Aspekty prawno-medyczne udzielania pierwszej pomocy ofiarom

94
Orzecznictwo Lekarskie 2011, 8(2): 94-99
Aspekty prawno-medyczne udzielania pierwszej pomocy
ofiarom wypadków drogowych
Medico-legal problems of providing first aid to victims of traffic accidents
Czesław Żaba 1,4/, Paweł Świderski 1/, Zbigniew Żaba 2/, Jerzy T. Marcinkowski 3/, Roland Podlewski 2/,
Janusz Kołowski 1/
Katedra i Zakład Medycyny Sądowej, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
Klinika Anestezjologii, Intensywnej Terapii i Leczenia Bólu, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
3/
Katedra Medycyny Społecznej, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
4/
Pracownia Badania Wypadków Drogowych, Instytut Ekspertyz Sądowych im. Prof. dra Jana Sehna w Krakowie
1/
2/
Przedstawiono prawno-medyczne aspekty udzielania pierwszej pomocy
ofiarom wypadków drogowych i dokonano analizy aktów prawnych
w kontekście udzielania pierwszej pomocy. W analizowanych aktach
prawnych stwierdza się nieścisłości, a nawet rozbieżności dotyczące
udzielania tej pomocy, jej zakresu a także zwolnienia z tego obowiązku. Problem udzielenia pomocy lub jej odmowy nadal jest aktualny,
ponieważ powszechnie nie są znane wszystkie podstawy prawne o tym
mówiące, a niektóre z nich w ostatnim okresie uległy zmianie.
Słowa kluczowe: pierwsza pomoc, pomoc medyczna, ofiary wypadków
drogowych
In the paper, legal and medical problems are presented of providing
assistance to victims of traffic accidents. Legal acts have been analyzed
in the aspect of help provision. Inconsistencies and even divergences
have been pointed out between individual regulations of the legal
acts. Particular attention has been paid to circumstances of help
provision, its scope and situations when provision of assistance is no
longer binding. The problem of providing help or refusing to provide
help seems – according to the authors – actual since not all respective
legal grounds are generally known.
Key words: first aid, medical assistance, traffic accidents victims
© Orzecznictwo Lekarskie 2011, 8(2): 94-99
Adres do korespondencji / Address for correspondence
www.ol.21net.pl
Czesław Żaba
Katedra i Zakład Medycyny Sądowej, Uniwersytet Medyczny im.
Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
ul. Święcickiego 6, 60-781 Poznań
tel./fax 61-866-21-58, tel. 61-854-64-10, e-mail: [email protected]
Nadesłano: 09.06.2011
Zakwalifikowano do druku: 11.08.2011
Wprowadzenie
W Polsce do najczęstszych przyczyn zgonów od
kilku lat należą choroby układu krążenia, nowotwory i urazy, wśród których najliczniejszą grupę
stanowią wypadki komunikacyjne. Według danych
Komendy Głównej Policji w 2009 roku wydarzyło
się 44196 wypadków drogowych, w wyniku których
4572 osoby poniosły śmierć, a rannych zostało
56046 osób. Najczęściej uczestnicy ruchu drogowego
ginęli w wypadkach drogowych, które wydarzyły się
poza obszarem zabudowanym, a więc w dużej części
w miejscach o utrudnionym dostępie do fachowej
pomocy medycznej, a co piąta ofiara wypadku poza
obszarem zabudowanym ponosiła śmierć [18].
W związku z bardzo dużą ilością wypadków
i ciągle zwiększającą się liczbą uczestników ruchu
drogowego, ważne jest posiadanie odpowiedniej
wiedzy dotyczącej zachowania się podczas kolizji
na drodze, zwłaszcza, jeśli podczas zdarzenia są
osoby ranne, a na miejsce nie przybyły jeszcze
wykwalifikowane służby ratownicze. Od naszego
postępowania może zależeć czyjeś zdrowie lub życie.
Natomiast nieodpowiednie zachowanie może nie
tylko przynieść szkodę poszkodowanemu, ale również mieć dla nas, uczestników ruchu drogowego,
poważne skutki prawne.
Obowiązek udzielania pomocy poszkodowanym
Jedną z podstawowych norm moralnych, znajdujących powszechną akceptację, jest nakaz udzielenia
pomocy człowiekowi, którego życie lub zdrowie
narażone jest na niebezpieczeństwo. Ta norma
moralna stała się normą prawną i znalazła odzwierciedlenie w zapisach Kodeksu karnego. Kodeks karny
Żaba C i wsp. Aspekty prawno-medyczne udzielania pierwszej pomocy ofiarom wypadków drogowych
w rozdziale XXI „Przestępstwa przeciwko życiu
i zdrowiu” nakłada na każdego obywatela obowiązek udzielenia pomocy człowiekowi znajdującemu
się w bezpośrednim niebezpieczeństwie utraty życia
lub ciężkiego uszkodzenia ciała, zawarty w artykule
162 kk (nieudzielenie pomocy).
Paragraf 1 artykułu 162 kk stanowi: „kto człowiekowi znajdującemu się w położeniu grożącym
bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia
albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu nie udziela
pomocy, mogąc jej udzielić bez narażenia siebie lub
innej osoby na niebezpieczeństwo utraty życia albo
ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.” Warunkiem karalności
na podstawie art. 162 § 1 kk jest niepodjęcie działań
zmierzających do udzielenia pomocy, nawet gdyby
szanse uchylenia niebezpieczeństwa były niewielkie.
Przestępstwo to jest dokonane z chwilą uchylenia
się od udzielenia pomocy w warunkach opisanych
w tym przepisie, chociażby nie nastąpił żaden
efektywny skutek w postaci śmierci lub ciężkiego
uszczerbku na zdrowiu osoby zagrożonej [1, 4].
Przestępstwo określone w art. 162 § 1 kk jest
typowym przestępstwem formalnym z zaniechania.
Odpowiedzialność karna związana jest z samym
niewykonaniem ciążącego na sprawcy obowiązku
udzielenia pomocy zagrożonemu człowiekowi.
Obowiązek ten ma charakter powszechny i dotyczy
każdego, kto znalazł się w sytuacji bezpośredniego
niebezpieczeństwa dla życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu innego człowieka. Podmiotem czynu
zabronionego, określonego w art. 162 § 1 kk, może
być każda osoba, która była świadkiem niebezpieczeństwa grożącego innej osobie, bądź w inny sposób (np. za pośrednictwem osób trzecich) dowiaduje
się o nim. W rozumieniu tego przepisu, nie tylko
od pracowników służby zdrowia (lekarza, pielęgniarki, ratownika), lecz od każdej osoby wymaga
się aktywnego przeciwdziałania niebezpieczeństwu
grożącemu życiu lub zdrowiu innego człowieka. Jest
to przestępstwo powszechne. Przedmiotem ochrony
jest życie lub zdrowie człowieka, znajdującego się
w położeniu bezpośredniego niebezpieczeństwa dla
tych dóbr. Przestępstwo z artykułu 162 Kodeksu
karnego jest umyślne, tzn. sprawca ma świadomość
położenia grożącego bezpośrednim niebezpieczeństwem dla życia lub zdrowia ofiary, a ponadto jest
świadomy możności udzielenia pomocy. Natomiast
nie jest przestępstwem nieumyślne nieudzielanie
pomocy. Niebezpieczeństwo musi zagrażać życiu
lub bardzo poważnie zdrowiu poszkodowanego
i musi być bezpośrednie, tj. musi zagrażać realnie,
w najbliższej chwili. Groźba bezpośredniego niebezpieczeństwa utraty życia, ciężkiego uszkodzenia
ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia musi istnieć
95
obiektywnie. W przypadku, gdy zgon już nastąpił,
nie może być mowy o znajdowaniu się w położeniu
zagrażającym życiu ofiary [1, 17].
W rozumieniu art. 162 kk najważniejszy jest
obowiązek niesienia pomocy człowiekowi znajdującemu się w położeniu grożącym bezpośrednim
niebezpieczeństwem utraty życia albo ciężkiego
uszczerbku na zdrowiu, bez względu na to czy istnieje szansa uratowania życia, czy nie. Tak więc bez
znaczenia jest okoliczność, że niesiona pomoc nie
mogłaby ofierze uratować życia. Liczy się tylko fakt
udzielenia pomocy lub jej zaniechania. Dopóki ofiara żyje, mimo iż doznała poważnych obrażeń ciała,
jej życiu zagraża niebezpieczeństwo, aż do momentu
zgonu. Artykuł 162 kk nie określa enumeratywnie
zakresu udzielanej pomocy. Określony obowiązek
udzielenia pomocy należy interpretować niezwykle
szeroko. Wynika z tego, że każda pomoc jest ważna
i cenna. Taka pomoc jest rozumiana jako ogólna,
a nie tylko medyczna, która wykracza poza ramy
dyspozycji przepisu art. 162 k., i jest tylko jednym
z elementów obowiązku zawodowego lekarza,
pielęgniarki czy ratownika medycznego. Pomoc ta
nie ogranicza się tylko do kwalifikowanej pierwszej
pomocy udzielonej przez osoby czy instytucje do
tego ustanowione, ale obejmuje czynności pierwszej
pomocy, której udzielić może każda osoba. Art. 162
kk nie wymaga konkretnych kompetencji w zakresie podejmowanych czynności. Najistotniejsze jest
aby podjąć działania w zamiarze pomocy osobie
poszkodowanej [14, 17].
Warunkiem odpowiedzialności za nieudzielenie
pomocy poszkodowanemu jest możność jej udzielenia bez narażenia siebie lub innej osoby na niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku
na zdrowiu. Wynika z tego, że prawo nie stawia
obowiązku udzielania pomocy w sposób bezwzględny, ponieważ ogranicza go do sytuacji, w których
możliwe jest to bez narażenia siebie lub innych
osób. Sytuacja, w której osoba nie będąca lekarzem,
pielęgniarką lub ratownikiem medycznym obawia
się udzielenia pomocy ze względu na możliwość
kontaktu z krwią poszkodowanego i ewentualnego
zakażenia wirusem HIV, takiej pomocy może nie
udzielić. Natomiast jeżeli sam udzielający pomocy
jest zainfekowany wirusem HIV, nie powinien udzielać pomocy, której udzielenie nieuchronnie związane
jest z ryzykiem zainfekowania HIV. W przypadku,
gdy jej udzieli mimo nieznacznego ryzyka, które
jednak wystąpi, nie powinien ponosić odpowiedzialności, ponieważ on działał w stanie wyższej
konieczności w rozumieniu art. 26 kk. Również
niebezpieczeństwo powstania szkody majątkowej
nie zwalnia od obowiązku udzielenia pomocy [8,
17, 19].
96
Zgodnie z zapisem § 2 art. 162 Kodeksu karnego zniesiona jest odpowiedzialność karna za
nieudzielenie pomocy, jeżeli niezwłoczna pomoc
możliwa jest ze strony instytucji lub osoby do tego
powołanej, a więc w przypadku, gdy możliwa jest
pomoc ze strony lekarzy, pielęgniarek lub ratowników medycznych, a oczekiwanie na pomoc nie
spowoduje uszczerbku na zdrowiu poszkodowanego. W takiej sytuacji od udzielania pomocy osoba
nieprzeszkolona może odstąpić. Z zapisu § 2 wynika
również, że od udzielenia pomocy może odstąpić,
gdy skuteczna pomoc musiałaby polegać na poddaniu się zabiegowi lekarskiemu koniecznemu w takiej
sytuacji (np. transfuzji krwi), chociaż mogło to uratować osobę zagrożoną. Pomoc ofierze wypadku nie
może wykraczać poza możliwości i doświadczenie
życiowe osoby udzielającej pomocy. Zależnie od
okoliczności danego wypadku pomoc udzielana
przez osobę nie będącą lekarzem może ograniczyć
się do niezwłocznego wezwania służb ratownictwa
medycznego [14, 17].
Podobny obowiązek udzielenia pomocy nakłada Kodeks wykroczeń w art. 93, dotyczącym ściśle
uczestników ruchu drogowego. Art. 93 kw dotyczy wypadków drogowych, w których jest ofiara
(ranny lub ranni). Jeżeli nastąpiła śmierć ofiary na
miejscu, to obowiązek udzielenia pomocy staje się
bezcelowy. Obowiązek pomocy występuje także
w sytuacji, gdy nie ma rannego lub rannych, lecz
powstaje zagrożenie dla uczestnika wypadku np.
osoby unieruchomionej w rozbitym pojeździe, która nie może samodzielnie opuścić pojazdu. Osobę
taką należy także traktować jako ofiarę wypadku,
a uczestnik wypadku zobowiązany jest udzielić
jej pomocy. Za uczestniczącego w wypadku trzeba
uznawać zarówno sprawcę lub pokrzywdzonego,
który doznał obrażeń, jak i osobę, która nie poniosła żadnego uszczerbku, ale znajdowała się wśród
osób biorących udział w wypadku, np. jako pasażer
pojazdu. W pewnym sytuacjach, co nie jest odosobnione, sprawca wypadku może być jednocześnie
ofiarą [2].
Kodeks wykroczeń ogranicza karalność tylko
do osób prowadzących pojazdy, stanowiąc w art.
93 § 1: „prowadzący pojazd, który, uczestnicząc
w wypadku drogowym, nie udziela niezwłocznej
pomocy ofierze wypadku, podlega karze aresztu
albo grzywny.” Uczestnik wypadku drogowego
ma obowiązek udzielić pomocy osobie w nim poszkodowanej (ofierze) także w przypadku, gdy ona
sama ten wypadek spowodowała lub się do niego
przyczyniła. Artykuł 93 kw nakłada obowiązek
udzielenia niezwłocznej pomocy ofierze wypadku,
lecz nie precyzuje jej zakresu. Udzielona pomoc
zależy od możliwości i wiedzy osoby, która jej udzie-
Orzecznictwo Lekarskie 2011, 8(2): 94-99
la. Zakres pomocy może polegać na zatamowaniu
krwawienia, ułożenia ofiary w pozycji bezpiecznej
lub wezwaniu pogotowia ratunkowego. Tylko kierujący pojazdem, który uczestniczył w wypadku
drogowym odpowiada za nieudzielanie pomocy
w myśl art. 93 kw, jeżeli jego czyn nie wyczerpuje
znamion przestępstwa z art. 162 Kodeksu karnego,
a więc w sytuacji, gdy ofiara wymagała udzielenia
pomocy w rozumieniu art. 93 kw, ale nie znajdowała się w położeniu grożącym bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia w myśl art. 162 kk.
Ofiara wypadku drogowego może znaleźć się jednak
w sytuacji bezpośredniego niebezpieczeństwa, o którym mowa w art. 162 kk., wtedy na każdej osobie
(sprawcy wypadku, świadku itd.) ciąży obowiązek
udzielenia pomocy. Natomiast jeżeli uczestnik wypadku drogowego z rannymi, którego zachowanie
nie wyczerpuje znamion przestępstwa drogowego,
nie zatrzyma prowadzonego pojazdu na miejscu
zdarzenia i nie udzieli niezwłocznie pomocy ofierze
tego wypadku, może ponosić odpowiedzialność za
takie postępowanie na podstawie art. 162 § 1 kk.
lub art. 93 § 1 kw. [1, 2, 5].
Ustawa prawo o ruchu drogowym także nakłada
obowiązek udzielenia pomocy. Z artykułu 44 prawa
o ruchu drogowym wynika, że kierujący pojazdem
ma obowiązek udzielenia niezbędnej pomocy ofiarom wypadku oraz wezwać pogotowie ratunkowe
i policję, jeżeli w wypadku są zabici lub ranni.
Art. 44 ust. 2 pkt. 1 nakazuje udzielenie ofiarom
wypadku niezbędnej pomocy i to niezwłocznej,
w rozumieniu art. 93 Kodeksu wykroczeń. Sposób
i zakres pomocy zależy od możliwości kierującego.
Ustęp 3 artykułu 44 Kodeksu drogowego określa,
że obowiązek udzielenia pomocy dotyczy nie tylko
osób prowadzących pojazd, ale także innych osób
uczestniczących w wypadku (sprawca i ofiara, ale
również świadkowie) [12].
Powszechny obowiązek niezwłocznego udzielenia pomocy i niezwłocznego zawiadomienia centrum powiadamiania ratunkowego wynika także
z Ustawy o Państwowym Ratownictwie Medycznym
z dnia 8 września z dnia 2006 r. (Dz. U. 2006 r. nr
191 poz. 1410) ze zmianami z dnia 22 października 2010 r. (Dz. U. 2010 nr 219 poz. 1443). System
Państwowego Ratownictwa Medycznego został powołany w celu zapewnienia pomocy każdej osobie
znajdującej się w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego. Art. 4. Ustawy o Państwowym Ratownictwie
Medycznym (PRM) mówi, że „kto zauważy osobę
lub osoby znajdujące się w stanie nagłego zagrożenia
zdrowotnego lub jest świadkiem zdarzenia powodującego taki stan, w miarę posiadanych możliwości
i umiejętności ma obowiązek niezwłocznego podjęcia działań zmierzających do skutecznego powia-
Żaba C i wsp. Aspekty prawno-medyczne udzielania pierwszej pomocy ofiarom wypadków drogowych
domienia o tym zdarzeniu podmiotów ustawowo
powołanych do niesienia pomocy osobom w stanie
nagłego zagrożenia zdrowotnego”. Artykuł 4 Ustawy
o PRM na każdą osobę, która zauważyła lub jest
świadkiem zdarzenia, w którym są osoby znajdujące
się w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego, nakłada obowiązek niezwłocznego działania mającego
na celu powiadomienie o zdarzeniu odpowiednich
podmiotów (służby ratownicze).
Stan nagłego zagrożenia zdrowotnego został
zdefiniowany w art. 3 pkt. 8 Ustawy o PRM jako
stan polegający na nagłym lub przewidywanym
w krótkim czasie wystąpieniu objawów pogarszania
zdrowia, wskutek czego może dojść do poważnego
uszkodzenia funkcji organizmu lub uszkodzenia
ciała, lub utraty życia, wymagający natychmiastowego podjęcia medycznych czynności ratunkowych
i leczenia. Również w Kodeksie karnym w art. 162
jest użyte pojęcie bezpośredniego niebezpieczeństwa
utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu,
co zostało omówione powyżej. Zakres działania jest
określony przez możliwości i umiejętności adresata
przepisu oraz przez skutek w postaci powiadomienia
odpowiednich podmiotów. Możliwości i umiejętności wynikają z oceny indywidualnej danej osoby
i okoliczności zdarzenia. Lekarz będzie inaczej oceniany niż osoba, która nie zna podstaw udzielania
pierwszej pomocy. Mamy tu do czynienia z normą
powszechną przekształconą w prawny obowiązek.
Art. 4 Ustawy o PRM powinien być rozpatrywany
łącznie z art. 162 Kodeksu karnego [6, 11].
Art. 5 Ustawy o PRM stanowi, że osoba udzielająca kwalifikowanej pierwszej pomocy oraz podejmująca medyczne czynności ratunkowe korzysta
z ochrony przewidzianej w Ustawie Kodeks karny
dla funkcjonariuszy publicznych. Osoba udzielająca
pomocy może poświęcić dobra osobiste innej osoby,
inne niż życie lub zdrowie, a także dobra majątkowe
w zakresie, w jakim jest to niezbędne dla ratowania
życia lub zdrowia osoby znajdującej się w stanie
nagłego zagrożenia zdrowotnego (tzw. stan wyższej
konieczności). Zgodnie z powyższymi zapisami,
osoby udzielające pomocy (również nienależące
do personelu medycznego) korzystają z ochrony
przewidzianej dla funkcjonariusza publicznego
wynikającej z art. 222 Kodeksu karnego (naruszenie nietykalności funkcjonariusza, zagrożone karą
pozbawienia wolności do lat trzech).
Stan wyższej konieczności odnosi się do ochrony
dobra osobistego w postaci życia i zdrowia. Tylko
konieczność ratowania życia i zdrowia będzie powodem dla poświęcenia innych dóbr osobistych
i majątkowych innej osoby jak np. wolność, nietykalność w rozumieniu art. 23 k.c. Kwalifikowana
pierwsza pomoc została zdefiniowana w art. 3 pkt. 2
97
Ustawy o PRM jako czynności podejmowane przez
ratownika medycznego wobec osoby w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego. Natomiast pierwsza
pomoc została zdefiniowana w art. 3 pkt. 7 Ustawy o PRM jako zespół czynności podejmowanych
w celu ratowania osoby w stanie nagłego zagrożenia
zdrowotnego wykonywanych przez osobę znajdującą się w miejscu zdarzenia. Czynności podjęte
w ramach pierwszej pomocy przez osobę znajdująca
się na miejscu zdarzenia winny być prowadzone do
czasu podjęcia czynności kwalifikowanej pierwszej
pomocy przez przybyłego ratownika [11].
Obowiązek udzielania pomocy przez lekarza,
pielęgniarkę i ratownika medycznego w świetle
aktualnych przepisów prawa
Obowiązek udzielania pomocy przez lekarza,
w przypadku, gdy zwłoka w jej udzieleniu mogłaby
spowodować niebezpieczeństwo utraty życia lub
ciężkiego uszczerbku na zdrowiu ma podwójny charakter tj. powszechny i zawodowy. Pierwszy rodzaj
obowiązku (powszechny) zobowiązuje każdego do
udzielenia pomocy człowiekowi znajdującemu się
w położeniu grożącym bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia albo ciężkiego uszczerbku
na zdrowie (art. 162 Kodeksu karnego). Drugi rodzaj obowiązku pomocy w stosunku do lekarzy to
obowiązek zawodowy, wynikający z Ustawy o zawodzie lekarza. Ustawa o zawodzie lekarza i lekarza
dentysty nakłada na lekarza obowiązek udzielenia
pomocy lekarskiej. Art. 30 tej Ustawy określa, że
„lekarz ma obowiązek udzielać pomocy lekarskiej
w każdym przypadku, gdy zwłoka w jej udzieleniu
mogłaby spowodować niebezpieczeństwo utraty
życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia, oraz w innych przypadkach niecierpiących zwłoki”. Powstanie niebezpieczeństwa dla
życia lub zdrowia albo innego stanu niecierpiącego
zwłoki (np. wypadek, utrata przytomności, próba
samobójstwa) powoduje obowiązek udzielenia
pomocy. Tak więc są to sytuacje, w których stan
zdrowia chorego wymaga bezzwłocznej pomocy.
Osoba potrzebująca pomocy musi znajdować się
w bezpośrednim otoczeniu lekarza, (np. lekarz jest
świadkiem wypadku), aby on mógł udzielić pomocy.
Lekarz jest zobowiązany udzielenia pomocy, gdy
zostanie wezwany przez inną osobę. Obowiązek
udzielenia pomocy przez lekarza jest niezależny od
rokowania stanu zdrowia ofiary [10, 15].
Artykuł 30 Ustawy o zawodzie lekarza i lekarza
dentysty nie zawiera żadnego odstępstwa od zasady udzielenia pomocy, w tym także konieczności
liczenia się z wolą pacjenta, jest więc w swym zapisie radykalny i rygorystyczny. Jest to obowiązek
bezwzględny, różniący się w tym względzie z art.
98
162 kk, który wskazuje możliwość odstąpienia od
udzielenia pomocy. Każdy lekarz, bez względu na
możliwość uzyskania pomocy ze strony wykwalifikowanych służb ratowniczych, niezależnie od posiadanej specjalizacji, niezależnie od tego czy ciąży na
nim ponadto jakieś zobowiązanie szczególne, wynikające np. z umowy o pracę czy innego stosunku
kontraktowego, ma obowiązek udzielenia pomocy.
W związku z tym do lekarza, który wypełnia swój
zawodowy obowiązek należy odnosić artykuł 30
Ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty, a nie
artykuł 162 Kodeksu karnego [9].
Obowiązek zawodowy lekarza nie określa
żadnych granic, a więc może on być ograniczony
wyłącznie ogólnymi przesłankami zdolności do
działania w myśl reguły ultra posse nemo obligatur
(nikt nie ma obowiązku czynić więcej, niż może).
Okolicznością wyłączającą obowiązek udzielenia
pomocy jest brak zdolności lekarza do działania
z powodu choroby, stanu psychofizycznego, wykonywania innych czynności takich jak np. udzielanie
pomocy, bądź innej czynności lekarskiej, która
nie może być przerwana. Art. 30 Ustawy mówi
wyłącznie o pomocy „lekarskiej”, a zatem nie
dotyczy np. ratownictwa niemedycznego. Lekarz
nie ma obowiązku wyciągać topielców z wody ani
pogorzelców z ognia, ponieważ nie jest to zakres
pomocy „lekarskiej”. Lekarz nie ma obowiązku
niesienia pomocy, gdy narażone jest jego życie np.
w wypadku drogowym zapalił się jeden z pojazdów, lekarz nie ma obowiązku wyciągać z pojazdu
poszkodowanego, albo ratować tonącego, jeśli sam
nie umie pływać. Jeśli lekarz mający udzielić pomocy
ma pod swoją opieką dziecko i udzielenie pomocy
wymaga pozostawienia dziecka samego, co mogłoby
się wiązać z zagrożeniem życia tego dziecka, również
nie musi udzielić takiej pomocy [7, 9, 10].
Natomiast, gdy niebezpieczeństwo wynika
z rodzaju choroby (np. choroba zakaźna, AIDS, itp.)
osoby wymagającej pomocy, lekarz ma obowiązek
udzielić pomocy, nawet z narażeniem się na niebezpieczeństwo osobiste, ponieważ wykonywanie
zawodu lekarza wiąże się z tego rodzaju ryzykiem.
Jeśli istnieje ryzyko kontaktu z krwią poszkodowanego, a więc ryzyko zakażenia chorobą zakaźną,
a lekarz nie posiada odpowiedniego wyposażenia
to jest także zobowiązany do udzielenia pomocy
[8, 13, 19].
Obowiązek udzielenia pomocy lekarskiej jest
także ujęty w Kodeksie Etyki Lekarskiej (KEL) w art.
69, który mówi, że „lekarz nie może odmówić
pomocy lekarskiej w przypadkach niecierpiących
zwłoki, jeśli pacjent nie ma możliwości uzyskania
jej ze strony instytucji powołanych do udzielenia
pomocy”. Określenie przypadki niecierpiące zwłoki
Orzecznictwo Lekarskie 2011, 8(2): 94-99
jest ogólnikowe. Artykuł ten nie określa, w jakich
sytuacjach obowiązek udzielenia pomocy lekarskiej
występuje. Kodeks Etyki Lekarskiej w artykule 7
zezwala w szczególnych przypadkach odstąpić od
udzielenia pomocy, jednak z wyjątkiem przypadków
niecierpiących zwłoki. W myśl art. 10 KEL lekarz
w swoim działaniu może wykroczyć poza swoje
umiejętności zawodowe [3].
Pielęgniarka, zgodnie z artykułem 19 Ustawy
o zawodach pielęgniarki i położnej, ma obowiązek
udzielić pomocy w każdym przypadku niebezpieczeństwa utraty życia, poważnego uszczerbku na
zdrowiu pacjenta, zgodnie z posiadanymi kwalifikacjami zawodowymi. Pielęgniarki i położne są
zobowiązane do udzielania pomocy w takich samych okolicznościach jak lekarze, różnią się jedynie
zakresem kompetencji [16].
Zapisy Ustawy o Państwowym Ratownictwie
Medycznym stanowią, iż zawód ratownika medycznego może wykonywać osoba, która prócz
posiadania zdolności do czynności prawnych, stanu
zdrowia pozwalającego na wykonywanie zawodu
i znajomości języka polskiego, musi spełniać następujące wymagania: ukończone studia wyższe
na kierunku (specjalności) ratownictwo medyczne
lub ukończona publiczna szkoła policealna albo
niepubliczna szkoła policealna o uprawnieniach
szkoły publicznej oraz posiadanie dyplomu potwierdzającego uzyskanie tytułu zawodowego ratownika
medycznego. Wykonywanie zawodu ratownika
medycznego polega m.in. na: zabezpieczeniu osób
znajdujących się w miejscu zdarzenia oraz podejmowaniu działań zapobiegających zwiększeniu
liczby ofiar, dokonywaniu oceny stanu zdrowia
osób w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego i podejmowaniu medycznych czynności ratunkowych,
transportowaniu osób w stanie nagłego zagrożenia
zdrowotnego, komunikowaniu się z osobą w stanie
nagłego zagrożenia zdrowotnego i udzielaniu jej
wsparcia psychicznego.
Zgodnie z dyspozycją Ustawy o Państwowym
Ratownictwie Medycznym szczegółowy zakres
czynności ratunkowych ratowników medycznych
określa Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 29
grudnia 2006 r. w sprawie szczegółowego zakresu
medycznych czynności ratunkowych, które mogą
być podejmowane przez ratownika medycznego
(Dz. U. z 2007 r. Nr 4, poz. 33) oraz Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia z dnia 14 stycznia
2009 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie
szczegółowego zakresu medycznych czynności ratunkowych, które mogą być podejmowane przez
ratownika medycznego (Dz. U. z 2009 r. Nr 11, poz.
64). Załączniki do tych rozporządzeń szczegółowo
wskazują zakres czynności, które mogą być podej-
Żaba C i wsp. Aspekty prawno-medyczne udzielania pierwszej pomocy ofiarom wypadków drogowych
mowane przez ratownika medycznego samodzielnie
i pod nadzorem lekarza oraz wymieniają leki, które
ratownik może podać choremu.
Do licznych czynności ratunkowych, które ratownik może wykonać samodzielnie należą m.in.
czynności związane z udrażnianiem dróg oddechowych, tlenoterapia, defibrylacja, monitorowanie
parametrów życiowych, wykonywanie wkłuć dożylnych, opatrywanie ran, unieruchamianie złamań,
itp., a wśród bardziej skomplikowanych należy wymienić m.in. intubację dotchawiczą w laryngoskopii
bezpośredniej w nagłym zatrzymaniu krążenia przez
usta lub przez nos, bez użycia środków zwiotczających, odbarczenie odmy prężnej drogą nakłucia
jamy opłucnowej czy odebranie porodu nagłego
w warunkach pozaszpitalnych. Pod nadzorem lekarza ratownik medyczny może przeprowadzić m.in.
intubację dotchawiczą z użyciem środków zwiotczających, kardiowersję elektryczną i elektrostymulację
zewnętrzną, cewnikowanie pęcherza moczowego
czy zakładanie sondy żołądkowej i płukanie żołądka. Załącznik do wspomnianego rozporządzenia
Ministra Zdrowia wymienia łącznie 28 leków,
które może podać pacjentowi ratownik medyczny,
w tym głównie preparaty stosowane w resuscytacji
krążeniowo-oddechowej oraz płyny infuzyjne.
Zakres czynności ratunkowych, które ratownik
medyczny może podjąć samodzielnie wraz z zestawem leków, którym dysponuje, pozwala na fachowe
99
udzielenie pomocy ofiarom wypadków drogowych
w większości przypadków, a zatem właściwa pomoc
medyczna może być udzielona także przez zespoły
ratownictwa medycznego, składające się wyłącznie
z ratowników medycznych, bez obecności lekarza.
W przypadku udzielania pomocy medycznej osobom rannym w wypadkach drogowych decydującym
czynnikiem jest jak najszybszy transport poszkodowanego do szpitala i monitorowanie parametrów
życiowych chorego, co należy do głównych zadań
zespołów ratownictwa złożonych z ratowników
medycznych.
Podsumowanie
1. Zgodnie z przepisami prawnymi każdy obywatel ma obowiązek udzielenia pomocy osobie
znajdującej w stanie grożącym bezpośrednim
niebezpieczeństwem utraty życia albo ciężkiego
uszczerbku na zdrowiu.
2. Lekarz, pielęgniarka lub ratownik medyczny nie
mogą odmówić pomocy osobie, która znajduje
się w stanie niecierpiącym zwłoki i grożącym
bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia
albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, a udzielenie pomocy nie powoduje zagrożenia dla ich
zdrowia lub życia.
3. Możliwości odstępstwa od udzielenia pomocy
ofierze wypadku w rozumieniu prawa są ściśle
określone i nieliczne.
Piśmiennictwo
1. Bafia J, Miodunki K, Siewierski M. Kodeks karny – komentarz. Wyd Prawn, Warszawa 1987: 122-125.
2. Bojarski M, Kadecki W. Kodeks wykroczeń z komentarzem.
Of Wyd „Profi”, Warszawa 1995: 218-220.
3. ***Kodeks Etyki Lekarskiej z dnia 2 stycznia 2004 r.
z późn. zm.
4. ***Kodeks karny z dnia 6 czerwca 1997 r. (Dz. U. z 1997 r.
Nr 88, poz. 553 z późn. zm.)
5. ***Kodeks wykroczeń z dnia 20 maja 1971 r. (Dz. U.
z 1971 r. nr 12, poz. 114 z późn. zm.)
6. Konieczny J, Wawrzynowicz A, Patalas E. Ratownictwo
w systemie bezpieczeństwa publicznego – wybór źródeł.
Garmond Of Wyd, Poznań-Inowrocław 2002, 9, 36, 39,
69-88.
7. Kordel K. Nieudzielenie pomocy – dylematy. Materiały
konferencyjne V Ogólnopolskiego Forum PrawniczoMedycznego „Aktualne problemy prawa medycznego”,
Warszawa, 05-06.12.2002 r.: 47-53.
8. Kubicki L. HIV/AIDS – odmowa leczenia i nieudzielanie
pomocy medycznej. Wyd Poznańskie 2001: 47‑73.
9. Kubicki L. Prawo medyczne. Wyd Med Urban & Partner
2003: 44-48.
10. Nesterowicz M. Prawo medyczne. Towarzystwo Naukowe
Organizacji i Kierownictwa Dom Organizatora, Toruń
1994: 53-54.
11. Poździocha S, Guła P. Ustawa o Państwowym Ratownictwie Medycznym komentarz. ABC, Warszawa 2008:
30-53.
12. ***Prawo o ruchu drogowym z dnia 20 czerwca 1997 r.
(Dz. U. z 1997 r. Nr 98, poz. 602 z późn. zm.)
13. Szwarca A. J. AIDS i prawo karne. Wyd Poznańskie 1996:
87-102.
14. Świątek B. Obowiązek ratowania życia. Postępy Medycyny
Sądowej i Kryminologii 1997, 3: 43-48.
15. ***Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza
i lekarza dentysty (Dz.U. 1997 Nr 28 poz. 152 z późn.
zm.)
16. ***Ustawa z dnia 5 lipca 1996 r. o zawodach pielęgniarki
i położnej. (Dz. U. z 1996 r. Nr 91 poz. 410 z późn. zm.)
17. Wojciechowski J. Kodeks karny. Komentarz. Orzecznictwo.
Wyd Librata, Warszawa 1998, 279-282.
18. ***Wypadki drogowe w Polsce w 2009 roku. Komenda
Główna Policji, Biuro Ruchu Drogowego, Wydział Profilaktyki i Analiz, Warszawa 2010.
19. Zamirowska A, Żołnowska A, Smereka J. Zasady postępowania z chorymi zakażonymi HIV w stanach zagrożenia
życia. Medycyna Intensywna i Ratunkowa. Wyd Med
Urban & Partner 2002: 93-101.