ides peltata (SG Gmel.) Kuntze w Cedyńskim Parku

Transkrypt

SPIS TREŚCI
Katarzyna Barańska: Stanowisko grzybieńczyka wodnego Nymphoides peltata (S.G. Gmel.) Kuntze w Cedyńskim Parku Krajobrazowym (pólnocno-zachodnia Polska) ..............................................
3
Marek Tadeusz Ciosek, Katarzyna Piórek, Janusz Krechowski:
Interesujące gatunki roślin naczyniowych rezerwatu jodłowego
„Rudka Sanatoryjna” .................................................................
7
Henryk Kościelny, Krzysztof Belik: Ptaki Lasów Lublinieckich.
II. Skład jakościowy i ilościowy awifauny lęgowej na powierzchniach próbnych .........................................................................
17
Krzysztof Nowak, Ewa Witkowska: Kruszczyk błotny Epipactis palustris (L.) CRANTZ na terenie wyrobiska „Cegielni Gnaszyn” w
Częstochowie .............................................................................
36
Ewa Pisarczyk: Nowe stanowisko lipiennika Loesela Liparis loeselii (L.)
RICH. na terenie Krakowa na tle rozmieszczenia gatunku w południowo-wschodniej Polsce ..........................................................
40
Renata Piwowarczyk: Róża francuska Rosa gallica L.na Przedgórzu
Iłżeckim (Wyżyna Małopolska) ....................................................
55
Ryszard Plackowski: Nowe stanowisko stanowisko turzycy strunowej Carex chordorrhiza Ehrh. w Polsce północno-zachodniej ......
61
Krzysztof Spałek: Groszek szerokolistny Lathyrus latifolius L. na
Śląsku Opolskim .......................................................................
66
Krzysztof Spałek: Nowe stanowisko kruszczyka drobnolistnego Epipactis microphylla (Ehrh.) Sw. na Śląsku Opolskim ....................
70
Tadeusz Suski, Monika Milczak: Stanowiska czarki szkarłatnej Sarcoscypha coccinea (Jacq.: Fr.) Lamb. i czarki austriackiej Sarcoscypha austriaca (O. Beck ex Sacc.) Boud. w okolicy Wojsławic
– pow. chełmski .........................................................................
75
Krystyna Towpasz, Anna Cwener, Małgorzata Kotańska: Rzadkie
i zagrożone elementy flory Płaskowyżu Proszowickiego ...............
81
Dominik Wróbel: Pomnikowy cis Taxus baccata w Siekierczynie na
Pogórzu Rożnowskim .................................................................
106
Erratum: Michał Baran, Robert Gwiazda. Siewkowce Charadrii
Zbiornika Dobczyckiego – dynamika przelotu, struktura gatunkowa i liczebność w zależności od poziomu wody. Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 62 (2006), 4: 11-35 .............................................
109
„W Polsce stał się Pawlikowski wielkim wychowawcą
narodowym. Zakorzenione silnie w duszy polskiej uczucie
przywiązania do ziemi rodzinnej rozwinął w nowe przykazanie polskiego patriotyzmu:
Chrońmy przyrodę ojczystą”
(A. Wodziczko)
Redaktor Naczelny: Antoni Amirowicz
Sekretarz Redakcji: Agata Skoczylas
Zespół redakcyjny: Joanna Korzeniak, Włodzimierz Margielewski,
Henryk Okarma, Krystyna Przybylska, Tadeusz Zając
Adres Redakcji: 31-120 Kraków, al. A. Mickiewicza 33
Zeszyt wydano przy pomocy finansowej
Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska
i Gospodarki Wodnej w Warszawie
oraz Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska
i Gospodarki Wodnej w Krakowie
Wydawnictwo polecone pismem Ministerstwa Oświaty
nr VIII-Oc: 3055/47 z 18 lutego 1948 roku
do bibliotek szkół wszystkich typów
Tytuł włączony do rejestru czasopism cytowanych
w “Zoological Record” (W. Brytania)
ISSN 0009-6172
Drukarnia Vacat
ul. Petrażyckiego 13, 30-399 Kraków
Nakład 1000 egz.
KATARZYNA BARAŃSKA
ul. Myśliwska 1, 05-120 Legionowo
Stanowisko grzybieńczyka wodnego
Nymphoides peltata (S.G. Gmel.) Kuntze
w Cedyńskim Parku Krajobrazowym
(północno-zachodnia Polska)
Grzybieńczyk wodny to jeden z rzadszych gatunków naszej
flory. W Polsce objęty jest ochrona ścisłą. W Polskiej Czerwonej
Księdze Roślin figuruje jako narażony na wyginięcie (Kłosowski 2001). Na listę ginących i zagrożonych roślin naczyniowych
Pomorza Zachodniego i Wielkopolski wpisany został jako narażony (dla Pomorza) oraz jako gatunek o nieokreślonym zagrożeniu (dla Wielkopolski) (Żukowski, Jackowiak 1995).
Jako relikt postglacjalny typu atlantyckiego pojawił się w
obszarze nadbałtyckim stosunkowo wcześnie, bo podczas fazy
ancylusowej Morza Bałtyckiego (Czubiński 1950, Szafer, Zarzycki 1977). Obecny zasięg grzybieńczyka jest bardzo szeroki i porozrywany. Skupia się głównie w zachodniej, środkowej
i południowej Europie oraz środkowej Azji. Stanowiska wysunięte najdalej na północ sięgają do Anglii i południowej Szwecji, a na wschód – aż po Chiny i Japonię (Pawłowski 1967,
Kłosowski 2001). W Polsce występuje w dużym rozproszeniu,
głównie na niżu, na około 50 stanowiskach. Z Pomorza podawany był głównie z Zalewu Szczecińskiego i starorzeczy dolnej
Odry; z Pobrzeża Bałtyku (okolice Kołobrzegu), Polanowa oraz
jezior Wiecko i Kopań; z okolic ujścia Wisły oraz Zalewu Wiślanego i jeziora Drużno, a także z okolic Ciechocinka w dolinie
środkowej Wisły. Większość z tych stanowisk uznawana jest
obecnie za historyczne lub nie potwierdzone po 1980 r. (Kłosowski 2001).
3
Grzybieńczyk wodny jest kłączowym hydrofitem zakorzeniającym się w dnie zbiornika, o liściach pływających na powierzchni i żółtych, pięciopłatkowych okazałych kwiatach do
4 cm średnicy (Pawłowski 1967). Ze względu na budowę liści
pozornie przypomina gatunki z rodzajów Nymphaea i Nuphar,
z żadnym z nich nie jest jednak spokrewniony. Należy do rodziny Menyanthaceae (Bobrkowate). Jest gatunkiem ciepło- i światłolubnym, zasiedla wody stojące i wolno płynące, eutroficzne
i zasadowe, przeważnie nie przekraczające 1,5 m głębokości
(Celiński i in. 1965, Pawłowski 1967, Kordakow 1969, Kłosowski 2001).
Na początku sierpnia 2006 r. na terenie Cedyńskiego Parku Krajobrazowego, na południe od wsi Gozdowice odnaleziono stanowisko grzybieńczyka wodnego (ATPOL AC51) (ryc. 1.).
Oprócz dwóch lokalizacji z Międzyodrza, jest to jedyne obecnie
znane miejsce występowania grzybieńczyka nad Odrą na po-
Ryc. 1. Lokalizacja stanowiska grzybieńczyka wodnego – Locality of
Nymphoides peltata.
4
łudnie od Szczecina i siódme na Pomorzu (Kłosowski 2001).
O występowaniu tego gatunku w tych okolicach wspominali
Celiński i inni (1965). Nie podali oni jednak dokładnej lokalizacji, ani opisu stanowiska. Obecne doniesienie jest prawdopodobnie potwierdzeniem tego stanowiska od dawna uznawanego
za historyczne.
Grzybieńczyk występuje tu w kilku porozrywanych płatach
wielkości kilkudziesięciu m², u ujścia starorzecza do głównego
koryta Odry, ok. 500 m na południe od ostatnich zabudowań
wsi Gozdowice. Dowodem dobrych warunków siedliskowych
dla grzybieńczyka w tym miejscu jest jego obfite kwitnienie. W
głębi starorzecza nie obserwowano tego gatunku. Przed szybszym nurtem i falami stanowisko chronione jest przez usypaną
w poprzek koryta Odry ostrogę długości ok. 30 m. Płaty grzybieńczyka od strony brzegów sąsiadują bezpośrednio z wąskimi
pasami szuwarów oczeretowych, mozgowych oraz trzcinowych.
Wydaje się, że obecnie stanowisko to nie jest zagrożone
zniszczeniem. Jedynym czynnikiem mogącym w przyszłości zagrozić tej rzadkiej i wrażliwej roślinie są plany budowy promu
w Gozdowicach. Istnienie promu łączącego polski i niemiecki
brzeg Odry może wpłynąć na znaczną rozbudowę infrastruktury oraz zwiększenie ruchu turystycznego, a co za tym idzie
– na zwiększenie zanieczyszczeń oraz możliwości mechanicznego niszczenia fitocenoz grzybieńczyka. Z pewnością konieczny
jest monitoring tego stanowiska oraz, w razie potrzeby, podjęcie
koniecznych działań ochronnych.
SUMMARY
A new locality of fringed waterlily
Nymphoides peltata (S.G. Gmel.) Kuntze
in the Cedynia Landscape Park (NW Poland)
Fringed waterlily is a very rare and protected hydrophyte that
presently occurs only at less than 50 sites in Poland. It grows in
warm, eutrophic, often alkaline and shallow standing or slowly
flowing waters. Majority of its localities known in Pomerania now is
considered as historical or have not been confirmed after 1980. The
5
locality described in this paper had been found in August 2006 in the
old river arm connected with the main Odra channel near Gozdowice
village. It is one of the three presently known localities in the Odra
valley and one of the seven in Pomerania. Several small patches of
this species were observed nearby of the bulrush, common reed or
reed-grass assemblages. Fringed waterlily blooms here abundantly.
The only possible threat for this locality in the future is the planned
ferry in Gozdowice.
PIŚMIENNICTWO
Celiński F., Piaczyńska M., Kraska M. 1965. Stanowisko grzybieńczyka wodnego (Limnanthemum nymphoides (L.) Link) koło Stepnicy nad Zalewem Szczecińskim. Bad. Fizjogr. Pol. Zach. 16: 207-210.
Czubiński Z. 1950. Zagadnienia geobotaniczne Pomorza. Bad. Fizjogr. Pol. Zach. 2, 4: 440-658.
Kłosowski S. 2001. Nymphoides peltata (S.G. Gmel.) Kuntze, Grzybieńczyk wodny. W: Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.). Polska
Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Inst. Bot. im.
W. Szafera i Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków, p. 297-299.
Kordakow J. 1969. Nowe stanowiska Limnanthemum numphoides
(L.) Link, Salvinia natans (L.) All., Lemna gibba L. i Wolffia arrhiza (L.)
Wimm. nad Dolną Wisłą. Bad. Fizjogr. Pol. Zach. 23, Seria B: 243-250.
Pawłowski B. (red.). 1967. Flora Polska. Rośliny naczyniowe Polski i Ziem Ościennych. Tom 11. PWN, Warszawa-Kraków.
Szafer W., Zarzycki K. (red.). 1977. Szata roślinna Polski. Tom 2.
PWN, Warszawa.
Żukowski W., Jackowiak B. 1995. Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Pomorza Zachodniego i Wielkopolski. Bogucki Wydaw. Nauk.,
Poznań.
6
MAREK TADEUSZ CIOSEK, KATARZYNA PIÓREK,
JANUSZ KRECHOWSKI
Zakład Botaniki Akademii Podlaskiej w Siedlcach,
08-110 Siedlce, ul. B. Prusa 12
Interesujące gatunki roślin naczyniowych
rezerwatu jodłowego „Rudka Sanatoryjna”
Wstęp
W Polsce jodła pospolita Abies alba osiąga północną granicę zasięgu, która przebiega wzdłuż północnego krańca Niziny
Śląskiej, północnej krawędzi Pasa Wyżyn Środkowych, sięgając
po Nizinę Mazowiecko-Podlaską. Poza górami gatunek ten licznie występuje w regionie Świętokrzyskim, na Roztoczu Środkowym oraz w Puszczy Kozienickiej. Na terenie Polski środkowo-wschodniej wyspowe stanowiska jodły podlegają ochronie
na terenie rezerwatów: Jata i Topór koło Łukowa oraz Jedlina
i Rudka Sanatoryjna w okolicach Mińska Mazowieckiego (Jedliński 1922, Dziubałtowski 1930, Niedziałkowski 1935,
Abramowicz 1952).
Charakterystyka terenu badań
Rezerwat „Rudka Sanatoryjna” o powierzchni 125,64 ha
utworzony został 25.08.1964 r. Jest to rezerwat fitocenotyczny
należący do podtypu zbiorowisk leśnych. Chroni dwa zbiorowiska leśne: grąd subkontynentalny oraz kontynentalny bór mieszany z udziałem jodły na północno-wschodniej granicy jej naturalnego zasięgu. Jest ona obecna we wszystkich warstwach
drzewostanu. Najcenniejsze okazy jodły znajdują się poza granicami rezerwatu, na terenie wpisanego do rejestru zabytków
7
Zespołu Sanatoryjnego w Rudce. Najstarsza z nich, uznana za
pomnik przyrody osiąga wysokość 35 m i obwód 294 cm.
Rezerwat położony jest na południowy-wschód od Mrozów
(woj. mazowieckie), 1 km od centrum miasta. Obejmuje oddziały 82, 84, 86 i 87 Nadleśnictwa Mińsk Mazowiecki. Przy
wschodniej granicy rezerwatu znajduje się sanatorium przeciwgruźlicze.
Ryc. 1. Rozmieszczenie wybranych gatunków roślin na terenie
rezerwatu „Rudka Sanatoryjna”. 1 – Neottia nidus-avis, 2 – Lilium
martagon, 3 – Melittis melissophyllum, 4 – Aquilegia vulgaris,
5 – Chimaphila umbellata, 6 – Hepatica nobilis, 7 – Daphne mezereum,
8 – Lycopodium clavatum, 9 – Vinca minor, 10 – Hedera helix,
11 – Hierochloë australis, 12 – granica rezerwatu, 13 – zabudowania,
14 – zbiornik wodny – Distribution of chosen plant species in the Rudka
Sanatoryjna nature reserve. 1-11 – particular species, 12 – border of
the reserve, 13 – settlements, 14 – water reservoir.
8
Szafer (1977) w podziale geobotanicznym umiejscawia teren
badań w Okręgu Łukowsko-Siedleckim należącym do Krainy
Podlaskiej. Według podziału fizyczno-geograficznego Kondrackiego (2002) obszar ten położony jest na Nizinie Południowopodlaskiej w mezoregionie Wysoczyzna Kałuszyńska. W podziale
Polski na siatkę pól badawczych ATPOL (Zając 1978) rezerwat
znajduje się w kwadracie FD32.
Teren rezerwatu jest lekko falisty, ubogi w cieki wodne.
Rzeźba terenu ma charakter polodowcowy. Dominują tu gleby
bielicowe, miejscami brunatne zdegradowane.
Cel i metody badań
Podczas badań nad inwentaryzacją florystyczną rezerwatu
i jego synantropizacją szczególną uwagę zwrócono na stanowiska gatunków chronionych, zagrożonych i lokalnie rzadkich.
Florystyczne badania terenowe przeprowadzono w poszczególnych fazach sezonu wegetacyjnego 2005 i 2006 r. Polegały
one na wykonaniu spisu florystycznego poszczególnych oddziałów oraz określeniu częstości występowania gatunków chronionych i rzadkich. Dane te porównano z danymi historycznymi
pochodzącymi z operatów urządzeniowych i planów zagospodarowania rezerwatu (z lat 1961-1997) oraz innych publikacji (Ciosek 1986, Piotrak 1992, Ciosek i in. 1995, Ciosek,
Skrzyczyńska 2003).
Częstość występowania gatunków określono według uproszczonej pięciostopniowej skali: bardzo rzadko (1-2 stanowiska),
rzadko (3-5 stanowisk), dość często (6-10 stanowisk), często
(11-20 stanowisk), pospolicie (powyżej 20 stanowisk). Za stanowisko przyjęto obecność izolowanego płatu lub osobnika.
Dla określenia obecności gatunków zagrożonych wyginięciem posłużono się spisem gatunków zagrożonych dla Niziny
Południowopodlaskiej (Głowacki i in. 2003).
Nomenklaturę gatunków zamieszczonych w pracy przyjęto
za Mirkiem i in. (2002).
Szata roślinna rezerwatu
Zbiorowiskiem dominującym na terenie rezerwatu jest grąd,
zróżnicowany na 3 podzespoły. W północnej części rezerwatu
9
przeważa grąd trzcinnikowy Tilio-Carpinetum calamagrostietum. W kierunku południowym przechodzi on w grąd typowy
Tilio-Carpinetum typicum. Obniżenia terenu zajmuje najżyźniejsza postać zbiorowiska – grąd czyśćcowy Tilio-Carpinetum
stachyetosum. Niewielkie powierzchnie sąsiadujące z grądem
trzcinnikowym oraz tereny w południowej i zachodniej części
rezerwatu porośnięte są przez zbiorowisko kontynentalnego
boru mieszanego Querco roboris-Pinetum. Lokalne wyniesienia
w obrębie tego zbiorowiska zajęte są przez płaty boru sosnowego świeżego Peucedano-Pinetum.
Gatunki chronione, rzadkie i zagrożone
Flora naczyniowa rezerwatu Rudka Sanatoryjna liczy 309
gatunków. Wśród nich wyróżniono grupę 36 gatunków chronionych, zagrożonych i regionalnie rzadkich, które podnoszą
walory przyrodnicze rezerwatu. Rozmieszczenie wybranych gatunków przedstawiono na ryc. 1.
Ochrona ścisła
Gnieźnik leśny Neottia nidus-avis – bardzo rzadko, kilka
okazów w oddziale 84.
Lilia złotogłów Lilium martagon – bardzo rzadko, jedno stanowisko w oddziale 84. Udział ilościowy od roku 1992 nie zmienił się.
Miodownik melisowaty Melittis melissophyllum – bardzo
rzadko, kilka okazów w oddziale 84; podobnie jak w latach poprzednich.
Orlik pospolity Aquilegia vulgaris – bardzo rzadko, kilka
osobników w oddziale 87.
Pomocnik baldaszkowaty Chimaphila umbellata – bardzo
rzadko, jedno stanowisko w oddziale 86. Z roku 1992 podawane były dwa stanowiska w oddziałach 79 i 86.
Przylaszczka pospolita Hepatica nobilis – często w oddziałach 82, 84, 86, 87. W roku 1992 podawana tylko z oddziału
87.
Wawrzynek wilczełyko Daphne mezereum – bardzo rzadko,
kilka okazów w oddziale 82. Od roku 1992 populacja w rezerwacie zmniejszyła się (dwa stanowiska po 20-25 sztuk).
10
Widłak goździsty Lycopodium clavatum – bardzo rzadko,
1 mały płat w oddziale 86. W roku 1992 odnaleziono 3 płaty w
tym samym oddziale.
Ochrona częściowa
Barwinek pospolity Vinca minor – rzadko, kilka dużych
płatów o powierzchni kilkudziesięciu metrów kwadratowych w
oddziale 87 (stanowisko synantropijne). Gatunek znacznie rozprzestrzenił się od roku 1992 (pow. 1 m2).
Bluszcz pospolity Hedera helix – często w oddziałach 82,
84, 86, 87 (w oddziale 82 spotykany na pniach drzew). Udział
ilościowy w ostatnich latach znacznie zwiększył się – w roku
1992 zajmował powierzchnię ok. 3 m2 w oddz. 86.
Kalina koralowa Viburnum opulus – często w warstwie podrostu i runa w oddziałach 80, 82, 84, 87.
Konwalia majowa Convallaria majalis – często, w oddziałach 80, 82, 84, 87. We wcześniejszych latach podawana z oddziałów 80, 81, 82.
Kopytnik pospolity Asarum europaeum – często w oddziałach 84, 86, 87. Ilość i obfitość stanowisk uległa wyraźnemu
zwiększeniu w porównaniu z rokiem 1992 (dwa stanowiska w
oddziale 87).
Kruszyna pospolita Frangula alnus – często, w warstwie
podrostu i runa we wszystkich oddziałach. Podobnie jak w latach poprzednich.
Przytulia wonna Galium odoratum – bardzo często, w oddziałach 80, 82, 84, 86, 87. Zaobserwowano znaczne zwiększenie udziału gatunku w rezerwacie, w porównaniu z rokiem
1992 (dwa stanowiska po kilkanaście sztuk).
Turówka leśna Hierochloë australis – rzadko, kilka niewielkich kęp w oddziałach 86, 87. Udział gatunku na przestrzeni
ostatnich piętnastu lat nie uległ zmianie.
Rośliny nie podlegające ochronie, ale uznane za zagrożone na
terenie Niziny Południowopodlaskiej
Jodła pospolita Abies alba (EN) – bardzo często, na całym
terenie rezerwatu. Największe skupiska występują w oddzia11
le 82c i 87b,c; pojedyncze osobniki w wydzieleniach 82b, 84f,
86d, 86f, 87a. Od kilku lat jodła jest intensywnie nasadzana
na terenie rezerwatu. Odnawia się słabo, nalot i podrost często zamiera. Najcenniejsze osobniki (także okazy pomnikowe)
znajdują się poza granicami rezerwatu, na terenie Parku Sanatoryjnego.
Łuskiewnik różowy Lathraea squamaria (EN) – dość często,
po kilka-kilkanaście okazów w oddziałach 84, 86, 87. Zaobserwowano wzrost liczby stanowisk w odniesieniu do roku 1992
(jedno stanowiska w oddziale 87).
Rutewka orlikolistna Thalictrum aquilegifolium (VU) – bardzo rzadko, 3 okazy w oddziale 80. Podobnie jak w latach poprzednich.
Turzyca orzęsiona Carex pilosa (VU) – bardzo rzadko, pojedyncze okazy w oddziale 84. Podobnie jak w latach poprzednich.
Wyka kaszubska Vicia cassubica (LR) – rzadko, dość liczne
płaty w oddziale 87.
Inne, interesujące rośliny stwierdzone na terenie rezerwatu
Czosnaczek pospolity Alliaria petiolata – rzadko, wzdłuż
drogi dojazdowej do sanatorium w oddziałach 80, 82, 84. Wcześniej podawany również z wnętrza rezerwatu.
Dziurawiec czteroboczny Hypericum maculatum – bardzo
rzadko, nielicznie w oddziale 82. Podobnie jak w latach poprzednich.
Dzwonek brzoskwiniolistny Campanula persicifolia – rzadko, pojedyncze osobniki w oddziałach 80, 86, 87. Po raz pierwszy podany w roku 1986.
Fiołek przedziwny Viola mirabilis – rzadko, nielicznie w oddziale 84. Mniej licznie niż w latach poprzednich;
Groszek czerniejący Lathyrus niger – rzadko, nieliczne okazy w oddziałach 84, 86, 87. Po raz pierwszy podany w roku
1986.
Groszek leśny Lathyrus sylvestris – bardzo rzadko, jedno
stanowisko w oddziale 87. W materiałach z roku 1992 podawany także z oddziału 84.
12
Klon jawor Acer pseudoplatanus – często, w warstwie podszytu i runa w oddziałach 80, 82, 86, 87. Jego częstość występowania w porównaniu z rokiem 1992 zwiększyła się.
Miodunka ćma Pulmonaria obscura – dość często, w grądach oddziałów 82, 84, 87.
Niecierpek pospolity Impatiens noli-tangere – rzadko, niewielkie płaty w oddziale 84, 86, 87. W porównaniu z danymi
z roku 1992 udział gatunku we florze uległ znacznemu zmniejszeniu.
Przytulia Schultesa Galium schultesii – często, w oddziałach 80, 82, 84, 86. Podobnie jak w latach poprzednich.
Przytulia wiosenna Cruciata glabra – rzadko, małe płaty w
oddziałach 82, 84. Podobnie jak w latach poprzednich.
Rutewka mniejsza Thalictrum minus – bardzo rzadko, jedno
stanowisko w oddziale 82. Zaobserwowano zmniejszenie się populacji w odniesieniu do roku 1992 (3 stanowiska).
Trędownik skrzydlasty Scrophularia umbrosa – bardzo
rzadko, kilka okazów w oddziale 84. Liczba stanowisk w porównaniu z rokiem 1992 zmniejszyła się.
Zdrojówka rutewkowata Isopyrum thalictroides – rzadko,
nielicznie w oddziałach 82,84.
Żankiel zwyczajny Sanicula europaea – bardzo rzadko, kilka okazów w oddziale 84.
Podsumowanie
Rezerwat „Rudka Sanatoryjna” otaczają ze wszystkich stron
zbiorowiska antropogeniczne (pola uprawne; miejscowości:
Mrozy, Wola Rafałowska, Rudka; sanatorium przeciwgruźlicze).
Mimo to stan zachowania gatunków chronionych, rzadkich
i zagrożonych jest dobry. 17 gatunków zwiększyło swój areał
lub zostało odnalezionych po raz pierwszy w latach 2005 i 2006.
Gatunkami zwiększającymi swój areał były m.in. przylaszczka
pospolita, bluszcz pospolity, przytulia wonna, łuskiewnik różowy. Do gatunków odnalezionych po raz pierwszy należały m.in.
zdrojówka rutewkowata, gnieźnik leśny, orlik pospolity. W odniesieniu do 10 gatunków nie zaobserwowano zmian w liczebności ich stanowisk. Tylko 8 gatunków można zaliczyć do ustępujących z flory rezerwatu (m.in. widłak goździsty, wawrzynek
13
wilczełyko, fiołek przedziwny, pomocnik baldaszkowaty, rutewka mniejsza). Nie potwierdzono występowania kilkunastu gatunków podawanych w materiałach archiwalnych, takich jak:
jastrzębiec gładki Hieracium laevigatum, sierpik barwierski Serratula tinctoria, berberys zwyczajny Berberis vulgaris, turzyca
odległokłosa Carex remota, korzeniówka pospolita Monotropa
hypopitys, przytulia północna Galium boreale, strzęplica sina
Koeleria glauca, dzwonek pokrzywolistny Campanula trachelium. Większość tych gatunków to rośliny światłolubne. Przyczyną ich wyginięcia mogło być zwiększenie zwarcia warstwy
drzew i krzewów na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat.
Uwagę zwraca zła kondycja jodły na terenie rezerwatu, co
może mieć związek z obniżeniem się poziomu wód gruntowych oraz postępującym zacienieniem dna lasu. Jest to przede
wszystkim spowodowane zwiększeniem zwarcia warstwy drzewostanu oraz bujnym rozwojem warstwy runa, utrudniającym
odnawianie się jodły.
Aby zminimalizować zagrożenia dotyczące flory rezerwatu
należałoby egzekwować ograniczenia dostępu związane z jego
istnieniem, zadbać o odpowiednią edukację ekologiczną mieszkańców okolicznych miejscowości, a ruch turystyczny skierować wzdłuż drogi dojazdowej do sanatorium i wyznaczonych
szlaków turystycznych.
SUMMARY
Interesting vascular plant species
of the nature reserve ”Rudka Sanatoryjna”
The nature reserve “Rudka Sanatoryjna” (area 125,64 ha)
was established to protect the natural fir stand at the limits of its
geographical range. The reserve is situated in the immediate vicinity
of Mrozy town (central-eastern Poland). There is also a sanatorium
complex inside the investigated area. Tilio-Carpinetum and Querco
robori-Pinetum are the dominant phytosociological communities of the
reserve.
Floristic studies were carried out in 2005 and 2006. As a result
of investigations presence of 309 vascular plant species was noted.
14
Altogether 36 taxa belong to the group of protected, endangered or
regionally rare ones. They enlarge the value of the reserve. Among
them there are: Lilium martagon, Melittis melissophyllum, Chimaphila
umbellata, Lycopodium clavatum, Daphne mezereum, Hedera helix,
Neottia nidus-avis, Aquilegia vulgaris, Lathraea squamaria.
Comparing abundance of stations with historical data we can
estimate a state of preservation of the investigated species. Increase
in the number or abundance of stations was observed regarding to
17 species. Some of them were for the first time recorded during last
studies. Only 8 investigated species retire from the area of the reserve.
Most of them are termophilous species. Their regression is related to
observed increase of cover of tree layer during succession.
Bad condition of fir in the reserve and its poor regeneration is
especially noteworthy. The reasons are decrease in the level of ground
water and excessive shadow of herb layer.
Despite of a large anthropogenic influence the state of preservation
of the flora of the reserve is good. However, limitation of the tourist
penetration should minimize its synanthropization.
PIŚMIENNICTWO
Abramowicz A. 1952. Nowe stanowiska jodły na północno-wschodniej granicy zasięgu. Roczniki Dendrologiczne 8, Warszawa.
Ciosek M.T. 1986. Rezerwaty przyrody w województwie siedleckim. Wyd. Inf. Turystycznej, Lublin.
Ciosek M.T., Kot H., Kaszuba Z. 1995. Rezerwaty Przyrody. W:
Praca zbiorowa pod red. H. Kota. Przyroda województwa siedleckiego.
UW w Siedlcach.
Ciosek M., Skrzyczyńska J. 2003. Synantropizacja flory wybranych rezerwatów przyrody Polski środkowowschodniej w zależności od
sposobu oddziaływania człowieka. Materiały z V Krajowej Konferencji
„Ochrona Przyrody a Turystyka”, Rzeszów, p. 147-153.
Dziubałtowski S. 1930. Rezerwat jodłowy w Mieni pod Mińskiem
Mazowieckim. Las Polski t. XXVI nr 1, Warszawa.
Głowacki Z., Falkowski M., Krechowski J., Marciniuk J.,
Marciniuk P., Nowicka-Falkowska K., Wierzba M. 2003. Czerwona lista roślin naczyniowych Niziny Południowopodlaskiej. Chrońmy
Przyr. Ojcz. 2: 5-41.
Jedliński W. 1922. O granicach naturalnego zasięgu buka, jodły,
świerka i innych drzew na Wyżynach Małopolskiej i Lubelskiej oraz
o ich znaczeniu dla gospodarstwa leśnego. Nakł. Pomarańskiego, Zamość.
15
Kondracki J. 2002. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa.
Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A, Zając M. 2002. Flowering
plants and Pteridiophytes of Poland – a checklist. W. Szafer Institute of
Botany PAN, Kraków.
Niedziałkowski W. 1935. Monografie fitogeograficzne rezerwatów
jodłowych w Nadleśnictwie Państwowym Łuków. Inst. Badań Leśnych
ser. A (13), Warszawa.
P i o t r a k B.M. 1992. Flora roślin naczyniowych rezerwatu przyrody
„Rudka Sanatoryjna”. Praca magisterska, WSRP Siedlce (msc).
Szafer W., Zarzycki K. (red.). 1977. Szata roślinna Polski. PWN,
Warszawa.
Zając A. 1978. Atlas of distribution of vascular plants in Poland
(ATPOL). Taxon 27 (5/6): 481-484.
16
HENRYK KOŚCIELNY1, KRZYSZTOF BELIK2
1
42-609 Tarnowskie Góry, ul. Armii Krajowej 16/38
2
42-683 Boruszowice, ul. Składowa 5
Ptaki Lasów Lublinieckich
II. Skład jakościowy i ilościowy awifauny lęgowej
na powierzchniach próbnych
W ostatnim półwieczu w badaniach ornitologicznych
szczególny nacisk położono na rozwój badań ilościowych.
Przeobrażeniom środowiska i zmianom siedliskowym dokonywanym przez ludzi towarzyszą zmiany w składzie gatunkowym
i ilościowym ptaków. Spowodowało to konieczność wypracowania metod umożliwiających precyzyjne rejestrowanie stanu
fauny ptaków na wydzielonych powierzchniach próbnych, aby
w przyszłości możliwe były oceny tempa i kierunku zmian zespołów ptaków.
W pierwszej części pracy omówiono stan awifauny oraz rozmieszczenie i liczebność poszczególnych gatunków w Lasach
Lublinieckich (Kościelny, Belik 2006; ryc. 1). W niniejszej części opracowania skoncentrowano się na strukturze jakościowej
i stanie ilościowym zespołów ptaków lęgowych zasiedlających
siedem powierzchni próbnych. Powierzchnie te wydzielono wyłącznie w lasach (Kościelny, Belik 2006, ryc. 2). Uzasadnienie
wyboru każdej powierzchni podano przy jej szczegółowym opisie. Na powierzchniach ”Pniowiec” (PN; 700 ha), “Spalenisko I”
(S1; 200 ha), „Spalenisko II” (S2; 100 ha), „Boruszowice” (BO;
38 ha) i „Wymysłów” (WY; 12 ha) i częściowo na powierzchni „Mikołeska” (MI; 18 km2) do oceny liczebności ptaków stosowano kombinowaną metodę kartograficzną opisaną przez
Tomiałojcia (1980a, 1980b). Na powierzchniach próbnych
170 km2 i „Mikołeska” 18 km2. wykrywano ptaki lęgowe stosując kryteria Polskiego Atlasu Ornitologicznego. Przy prowadzeniu obserwacji i opracowywaniu wyników stosowano trzy ka17
tegorie lęgowości (A, B, C), gdzie: A – gatunek możliwie lęgowy,
B – gatunek prawdopodobnie lęgowy i C – gatunek lęgowy;
w terenie posługiwano się topograficznymi i leśnymi mapami
drzewostanowymi w skali 1:25000 i 1:5000. Na powierzchni
170 km2 i 18 km2 cenzusy ptaków drapieżnych prowadzono w
oparciu o metodykę opisaną przez Króla (1985). Sowy liczono
według metodyki opisanej przez Domaszewicza (1984).
Liczenia włochatki prowadzono w okresie od początku lutego do połowy lipca. Były to kontrole wieczorno-nocne, prowadzone przez dwie osoby, po wcześniej wytyczonych trasach
(Kościelny 2005). Po terenie poruszano się rowerami i samochodem, co znacznie zwiększało wydajność kontroli. Do wykrywania i określania terytoriów sów stosowano stymulację głosów
magnetofonem.
Zastosowana metoda oceny liczebności dzięciołów polegała
na 6-7-krotnej systematycznej kontroli w okresie od marca do
połowy maja starych drzewostanów odpowiednich do lęgów, w
celu wyszukania zajętych dziupli; kontrole powtarzano w okresie karmienia piskląt. Sprawdzoną metodą było skrobanie pnia
drzewa; jeżeli dziupla była zajęta ptak prawie zawsze się z niej
wychylał. Do wykrywania terytoriów również stosowano stymulację głosów z magnetofonu. Szczegóły dotyczące ocen liczebnych jastrzębia, cietrzewia, słonki, samotnika i lelka podano
przy omawianiu tych gatunków.
Na największej z wydzielonych powierzchni próbnych
(170 km2) liczono głównie gatunki ptaków związane z siedliskiem leśnym. Więcej czasu spędzano na penetrowaniu terenu
w sąsiedztwie rzek i strumieni przepływających przez badaną powierzchnię próbną oraz w miejscach szczególnie atrakcyjnych dla ptaków, np. siedlisk ekotonalnych. Ponadto posiłkowano się również obserwacjami prowadzonymi z trzech
przeciwpożarowych wież obserwacyjnych (o wysokości 50 m),
z których widoczne były wszystkie powierzchnie próbne. Gatunki
zalatujące rzadko i wyjątkowo obserwowane na granicy obszaru badań, włączono do niniejszego opracowania. Wszystkie
obserwacje gatunków podlegających weryfikacji przez Komisję
Faunistyczną posiadają jej akceptację.
Opis powierzchni próbnych i wyniki badań ilościowych
Na podstawie wyników uzyskanych w pierwszym (wstępnym) roku obserwacji wytypowano określoną liczbę gatunków
18
wg skali Tomiałojcia (1972) w celu dokładnego ustalenia ich
liczebności na wybranych siedmiu powierzchniach próbnych.
l. Powierzchnia 170 km2. Oceniano na niej liczebność gatunków ptaków bardzo nielicznych, nielicznych i czterech gatunków średnio licznych. Starano się tutaj określić precyzyjnie
liczbę stanowisk lęgowych i względnie rewiry łącznie 17. gatunków, z tego dla dziesięciu określono zagęszczenie. Opis siedlisk i wyniki cenzusów podano w pierwszej części opracowania
(Kościelny, Belik 2006; tab. 2).
2. Powierzchnia “Mikołeska” (MI; 18 km2) znajduje się w
południowej części terenu badań. Jest ona zalesiona w 97%.
Występują tu niemal takie same siedliska jak na poprzedniej
powierzchni. Dominują siedliska boru świeżego, zajmującego
około 55% powierzchni, około 25% powierzchni zajmuje bór
wilgotny, a pozostałe 20% zajmują w kolejności: bór trzcinnikowy Calamagrostio villosae-Pinetum oraz niewielkie fragmenty
olsów. W drzewostanie dominuje sosna zwyczajna Pinus sylvestris z domieszką świerka Picea abies, brzozy Betula sp. i dębu
Quercus sp. Warstwę podrostu i podszytu w rozluźnionych
starszych drzewostanach tworzą młode sosny, świerki, brzozy i dęby oraz miejscami czeremcha zwyczajna Prunus padus,
kruszyna pospolita Frangula alnus, jarzębina Sorbus aucuparia, modrzew Larix sp. i osika Populus tremula. W miejscach
wilgotnych oraz wzdłuż rzek i cieków wodnych podszyt jest
bujniejszy i złożony przeważnie z olchy czarnej Alnus glutinosa i krzewów liściastych. W runie dominuje borówka czarna
Vaccinium myrtillus, brusznica Vaccinium vitis-idaea, siódmaczek Trientalis europaea, trzcinnik Calamagrostis sp., śmiałek pogięty Deschampsia flexuosa, trzęślica modra Molinia caerulea, wrzos Calluna vulgaris, różne gatunki paproci, jeżyna
Rubus sp., a miejscami konwalia majowa Convallaria majalis,
konwalijka dwulistna Maianthemum bifolium i malina Rubus
idaeus, w miejscach podmokłych zaś mchy, w tym torfowce.
Drzewostany ponad 80-letnie zajmowały ok. 12% powierzchni,
60-80-letnie – 55% pow., 40-60-letnie – ok. 15% pow., drągowiny, młodniki i uprawy – ok. 18% powierzchni. Przez środek
powierzchni przepływa rzeka Woda Graniczna. Powierzchnię
wyznaczono w celu ustalenia liczebności czterech gatunków
ptaków (w tym trzech średnio licznych: myszołowa Buteo buteo,
dzięcioła czarnego Dryocopus martius, dzięcioła zielonosiwego
Picus canus i nielicznego krogulca Accipiter nisus). W 1992 r.
przeprowadzono 17, a w 1993 r. – 15 cenzusów (tab. 3).
19
Tab. 3. Liczebność i zagęszczenie ptaków na powierzchni próbnej
„Mikołeska” (18 km2) w latach 1992-1993 – Number and density of
birds in the Mikołeska study area (18 km2) in the years 1992-1993.
Gatunek
Species
Liczba terytoriów/par
Number of territories/pairs
Zagęszczenie na 10 km2
Density per 10 km2
1992
1993
1992
1993
12
11
6,7
6,1
Krogulec
Accipiter nisus
3
3
1,7
1,7
Dzięcioł czarny
Dryocopus martius
7
8
3,9
4,4
Dzięcioł zielonosiwy
Picus canus
3
3
1,7
1,7
Myszołów
Buteo buteo
3. Powierzchnia “Pniowiec” (PN; 700 ha) położona jest w
południowej części badanej powierzchni i znajduje się w obrębie powierzchni Mikołeska (Kościelny, Belik 2006; ryc. 2)
Jest to powierzchnia zalesiona w 98%, a siedliskowo odpowiada
powierzchni Mikołeska.
Dominują na niej siedliska borowe; największe powierzchnie zajmują w kolejności: bór świeży ok. 60%, bór wilgotny ok.
30%, pozostałą powierzchnię zajmują: bór trzcinnikowy oraz
niewielkie fragmenty siedlisk boru mieszanego. W drzewostanie
dominuje sosna zwyczajna z domieszką świerka, brzozy i dębu.
Warstwę podrostu i podszytu tworzą świerki, brzozy, dęby,
a miejscami kruszyna pospolita, jarzębina, czeremcha zwyczajna Prunus padus, osika i modrzew oraz po części 12-16 letni podrost bukowy. Warstwę runa tworzą tu borówki czarna
i brusznica, siódmaczek leśny, śmiałek pogięty, trzęślica, orlica pospolita Pteridium aquilinum, wrzos pospolity, a miejscami
konwalijka dwulistna i jeżyna. Występują tu głównie drzewostany młodszych klas wiekowych (ponad 80-letnie – 20%, 60-80-letnie – 45%, 40-60-letnie – 20%) drągowiny, młodniki i uprawy zajmowały 12%, a śródleśne łąki 3% powierzchni. Prawie
cała powierzchnia znajduje się w zwartym kompleksie leśnym,
jedynie od południowej strony graniczy na 3,5 km odcinku
z gruntami wsi Pniowiec. Powierzchnię tę wyznaczono i liczenia
20
rozpoczęto w 1992 r., a w 1993 r. je powtórzono. W każdym
z sezonów przeprowadzono odpowiednio: 18 i 19 kontroli terenowych, a liczeniami objęto grupę wybranych gatunków średnio licznych (tab. 4).
„Pniowiec” (700 ha) w latach 1992-1993 – Number and density of birds
in the study area Pniowiec (700 ha) in the years 1992-1993.
Gatunek
Species
Turkawka
Streptopelia turtur
Krętogłów
Jynx torquilla
Paszkot
Turdus viscivorus
Kukułka
Cuculus canorus
Kwiczoł
Turdus pilaris
Wilga
Oriolus oriolus
Gil
Pyrrhula pyrrhula
Czyż
Carduelis spinus
Liczba par i stanowisk Zagęszczenie; par/1km2
Number of pairs
Density; pairs/1km2
1992
1993
1992
1993
6
5
0,8
0,7
8
6
1,1
0,8
10
9
1,4
1,3
4
4
-
-
5-6
4-5
-
-
6
6
-
-
14-18
13-17
-
-
10-14
8-11
-
-
4. Powierzchnia “Spalenisko I” (S1; 200 ha) obejmuje teren byłego pożarzyska. Położona jest w zwartym kompleksie leśnym, ok. 1,5 km od wsi Osiek. Po pożarze znaczna część drzewostanu została wycięta, a teren oczyszczony. Przygotowanie
terenu pod nowe nasadzenia polegało na usunięciu ciężkim
sprzętem mechanicznym górnej żyznej warstwy gleby wraz
z runem, pniami i korzeniami oraz usypywanie pryzm ziemnych l-1,5-metrowej wysokości. Stworzono w ten sposób
kilkuhektarowe powierzchnie upraw rozdzielone pryzmami
ziemi. W 1991 r. około 85% powierzchni zajmowały 3-5-letnie
uprawy sosnowe. Jedynie w kilku miejscach ocalały niewielkie kępy 60-80-letniego drzewostanu sosnowego z domieszką
21
świerka i brzozy oraz fragmenty halizn i 6-10-letnich młodników sosnowych. Na pryzmach rosły kępy brzóz i jeżyn.
Omawiany obszar porastają ubogie siedliska borowe, boru
świeżego i miejscami boru suchego na podłożu piaszczystym.
Warstwę runa tworzą tu głównie wrzos i różne gatunki traw
głównie trzcinnik, a miejscami borówka brusznica. Cenzusy
prowadzono w sezonach lęgowych 1991 (15 kontroli) i 1992 (13
kontroli; tab. 5).
5. Powierzchnia “Spalenisko II” (S2; 100 ha) to byłe pożarzysko znajdujące się w całości w obrębie powierzchni Spalenisko
I (por. Kościelny, Belik 2006; ryc. 2). Opis siedliska podano przy omawianiu poprzedniej powierzchni. Powierzchnię tę
wydzielono w celu określenia liczebności i zagęszczenia lelka
Caprimulgus europaeus oraz czterech innych gatunków nietypowych dla tego typu siedliska. Przeprowadzono po 16 kontroli
w sezonach lęgowych 1991 i 1992 (tab. 6).
6. Powierzchnia “Wymysłów” (WY; 12 ha), położona jest
w głębi badanego kompleksu leśnego (Kościelny, Belik 2006;
ryc. 2). Celem liczeń na tej powierzchni było uzyskanie dokładnych danych ilościowych dotyczących populacji słonki Scolopax
rusticola. W tym celu wybrano optymalny pod względem siedliskowym dla tego gatunku teren. Jest to 12 hektarowy ols długości około 600 m i średniej szerokości 80 m, a przez środek
powierzchni przepływa niewielki ciek wodny. Cała powierzchnia jest luźno porośnięta olszą, zaś na obrzeżach pojedynczymi świerkami, brzozami i kępami wierzby. Naturalne granice
badanej powierzchni tworzą, po północnej stronie powierzchni
4-6-letnie młodniki sosnowe, a po stronie południowej 70-80-letni drzewostan sosnowy na siedlisku boru świeżego. Obecny
ols był przed 50-ciu laty śródleśną użytkowaną łąką. Cenzusy
przeprowadzono w sezonach lęgowych 1992 i 1993 (tab. 7).
7. Powierzchnia próbna “Boruszowice” (BO; 38 ha) ma
kształt prostokąta. Położona jest w zwartym kompleksie leśnym (nadl. Brynek, oddz. 61 oraz część oddz. 62, leśnictwo
Pniowiec). Powierzchnia ta graniczy z 60-90-letnim borem świeżym, a tylko na jednym ok. 150 m odcinku graniczy z 3-letnią
uprawą sosnową. Odległość od najbliższych terenów otwartych
(pól i łąk) wynosi 600 m. Jest to powierzchnia leśna na siedlisku boru świeżego, warstwę drzew tworzy tu głównie sosna
(85%) z domieszką świerka (10%) oraz brzozy i pojedynczymi
dębami. Warstwę podszytu tworzą świerk, brzoza i miejscami
czeremcha, która występuje głównie przy drogach oddziało22
„Spalenisko I” (200 ha) w latach 1991-1992 – Number and density of
birds in the study area Spalenisko I (200 ha) in the years 1991-1992.
Gatunek
Species
Kuropatwa
Perdix perdix
Lerka
Lullula arborea
Świergotek polny
Anthus campestris
Pokląskwa
Saxicola ruberta
Kląskawka
Saxicola torquata
Białorzytka
Oenanthe oenanthe
Gąsiorek
Lanius collurio
Srokosz
Lanius excubitor
Liczba par
Number of pairs
Zagęszczenie par/10 ha
Density; pairs/10ha
1991
1992
1991
1992
2
2
0,1
0,1
4
6
0,2
0,3
-
3
-
0,15
6
8
0,3
0,4
9
12
0,45
0,6
6
9
0,3
0,45
21
19
1,0
0,95
3
2
0,15
0,1
wych. W części oddz. 61 występuje 15-letni podrost bukowy.
Warstwę runa tworzą borówki czernica i brusznica, śmiałek,
trzcinnik, siódmaczek, trzęślica, orlica pospolita, w niewielkich płatach i miejscami wrzos, nerecznica Dryopteris sp.
i jeżyna. Drzewostany powyżej 100 lat zajmowały ok. 8%, 70-100-letnie ok. 30%, 40-70-letnie ok. 45% powierzchni, młodniki i drągowiny zajmowały około 17% powierzchni. W części
starszego drzewostanu stwierdzono sterty gałęzi sosnowych
i świerkowych pozostałych po przecince. Zwarcie drzewostanu
jest wysokie (70-80%) i dość równomierne na całej powierzchni.
Stwierdzono tutaj 4 zarastające rowy melioracyjne. Wybrana
powierzchnia próbna pod względem siedliskowym jest odzwierciedleniem siedlisk występujących w Lasach Lublinieckich. Na
jej obszarze stwierdzono nieliczne dziuple naturalne oraz kilka dziupli wykutych przez dzięcioła dużego głównie w brzozach
i sosnach. Naliczono również 26 skrzynek lęgowych typu “A”
i “B”. Z gatunków które mogą powodować straty w lęgach pta23
„Spalenisko II” (100 ha) w latach 1991-1992 – Number and density of
birds in the study area Spalenisko II (100 ha) in the years 1991-1992.
Gatunek
Species
Liczba par/terytoriów
Zagęszczenie par/10 ha
Number of pairs/territories Density of pairs/10 ha
1991
1992
1991
1992
Lelek
Caprimulgus europaeus
10
8
1,0
0,8
Skowronek
Alauda arvensis
18
17
1,8
1,7
Świergotek łąkowy
Anthus pratensis
10
7
1,0
0,7
7
9
0,7
0,9
19
21
1,9
2,1
Pliszka siwa
Motacilla alba
Makolągwa
Carduelis cannabina
ków stwierdzono: dzika, lisa, kunę leśną, jastrzębia, myszołowa oraz lęgnącą się sójkę. Penetracja tego terenu przez ludzi w
okresie liczeń była znikoma i ograniczała się głównie do dróg
oddziałowych.
Badania ilościowe na powierzchni próbnej “Boruszowice”
prowadzono w latach 1993 i 1994. Liczenia były prowadzone
w oparciu o kombinowaną metodę kartograficzną (Tomiałojć
1980a, l980b). Powierzchnię podzielono „na kwadraty” o boku
50×50 m i oznakowano ją. Każdego roku przeprowadzono po
12-13 liczeń ptaków (w tym 2-3 liczenia wieczorne), w odstępach 7-10 dniowych. Pierwsze liczenia rozpoczynano w pierwszej dekadzie kwietnia i kończono w połowie czerwca. Kontrole
rozpoczynano o świcie, a kończono w zależności od warunków
atmosferycznych pomiędzy godziną 11 a 12. W celu zwiększenia
dokładności uzyskanych wyników kontrole rozpoczynano w różnych częściach badanej powierzchni i prowadzono je z różnych
kierunków. Dwukrotnie w sezonie lęgowym sprawdzano zawartość wszystkich 26 skrzynek lęgowych rozwieszonych na badanej powierzchni próbnej. Dla niektórych gatunków stosowano
stymulację głosową z magnetofonu.
Na omawianej powierzchni stwierdzono łącznie 38 gatunków, w
tym 36 lęgowych. Stan fauny ptaków lęgowych w 1992 r. oszaco24
25
kontrola poprzednio wykrytych gniazd; w gniazdach puste skorupki, efekt lęgu pomyślny,
stwierdzono również l osobnika ad. wypłoszonego z ziemi
wieczorem stwierdzono l samca odbywającego lot tokowy
20.05
24.06
2 osobniki ad. wypłoszone z ziemi
w poprzednio znalezionych gniazdach: jedno z pustymi skorupkami, efekt lęgu pomyślny,
drugie gniazdo nadal wysiadywane
16.05
4.06
znaleziono 2 wysiadywane gniazda z pełnym zniesieniem (4 jaja) z wysiadującymi ptakami
i 1 osobnik ad. wypłoszony z ziemi
3 pojedyncze osobniki wypłoszone z ziemi
16.04
1.05
wieczorne liczenie; stwierdzono 3 samce odbywające loty tokowe
28.03
1993
2 wysiadywane gniazda z pełnym zniesieniem (4 jaja) z wysiadującymi ptakami i 2 osobniki
ad. wypłoszone z ziemi
4 osobniki wypłoszone z ziemi
18.04
9.05
wieczorne liczenie na ciągach; 2 samce odbywające loty tokowe
1992
30.03
Data
Date
Tab. 7. Wyniki cenzusów słonki Scolopax rusticola na powierzchnia próbnej “Wymysłow” (12 ha) w latach
1992-1993 – Results of censuses of Scolopax rusticola in the study area Wymysłów (12 ha) in the years 19921993.
26
Fringilla coelebs
Anthus trivialis
Phylloscopus trochilus
Parus major
Parus ater
Erithacus rubecula
Turdus philomelos
Dendrocopos major
Prunella modularis
Sylvia atricapilla
Parus cristatus
Emberiza citrinella
Phylloscopus sibilatrix
Muscicapa striata
Ficedula hypoleuca
Phoenicurus phoenicurus
Gatunek
Species
1993
28
13
11
11
10
7
7
5
5
5
5
5
4
3
3
2
1994
26
12
12
10
11
12
6
4
4
4
6
7
1
2
2
3
Liczba par
Number of pairs
1993
7,4
3,4
2,9
2,9
2,6
1,8
1,8
1,3
1,3
1,3
1,3
1,3
1,0
0,8
0,8
0,5
1994
6,8
3,2
3,2
2,6
2,9
3,2
1,6
1,0
1,0
1,0
1,6
1,8
0,2
0,5
0,5
0,8
Zagęszczenie (p/10 ha)
Density
1993
19,3
9,0
7,6
7,6
6,9
4,8
4,8
3,5
3,5
3,5
3,5
3,5
2,8
2,1
2,1
1,4
1994
17,2
8,0
8,0
6,6
7,3
8,0
4,0
2,6
2,6
2,6
4,0
4,6
0,6
1,3
1,3
2,0
Dominacja (%)
Dominance
Tab. 8. Ugrupowanie ptaków lęgowych na powierzchni próbnej “Boruszowice” (38 ha) w latach 1993 i 1994.
Gatunki dominujące zaznaczono drukiem wytłuszczonym – Association of breeding birds in the study area
Boruszowice (38 ha) in the years 1993 and 1994. Dominating species are written in bold.
27
1
151
145
Razem – Total
Certhia brachydactyla
-
1
Certhia familiaris
4
3
3
2
2
2
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
-
2
2
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
Turdus merula
Regulus regulus
Phylloscopus collybita
Garrulus glandarius
Pyrrhula pyrrhula
Coccothraustes coccothraustes
Columba palumbus
Cuculus canorus
Jynx torquilla
Troglodytes troglodytes
Turdus viscivorus
Sylvia curruca
Parus montanus
Oriolus oriolus
Carduelis spinus
Loxia curvirostra
Scolopax rusticola
Streptopelia turtur
Sylvia communis
Sitta europaea
38,1
-
0,2
0,5
0,5
0,2
0,2
0,2
0,2
0,2
0,2
0,2
0,2
0,2
0,2
0,2
0,2
0,2
0,2
0,2
-
39,7
0,2
-
1,0
0,8
0,8
0,5
0,5
0,5
0,2
0,2
0,2
0,2
0,2
0,2
0,2
0,2
0,2
0,2
0,2
0,2
0,2
100,0
-
0,7
1,4
1,4
0,7
0,7
0,7
0,7
0,7
0,7
0,7
0,7
0,7
0,7
0,7
0,7
0,7
0,7
0,7
-
100,0
0,6
-
2,6
2,0
2,0
1,3
1,3
1,3
0,6
0,6
0,6
0,6
0,6
0,6
0,6
0,6
0,6
0,6
0,6
0,6
0,6
28
Perkozek
Tachybaptus ruficollis
Bąk
Botaurus stellaris
Bocian czarny
Ciconia nigra
Bocian biały
Ciconia ciconia
Trzmielojad
Pernis apivorus
Błotniak stawowy
Circus aeruginosus
Orlik krzykliwy
Aquila pomarina
Rybołów
Pandion haliaetus
Kobuz
Falco subbuteo
Żuraw
Grus grus
1
Gatunek
1.12.93
21.03, n=19
9.04, n=6
7.03.91.
3.04.97
1.04.92
9.04.92
19.03.93
30.10.99
16.09.01
21.02.98
3.11.98
-
21.09.94
12.09.90
11.04.89
6.03, n=17
12.10.98
30.03, n=10
12.03.92
-
-
-
1.03.94
4
-
3
2
Najpóźniejsze stwierdzenie
Latest record
29.03.91
Średni termin przylotów
Average date of arrival
Najwcześniejsze stwierdzenie
Earliest record
Tab. 9. Wyniki obserwacji fenologicznych zebrane dla poszczególnych gatunków ptaków w Lasach
Lublinieckich w latach 1983-2001 – Results of phenological observations of particular bird species in the
years 1983-2001 (n – number of years).
29
Sieweczka rzeczna
Charadrius dubius
Czajka
Vanellus vanellus
Słonka
Scolopax rusticola
Samotnik
Tringa ochropus
Kuliczek piskliwy
Actitis hypoleucos
Siniak
Columba oenas
Grzywacz
Columba palumbus
Turkawka
Streptopelia turtur
Kukułka
Cuculus canorus
Lelek
Caprimulgus europaeus
Jerzyk
Tachymarptis melba
Dudek
Upupa epops
Krętogłów
Jynx torquilla
Lerka
Lullula arborea
6.03, n=19
12.03, n=16
3.04, n=14
14.03, n=17
22.04, n=17
4.05, n=10
4.05, n=19
12.04, n=9
18.04, n=16
13.03, n=17
3.04.85
10.02.90
2.03.97
24.03.97
11.04.84
12.03.90
2.03.92
26.04.90
14.04.89
25.04.93
28.04.89
25.03.99
3.04.94
5.03.92
21.10.89
-
14.10.95
-
2.11.00
10.10.93
-
30.10.84
-
20.10.84
20.10.84
30.10.95
-
-
30
1
Skowronek
Alauda arvensis
Dymówka
Hirundo rustica
Oknówka
Delichon urbica
Świergotek polny
Anthus campestris
Świergotek drzewny
Anthus trivialis
Świergotek łąkowy
Anthus pratensis
Pliszka siwa
Motacilla alba
Kopciuszek
Phoenicurus ochruros
Pleszka
Phoenicurus phoenicurus
Pokląskwa
Saxicola rubetra
Kląskawka
Saxicola torquata
Białorzytka
Oenanthe oenanthe
Drozd śpiewak
Turdus philomelos
Trzcinniczek
Acrocephalus scirpaceus
Tab. 9. cd
19.02, n=18
11.04, n=18
21.04, n=17
15.04, n=16
17.03, n=14
14.03, n=19
28.03, n=18
5.04, n=13
18.04, n=12
5.04, n=10
10.04, n=12
17.03, n=18
30.04, n=9
5.04.91
4.04.91
19.04.92
3.04.93
1.03.86
28.02.92
15.03.90
28.03.90
17.03.90
8.03.92
26.03.90
6.03.97
19.04.88
3
10.02.90
2
-
-
22.10.89
10.09.84
28.10.91
29.09.00
-
29.11.00
-
19.11.84
8.10.91
-
30.10.89
21.10.89
4
31
Trzciniak
Acrocephalus arundinaceus
Zaganiacz
Hippolais icterina
Piegża
Sylvia curruca
Cierniówka
Sylvia communis
Kapturka
Sylvia atricapilla
Gajówka
Sylvia borin
Świstunka
Phylloscopus sibilatrix
Pierwiosnek
Phylloscopus collybita
Piecuszek
Phylloscopus trochilus
Muchołówka szara
Muscicapa striata
Muchołówka żałobna
Ficedula hypoleuca
Wilga
Oriolus oriolus
Gąsiorek
Lanius collurio
Kulczyk
Serinus serinus
2.05, n=10
8.05, n=9
23.04, n=15
18.04, n=11
13.04, n=12
24.04, n=9
23.04, n=14
7.04, n=17
6.04, n=16
25.04, n=12
22.04, n=11
7.05, n=15
30.04, n=15
20.03, n=16
22.04.96
1.05.94
16.04.90
13.04.89
30.03.91
7.04.90
14.04.89
26.03.89
23.03.96
1.04.84
12.04.84
30.04.94
14.04.90
9.03.94
-
16.10.86
18.09.84
14.09.85
12.09.90
7.10.90
7.10.90
24.09.83
-
-
16.10.86
-
-
-
wano na 145 par lęgowych, a rok później na 151 par. Średnie
zagęszczenie dla obu sezonów wynosiło 39,2 p/10 ha, a średni procentowy udział sześciu gatunków dominujących wynosił
55% (tab. 8). Średni udział 12 gatunków dziuplaków i półdziuplaków wynosił 28,4%. Gatunki lęgowe i prawdopodobnie lęgowe stwierdzone w sąsiedztwie badanej powierzchni to: jastrząb,
lerka i gąsiorek. Gatunki zalatujące na powierzchnię: myszołów, dzięcioł czarny i kruk.
Wyniki obejmujące obserwacje fenologiczne (najwcześniejsze
i najpóźniejsze stwierdzenia przylotów) wybranych gatunków ptaków w Lasach Lublinieckich zestawiono w tabeli 9.
Zmiany w awifaunie Lasów Lublinieckich
Zmiany polegające na ubywaniu pewnych gatunków i pojawianiu się nowych zachodzą stale, choćby w związku ze zmianami klimatycznymi, ale w przeszłości miały na ogół przebieg relatywnie powolny. Od początku XX w. i wzmożonej eksploatacji
lasów zmiany te uległy przyśpieszeniu. W Lasach Lublinieckich
spowodowane są one głównie zmianami zasięgu geograficznego
oraz lokalnymi przekształceniami krajobrazu. Konkretne dane
dotyczące zmian awifauny omawianego obszaru datują się od
XIX w., kiedy to zaczęto publikować szczegółowe informacje
o występujących tu ptakach. W okresie ostatnich dwustu lat
z terenu Lasów Lublinieckich ubyło 7 gatunków lęgowych, są
to: podgorzałka, gadożer, głuszec, rycyk, brodziec krwawodzioby, kraska i brzegówka. Skrajnie zagrożony wyginięciem jest
cietrzew. Przybyło natomiast 10 nowych gatunków lęgowych,
są to: łabędź niemy, kaczka czernica, rybitwa białowąsa, sierpówka, włochatka, dzięcioły zielonosiwy i syryjski, kląskawka,
kulczyk i dziwonia.
Obecnie w Lasach Lublinieckich najbardziej narażone na wyginięcie są ptaki związane z siedliskami podmokłymi – bagnami, torfowiskami i olsami, jak również gatunki żyjące w starych
„nieuporządkowanych” drzewostanach. W skutek zaniku tych
obszarów, nadmiernego wyrębu starodrzewi, mechanizacji prac
leśnych i nasilenia ruchu turystycznego, gatunki w nich żyjące mogą znacznie obniżyć swoją liczebność, a w konsekwencji
nawet wyginąć.
Na Śląsku przeprowadzono relatywnie dużo badań ilościowych wykorzystując metodę kartograficzną, która daje najdokładniejsze wyniki (np. Tomiałojć 1980). Do 1990 r. w sie32
dliskach leśnych i innych obszarach zadrzewionych, jak np.
parki i cmentarze, stan zgrupowań ptaków rozpoznano na
64 powierzchniach próbnych. Należy jednak pamiętać, iż powierzchnie próbne wyznaczano najczęściej w fragmentach drzewostanów charakteryzujących się najbogatszą awifauną. Część
powierzchni próbnych sąsiadowała z otwartym krajobrazem
co – w wyniku efektu styku – dodatkowo wzbogacało awifaunę
(Dyrcz i in. 1991). Do porównań z naszymi wynikami liczeń
(powierzchnia próbna Boruszowice; tab 8) – pierwszych przeprowadzonych w borach województwa śląskiego – wybrano oceny uzyskane w zbliżonych typach drzewostanów w okolicach
Niemodlina na Opolszczyźnie i koło Milicza na Dolnym Śląsku.
Badania ilościowe przeprowadzone w 88-letnim borze mieszanym świeżym w nadleśnictwie Dąbrowa (koło Niemodlina)
wykazały, iż tamtejsze środowiska jest bogate pod względem zagęszczenia, które wynosiło 57,6 par/10 ha, jak i pod względem
liczby gatunków lęgowych – 23. Było to spowodowane znacznym
zwarciem koron i bujnością podszytu, dających sporo miejsc
na uwicie gniazd oraz umożliwiających skuteczne ich ukrycie
przed drapieżnikami. W 60-letnim borze mieszanym świeżym
z bogatym podszytem gniazdowało natomiast 26-27 gatunków
w zagęszczeniu 57-60,5 pary/10 ha, a najbardziej stabilną grupę stanowiły ptaki wijące gniazda powyżej 1,5 m (Borowiec,
Grabiński 1977).
Porównania populacji dwóch zgrupowań ptaków zasiedlających dwa typy borów (bór świeży i bór mieszany świeży), w
okolicach dolnośląskiego Milicza, różniących się obecnością
lub brakiem podszycia i charakterem runa leśnego, wskazały
na znikome ich podobieństwo. Skład gatunkowy był również
odmienny. W bardziej bogatym siedlisku zarejestrowano zagęszczenia 32-41 par ptaków na 10 ha natomiast w borze sosnowym
o zubożonej strukturze odnotowano tylko 21 gatunków lęgowych z zagęszczeniu osiągającym zaledwie 25-27 par na 10 ha
(Ranoszek, Witkowski 1975).
O wartości przyrodniczej Lasów Lublinieckich może świadczyć fakt zakwalifikowania całej doliny rzeki Mała Panew, wraz
z otaczającym ją kompleksem borów do programu Europejskiej
sieci ekologicznej „Natura 2000”. W skali wartości przyrodniczokrajobrazowych jest to obszar o najcenniejszym ponadregionalnym znaczeniu, a tym samym godnym szczególnej ochrony.
33
SUMMARY
Birds of the Lublinieckie Forest.
II. Species composition and number of breeding birds in studied areas
The study was carried out in the Lublinieckie Forest (northern
part of the Upper Silesia, Poland) in the years 1990-1995. It occupies
80 000 ha, including 63 000 ha of forests with dominating coniferous
species such as Scots pine Pinus sylvestris with admixture of spruce
Picea abies. Particular censuses of avifauna were effectuated in the
area of 170 km2 divided in 6 study plots. For some species data from the
years 1996-2005 were presented. In censuses cartographics methods
were applied.
Qualitative studies of chosen bird species were carried on in areas
of diverse size: from 12 ha to 18 km² (Tables 3-7). The authors tried to
count all breeding birds in the coniferous forest area (38 ha) overgrown
mainly by pine of diverse age classes (40-100 yrs) (85%), spruce (10%),
birch and single oaks (Table 8). In two successive years of studies
respectively 145 and 151 pairs of breeding birds, representing 38
species, including 36 breeding ones, were recorded. Their density was
39,2 pairs/10 ha and share of 6 dominating species was 55% (Table
8). Share of 12 species of hollow birds in the community was 28,4%.
During last 200 years 7 breeding species (Aythya nyroca, Circaetus
gallicus, Tetrao urogallus, Limosa limosa, Tringa totanus, Coracias
garrulus, Riparia riparia) become extincted in the Lublinieckie Forest,
but 10 new breeding species (Cygnus olor, Aythya fuligula, Chlidonias
hybridus, Streptopelia decaocto, Aegolius funereus, Picus canus,
Dendrocopos syriacus, Saxicola torquata, Serinus serinus, Carpodacus
erythrinus) appeared. Lyrurus tetrix is critically endangered.
Results concerning phenological observations (earliest, medium
and latest dates) of chosen bird species in the Lublinieckie Forest are
given in table 9.
Despite the negative changes in nature of the area, it is still worthy
of protection, particularly the Mała Panew River valley with numerous
meanders and old river beds.
PIŚMIENNICTWO
Akta Zarządu Lasów Księcia von Donnersmarcka. Sygn. akt nr: 75
i 431. Powiatowe Archiwum Państwowe Tarnowskie Góry.
Archiwum rodu Hohenlohe-Ingelfingen z Koszęcina. Sygn. akt nr:
13574, 13807, 13815, 14225, 14621, 14774. Wojewódzkie Archiwum
Państwowe Katowice.
34
Archiwum rodu von Donnersmarcków. Akta Zarządu Lasów Księcia
Henkla von Donnersmarck. Wojewódzkie Archiwum Państwowe
Katowice.
Belik K., Kościelny H. 2004. Włochatka – Aegolius funereus w
Lasach Lublinieckich. Chrońmy Przyr. Ojcz. 61, 2: 58-69.
Borowiec M., Stawarczyk T., Witkowski J. 1981. Próba uściślenia metod oceny liczebności ptaków wodnych. Not. Orn. 22: 47-61.
Borowiec M., Grabiński W. 1982. Awifauna leśno-stawowego
kompleksu Ziemi Niemodlińskiej z uwzględnieniem badań ilościowych
w borach. Acta Universitatis Wratislaviensis 487, Prace zool 12: 3-54.
Czapulak A., Stawarczyk T. 1988. Zimowanie ptaków wodnych
na Śląsku w latach 1985-1987. Ptaki Śląska 6, 22-39.
Czapulak A., Betleja J. 1998. Zimowanie ptaków wodnych na
Śląsku w latach 1990-1995. Ptaki Śląska 12, 127-143.
Domaszewicz A., Jabłoński P., Lewartowski Z. 1984. Metody
liczenia sów. Biul. Koła Nauk. Biol. Uniwersytetu Warszawskiego.
Dyrcz A., Grabiński W., Stawarczyk T., Witkowski J. 1991.
Ptaki Śląska – monografia faunistyczna. Uniwersytet Wrocławski.
Głowaciński Z. (red.). 2001. Polska Czerwona Księga Zwierząt.
PWRiL, Warszawa.
Goszyk E. 1973. Cietrzewiu wróć! Przyroda Polska 9.
Grabiński W., Stawarczyk T. 1986. Ptaki południowo – zachodniej części Borów Dolnośląskich w okresie lęgowym. Ptaki Śląska 4,
40-68.
Gromadzki M., Dyrcz A., Głowaciński Z., Wieloch M. 1994.
Ostoje ptaków w Polsce. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Gdańsk.
Kollibay P. 1906. Die Vögel der Preußischen Provinz Schlesien.
Breslau.
Kondracki J. 1994. Geografia Polski: mezoregiony fizyczno-geograficzne. PWN, Warszawa.
Kowaleski L. 1997. Przyroda kompleksów Stawowych na obszarze Województwa Częstochowskiego. WSP Częstochowa.
Pax F. 1925. Wirbeltierfauna von Schlesien. Berlin.
Ranoszek E., Witkowski J. 1975. Badania ilościowe awifauny
borrow sosnowych Doliny Baryczy z próbą doświadczalnej oceny przydatności dwu wariantów metody kartograficznej.Acta Universitatis
Wratislaviensis 301, Prace zool. 12: 69-83.
Schlott M. 1933b. Sumpfohreulen – Invasion 1932/33 in Schlesien.
Berichte der Verenins schlesischer Ornithologen 18, 37-41.
Tomiałojć L. 1980. Kombinowana odmiana kartograficznej metody
liczenia ptaków lęgowych. Not. Orn. 12: 33-54.
Tomiałojć L. 1990. Ptaki Polski. Rozmieszczenie i liczebność. PWN,
Warszawa.
Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP „pro Natura”, Wrocław.
35
KRZYSZTOF NOWAK1, EWA WITKOWSKA2
1
42-200 Częstochowa, ul. Wygodna 30
Zakład Ekologii i Ochrony Środowiska
Akademia im. J. Długosza
42-200 Częstochowa, al. Armii Krajowej 13/15
e-mail: [email protected]
2
Kruszczyk błotny Epipactis palustris (L.) CRANTZ
na terenie wyrobiska „Cegielni Gnaszyn”
w Częstochowie
Kruszczyk błotny Epipactis palustris należy do rodziny storczykowatych Orchidaceae. We florze polskiej objęty jest ochroną ścisłą. Charakteryzuje się szeroko otwartymi, grzbiecistymi
kwiatami umieszczonymi na omszonych, czerwonawych szypułkach. Poszczególne osobniki mogą różnić się ubarwieniem:
poza czerwonobrązowymi spotyka się kwiaty niemal całkowicie
zielone. Kwiaty tworzą luźne grono na łodydze wysokości 50-70
cm (Szlachetko 2001).
Kruszczyk błotny rośnie na podmokłych łąkach i torfowiskach, rzadko na obrzeżach wilgotnych lasów, na glebach żyznych, zasobnych w węglan wapnia.
W Polsce występuje na całym niżu i w niższych partiach gór
(Szlachetko 2001). Należy do podelementu eurosyberyjskiego
(Zając A., Zając M. 1997).
Na terenie miasta Częstochowy dotychczasowe badania florystyczne wykazały obecność stanowisk wielu rzadkich i interesujących roślin (Hereźniak 1983 (1986), Hereźniak 1993,
Hereźniak, Kołodziejek 1993, Hereźniak i in. 2001, Olczyk
2002). Z rodziny storczykowatych w granicach miasta notowane
są: kukułka szerokolistna Dactylorhiza majalis, kukułka krwista D. incarnata, kruszczyk szerokolistny Epipactis helleborine
36
oraz kruszczyk błotny. Ten ostatni gatunek podawany jest z łąki
trzęślicowej Molinietum medioeuropaeum wykształconej na podłożu rudonośnych iłów środkowej jury, położonej przy zachodniej granicy miasta obok wsi Walaszczyki (Hereźniak, Pierzgalski 1991), w odległości około 4 km od nowego stanowiska.
Nowe stanowisko kruszczyka błotnego odnaleziono na terenie wyrobiska „Cegielni Gnaszyn”, położonego na zachód od
centrum miasta Częstochowy, przy ulicy Tatrzańskiej 3. Wyrobisko posiada kształt zbliżony do owalu, wewnątrz niego znajdują się liczne terasy, które służą jako trasy komunikacji samochodów transportujących wydobyty surowiec. Pod względem
geologicznym podłoże zbudowane jest z utworów pochodzących
z okresu jury środkowej, głównie iłów z domieszką syderytów.
Występowanie pokaźnych rozmiarów złóż iłów spowodowało, że
na tym terenie rozwinęła się produkcja ceramiki budowlanej.
Początkowo znajdowała się tu maleńka manufaktura, która
z czasem coraz bardziej się rozwijała (Kaźmierczak, Niemiec
2001, Kołodziej 2002). Obecnie austriacka firma „Wienerberger” uruchomiła tu nowoczesny zakład z najnowszą linią
technologiczną. Za czasów eksploatacji złóż iłu przez stary zakład Cegielni, teren ten spełniał funkcję rekreacyjną dla mieszkańców Częstochowy, ponieważ na jego terenie znajdowały się
4 niewielkie zbiorniki wodne tzw. glinianki, natomiast zbocza
obwałowań wokół wyrobiska porośnięte były podrostami drzew:
brzozy brodawkowatej Betula pendula, topoli osiki Populus tremula oraz wierzb Salix sp. W gliniankach amatorzy wędkowania mogli złowić między innymi: karasia srebrzystego Carassius
auratus gibelio, szczupaka Esox lucius, okonia Perca fluviatilis
i sumika karłowatego Ictalurus nebulosus. Do dnia dzisiejszego nie pozostał żaden ze zbiorników, a wykarczowany młodnik
brzozowy powoli się odradza. Gwałtowną zmianę krajobrazu
wyrobiska Cegielni spowodowała głównie intensywna eksploatacja zasobów iłu przez nowego właściciela.
W czerwcu 2004 r., na wypłaszczeniu stoku o ekspozycji południowej znaleziono stanowisko kruszczyka błotnego, którego
wcześniej nie notowano z tego obszaru Częstochowy. Populacja
liczyła około 550 osobników, z czego większość była w pełni
kwitnienia. Wśród gatunków towarzyszących występowały tu
m.in. pałka wąskolistna Typha angustifolia, ostrożeń błotny
37
Cirsium palustre, sit rozpierzchły Juncus effusus, turzyca żółta Carex flava, wierzba krucha Salix fragilis, śmiałek pogięty
Deschampsia flexuosa, trzcinnik piaskowy Calamagrostis epigejos, centuria pospolita Centaurium erythraea, brzoza brodawkowata, babka lancetowata Plantago lanceolata, trzcina pospolita Phragmites australis, koniczyna łąkowa Trifolium pratense,
przymiotno ostre Erigeron acris. Powyżej miejsca występowania
kruszczyka, na skarpie obwałowań wokół wyrobiska, znajduje
się niewielki płat zajmowany przez płożące pędy chronionego
widłaka goździstego Lycopodium clavatum.
Jednym z czynników, który umożliwił rozwój kruszczyków
błotnych na tym obszarze jest fakt, iż teren ten jest stale zawilgocony. Ił jest bowiem skałą o dobrej akumulacji wody, która
przez dłuższy czas utrzymuje wysoką wilgotność podłoża.
Niniejsze stanowisko kruszczyka błotnego stanowi cenny
element flory wyrobiska cegielni i jednocześnie ubarwia jego
szary krajobraz. W celu zachowania populacji kruszczyka
należy podjąć działania ochronne, gdyż przy obecnym tempie
eksploatacji złoża iłu stanowisko to w niedługim czasie ulegnie
bezpowrotnemu zniszczeniu.
SUMMARY
Epipactis palustris (L.) CRANTZ on the exploitation hollow
of the „Brickwork Gnaszyn” in Częstochowa
In the summer of 2004 a new locality of Epipactis palustris was
found in Częstochowa. The plant grows on the exploitation hollow
of the “Brickwork Gnaszyn”. Its population consists of about 550
individuals. The greatest danger for the new locality is very intensive
exploitation of clay.
PIŚMIENNICTWO
Hereźniak J. 1983 (1986). Nowe stanowiska rzadkich i interesujących gatunków roślin naczyniowych w północnej części Wyżyny Śląsko-Krakowskiej. Fragm. Flor. Geobot. 29 (3-4): 361-384.
38
Hereźniak J. 1993. Torfowiska i łąki – ostoją gatunków roślin rzadkich i wymierających. Wiadomości melioracyjne i łąkarskie 2: 72-75.
Hereźniak J., Kołodziejek J. 1993. Projektowane rezerwaty przyrody na użytkach zielonych Częstochowy. Wiadomości melioracyjne
i łąkarskie 2: 68-71.
Hereźniak J., Grzyl A., Kołodziejek J., Ławrynowicz M. 2001.
Materiały do flory północnej części Wyżyny Śląsko-Krakowskiej – rzadkie i interesujące gatunki roślin naczyniowych. Cz. 2. Fragm. Flor. Geobot. Ser. Polonica 8: 35-41.
Hereźniak J, Pierzgalski K. 1991. Stanowiska rzadkich i chronionych gatunków roślin łąkowych na terenie Częstochowy. Chrońmy
Przyr. Ojcz. 47 (3): 79-84.
Kaźmierczak E., Niemiec A. 2001. Gnaszyn. Częstochowa.
Kołodziej R. 2002. Częstochowa. Dzieje miasta i klasztoru jasnogórskiego. Tom I. Okres staropolski. Urząd Miasta Częstochowa, Częstochowa.
Olczyk S. 2002. Charakterystyka przyrodnicza projektowanego
rezerwatu leśnego Gąszczyk w Częstochowie-Mirowie. Praca magisterska wykonana w Zakładzie Ochrony Środowiska, Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Częstochowa.
Szlachetko D. 2001. Storczyki. Multico, Warszawa.
Zając A., Zając M. (red.) 1997. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych chronionych w Polsce. Nakł. Prac. Chorol. Komp. Inst. Bot.
UJ, Kraków.
39
EWA PISARCZYK
Instytut Ochrony Przyrody PAN
31-120 Kraków, al. A. Mickiewicza 33
Nowe stanowisko lipiennika Loesela
Liparis loeselii (L.) RICH. na terenie Krakowa
na tle rozmieszczenia gatunku
w południowo-wschodniej Polsce
W czerwcu 2006 r. na łąkach w Kostrzu na terenie Krakowa
odnaleziono nowe stanowisko rzadkiego storczyka – lipiennika
Loesela Liparis loeselii. Wcześniej był on notowany na obszarze
miasta w XIX w. (Berdau 1859, Raciborski 1884).
Storczyk ten charakteryzuje się niewielką wysokością (do
20 cm) i niepozornymi żółto-zielonymi kwiatami pojawiającymi się w czerwcu (ryc. 1). Mimo że wytwarza pseudobulwy
rozmnaża się głównie generatywnie. Nasiona rozwijają się na
drodze samozapylenia, a ich rozwój uzależniony jest od infekcji
grzybem. Pęd kwiatostanowy pojawia się zwykle dopiero w siódmym sezonie wegetacyjnym (Proházka, Velísek 1983). Jest to
gatunek światłożądny, preferujący niską roślinność o małym
zwarciu.
Występuje najczęściej na torfowiskach niskich i przejściowych bogatych w związki wapnia, szczególnie zaś w misach
jeziornych, dlatego w Polsce można go spotkać głównie w młodoglacjalnym krajobrazie pojezierzy i w pasie pobrzeża (Pawlikowski 2004). Poza tym obszarem Liparis loeselii występuje w rozproszeniu. W pasie wyżyn i na Podkarpaciu (podział
wg Kondrackiego 2000) został on odnotowany na Wyżynie
Śląsko-Krakowskiej, Małopolskiej, Lubelsko-Lwowskiej, Wołyńsko-Podolskiej oraz na Północnym Podkarpaciu (ryc. 2,
tab. 1). Roślina ta podawana była zarówno z naturalnych sie40
Ryc. 1. Osobnik Liparis loeselii na badanym stanowisku – Liparis
loeselii in the study area (Photo Andrzej Kalemba).
41
42
2
1
Dąbrowa Górnicza zbiornik Pogoria
Dąbrowa Górnicza piaskownia “Kuźnica Warężyńska”
Dąbrowa Górnicza, mszar przygiełkowy
Antoniów
Rhynchosporetum albae w
dolinie rzeki, użytek ekologiczny,
proponowany obszar Natura 2000
„Lipienniki w Dąbrowie Górniczej”
Dąbrowa Górnicza, brak danych
Gołonóg
Dąbrowa Górnicza, wilgotne nieużytki zarastające
Laski
roślinnością krzewiastą
DF34
DF3402
DF3402
DF3423
DF3423
brak danych
Krzywopłoty
3
Siedlisko
– Habitat
DF2742
Wyżyna Śląsko-Krakowska
Stanowisko
– Locality
ATPOL
mat. niepubl. L. Bernacki 1989 cyt.
za Bernacki i Nowak 1994
mat. niepubl. T. Nowak 1997 cyt.
za Pawlikowski 2004
Celiński i in. 1979, Sendek 1981,
Sendek 1984, A. Sendek1977
(KRA), Jędrzejko i in. 1991
Czylok i Baryła 2003; R. Bula, A.
Henel, A. Czylok, J. Parusel, W.
Bąba 2006 (inf. ustna), KompałaBąba i Bąba 2006
B. Płachno 1999 (KRA)
mat. niepubl. B. BabczyńskaSendek 1989 cyt. za Urbisz 2004
4
Źródło informacji
– Source of information
Tab. 1. Stanowiska Liparis loeselii w pasie wyżyn i na Podkarpaciu na terenie Polski – Localities of Liparis
loeselii in uplands and in Carpathian foothills in Poland.
43
Wolbrom
Sosnowiec
Jaworzno,
Ciężkowice
Czubrowice
Chrzanów
Trzebinia (Wodna)
Pogorzyce
DF3801
DF4414
DF45
DF4744
DF55?
DF5620
DF6600
DE3741
Gorzkowice
Wyżyna Małopolska
Cieślin
DF3702
Torfowisko Plucice (Carici
canescentis-Agrostietum caninae,
Caricetum diandrae)
dno nieczynnego kamieniołomu
brak danych
podmokłe łąki
brak danych
podmokłe wrzosowisko
Torfowisko Bory
śródleśne torfowisko niskie
brak danych
Kucharski 1986
Dubiel i Gawroński 1998
mat. niepubl. A. Urbisz 2002 cyt.
za Urbisz 2004
E. Pogan 1988 (KRA)
mat. niepubl. S. Gawroński i in.
2001 cyt. za Urbisz 2004
J. Parusel, B. Tokarska-Guzik, G.
Woźniak 2006 (inf. ustna)
Cempulik i in. 1999
A. Sendek 1978 (KRA), Rostański i
Sendek 1984
mat. niepubl. B. BabczyńskaSendek 1989 cyt. za Urbisz 2004
44
Cerkawizna
okolice Przedborza brak danych
Pakosław
Zwierzyniec
DE5544
DE59
EE38
EF1520?
Wieprzec
Józefów
GE92
GF11
Wyżyna Lubelsko-Lwowska
Gosławice
DE4644?
brak danych
cyt. za Pawlikowski 2004
(obserwowany przed 1990)
Wójciak 1986, (Głowacka 1995 nie
potwierdziła)
Głazek 1992
torfowisko niskie LiparioSchoenetum ferruginei
torfowisko niskie i przejściowe;
Rezerwat Przyrody “Wieprzec”
KRAM: K. Szczepanek 1959, K.
Zarzycki 1954, T. Tacik 1954, S. i
B. Pawłowscy 1954, J. Mądralski
1954, Piwowarczyk i Nobis 2006
Plackowski 1988
Jastrzębowski in Rostafiński 1871
cyt. za Mowszowicz 1978
4
torfowisko niskie i przejściowe;
proponowany obszar Natura 2000
“Pakosław”
torfowisko przejściowe
brak danych
brak danych
na NW od
Radomska
DE44
3
torfowisko przejściowe i alkaliczne; Kucharski 1989
zgłoszony obszar Natura 2000
“Łąka w Bęczkowicach”
Bęczkowice
2
DE3744?
1
Tab. 1. cd
45
Jurów
Stare Dyniska
GF1620
GF1620
Kostrze
Łagiewniki
Kobierzyn
Bagno
DF6941
DF7903
DF7911
EF7413?
Północne Podkarpacie
Śniatycze
GE9500
Wyżyna Wołyńsko-Podolska
Michalczuk i Stachyra 2003
Caricetum davallianae
brak danych
A. Stengl 1987 (mat. zielnikowy)
Berdau 1859
Berdau 1859
Pisarczyk 2006
Caricetum davallianae
młaka niskoturzycowa ze związku
Caricion davallianae
młaka niskoturzycowa Caricetum
davallianae; zgłoszony obszar
Natura 2000 “Torfowisko
Węglanowe Śniatycze”
dlisk, głównie z torfowisk niskich i przejściowych, jak i z miejsc
przekształconych przez człowieka, takich jak piaskownie czy
kamieniołomy. Dotychczas w południowo-wschodniej Polsce
odnaleziono 31 stanowisk lipiennika, z czego trzy stanowiska
pochodzą z XIX w., 13 z lat 1950-1990 oraz 15 z lat 1991-2006.
Większość współczesnych obserwacji pochodzi z Wyżyny Śląsko-Krakowskiej (10 stanowisk), przy czym w samej Dąbrowie
Górniczej zlokalizowano pięć stanowisk. Jedno z nich znajduje
się na zboczach piaskowni „Kuźnica Warężyńska”, gdzie występuje populacja licząca w roku 2006 ponad 1000 osobników
(R. Bula, A. Henel, A. Czylok, J. Parusel, W. Bąba – inf. ustna). Następne skupienie tego gatunku w południowej Polsce
Ryc. 2. Rozmieszczenie dotychczas stwierdzonych stanowisk Liparis
loeselii w pasie wyżyn i na Podkarpaciu na terenie Polski (system
ATPOL) w poszczególnych przedziałach czasowych. a – 1850-1950,
b – 1951-1990, c – 1991-2000 – Distribution of all recorded localities
of Liparis loeselii in uplands and in Carpathian foothills in Poland
(ATPOL system), during following time periods. a – 1850-1950,
b – 1951-1990, c – 1991-2000.
46
tworzą stanowiska położone na Wyżynie Małopolskiej, w okolicach Radomska. Pojedyncze lokalizacje podawane są z okolic Brzeska, Zwierzyńca i Iłży. Na Wyżynie Lubelsko-Lwowskiej
i Wołyńsko-Podolskiej znanych jest pięć stanowisk dość znacznie oddalonych od siebie.
Na terenie Krakowa Liparis loeselii był obserwowany przez
Berdau’a (1859) na dwóch stanowiskach: w Łagiewnikach i Kobierzynie, “na łąkach torfiastych między mchem”. Raciborski
(1884) uściślił miejsce występowania w Łagiewnikach: „na łące
między gościńcem a cegielnią” podając zarazem, że na skutek
osuszenia łąki gatunek ten zaginął. Atlas rozmieszczenia roślin
naczyniowych w woj. krakowskim (Zając M., Zając A. 1998)
określa siedlisko tych dwóch historycznych stanowisk jako torfowisko przejściowe (klasa Scheuchzerio-Caricetea nigrae). Od
Ryc. 3. Lokalizacja nowego stanowiska Liparis loeselii na obszarze
Krakowa (skala 1:20 000). 1 – lasy, 2 – teren zabudowany, 3 – nowe
stanowisko – New locality of Liparis loeselii in the city of Krakow (scale
1:20 000) 1 – forests, 2 – settlements, 3 – new locality.
47
tamtej pory nie natrafiono ponownie na ten gatunek w Krakowie (Zając M., Zając A. l.c.), zarówno na jego historycznych
lokalizacjach ani na terenie młaki niskoturzycowej w Kostrzu
(Dubiel 1991, Kudłek, Pępkowska 2004, Dubiel 2005).
Obszar, gdzie obecnie odnaleziono osobniki storczyka Liparis loeselii, określany jako „łąki w Kostrzu”, położony jest w zachodniej części Krakowa, pomiędzy ulicami Tyniecką, Winnicką i Skotnicką (ryc. 3). Są to podmokłe łąki, w większości już
nieużytkowane, poprzecinane zarośniętymi rowami melioracyjnymi. Badane stanowisko usytuowane jest u podnóża Wzgórza
Św. Piotra porośniętego m.in. przez murawę kserotermiczną
Koelerio-Festucetum sulcatae. Od strony północnej i północno-wschodniej otoczone jest przez łąkę trzęślicową Molinietum caerulae oraz trzcinę pospolitą, a od strony wschodniej przez łąki
rajgrasowe Arrhenatheretum elatioris (Kudłek, Pępkowska
2004, Dubiel 2005). Płat roślinności, na którym zaobserwowano lipiennika zaklasyfikowany został jako eutroficzna młaka
niskoturzycowa ze związku Caricion davallianae Klika 1934,
wyraźnie nawiązująca do łąki trzęślicowej. Zespół Caricetum
davallianae podawany był z Kostrza już wcześniej (Kudłek,
Pępkowska 2004, Dubiel 2005). Skład florystyczny badanego
zbiorowiska przedstawia poniższe zdjęcie fitosocjologiczne:
Lokalizacja: młaka niskoturzycowa w Kostrzu na terenie
Krakowa (ATPOL DF6941). Data: 20.06.2006 r. Powierzchnia
zdjęcia: ok. 100 m2. Wysokość n.p.m.: ok. 205 m. Wysokość
maksymalna roślin: 140 cm, wysokość średnia c1: 110 cm, wysokość średnia c2: 30 cm. Zwarcie warstwy zielnej: 65%, zwarcie warstwy mszaków: 1%.
Ch. Caricion davallianae: Carex hostiana 2, C. davalliana
+, C. lepidocarpa +, Epipactis palustris +, Eriophorum latifolium
+, Liparis loeselii +, Pinguicula vulgaris r, Parnassia palustris
r; Ch. Scheuchzerio-Caricetea nigrae: Juncus articulatus
1, Valeriana simplicifolia +; Ch. Phragmitetea: Phragmites
australis 2, Peucedanum palustre +; Ch. Molinietalia:
Sanguisorba officinalis 1, Molinia caerulea 2, Cirsium rivulare
+, Serratula tinctoria +, Succisa pratensis +, Crepis paludosa r,
Lythrum salicaria r; Ch. Molinio-Arrhenatheretea: Ranunculus
acris +; Inne: Carex flacca 1, C. panicea 1, Potentilla erecta 1,
48
Dactylorhiza incarnata +, Festuca rubra +, Equisetum arvense r,
Galium verum r, Galium sp. (juv.) r.
Stanowisko lipiennika znajduje się na płaskim terenie o wysokim poziomie wody, przy drodze gruntowej. Podłoże zostało
tutaj w wielu miejscach rozjeżdżone i utworzyły się podłużne
zagłębienia do 20 cm głębokości, odsłaniające pokłady torfu.
Właśnie brzegi tych zagłębień oraz miejsca o skąpej i niskiej
pokrywie roślinnej zasiedla ten gatunek. 20 czerwca 2006 r.
w badanym płacie odnotowano 25 osobników Liparis loeselii
kwitnących i płonnych, rosnących w rozproszeniu. 28 czerwca
2006 r. stwierdzono zawiązanie owoców na niektórych osobnikach.
Zarówno badany gatunek, jak i jego siedlisko podlegają
ochronie prawnej w skali kraju i Europy. Liparis loeselii jest gatunkiem wymienionym w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej,
a także w Konwencji o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny
europejskiej oraz ich siedlisk z 1979 r. Ponadto umieszczony
jest w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin (Kucharski 2001) w
kategorii narażony na wyginięcie (VU) i objęty ścisłą ochroną
prawną ze wskazaniem, że gatunek ten wymaga ochrony czynnej (Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r.).
Wysokie walory przyrodnicze posiada również młaka ze związku Caricion davallianae, będąca siedliskiem lipiennika. Zespół
Caricetum davallianae jest chronionym typem siedliska: 7230
Górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk wymienionym w Załączniku I Dyrektywy
Siedliskowej. Ponadto należy do chronionych siedlisk wg Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 14 sierpnia 2001 r.
Łąki w Kostrzu leżą w obrębie Bielańsko–Tynieckiego Parku Krajobrazowego powołanego w 1981 r. w ramach Zespołu
Jurajskich Parków Krajobrazowych. W przeszłości proponowano objąć ten kompleks ochroną rezerwatową (Denisiuk 1987,
Dubiel 1991), jednak do zatwierdzenia rezerwatu nie doszło.
Obecnie istnieje projekt utworzenia użytku ekologicznego, który obejmowałby powierzchnię ograniczoną ulicami Tyniecką,
Winnicką i Skotnicką wraz ze strefą ochronną wokół użytku
(Kudłek, Pępkowska 2004). W Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Miasta Krakowa
49
(2003) badane łąki położone są na gruntach o przeznaczeniu
rolnym i leśnym, w obrębie “proponowanego parku kulturowego” oraz graniczą od południa z “obszarem cennym przyrodniczo proponowanym do ustalenia formy ochrony”. Inną proponowaną formą ochrony kompleksu łąk na prawym brzegu Wisły
w Krakowie jest utworzenie tu ostoi Natura 2000 o nazwie Łąki
w Kostrzu.
Trwałość stanowiska storczyka Liparis loeselii na łąkach w
Kostrzu będzie zależeć m.in. od poziomu wody, stopnia zacienienia i ekspansji trzciny pospolitej Phragmites australis. Dlatego należy wprowadzić zabiegi ochrony czynnej w formie wykaszania przy jednoczesnym usuwaniu biomasy, by nie dopuścić
do sukcesji i zbytniego rozwoju trzciny. Należy również utrzymać odpowiednie uwodnienie terenu. Zakazy dotyczące wjazdu
motocykli i pojazdów samochodowych nie wydają się wskazane,
ponieważ lipiennik wyraźnie preferuje miejsca rozjeżdżone z odkrytą glebą torfową. Zakazane powinny być natomiast wszelkie
inwestycje mogące zmienić warunki troficzno-wilgotnościowe
siedliska. W tym aspekcie skutecznym zabezpieczeniem może
być utworzenie parku kulturowego lub obszaru Natura 2000.
Ponadto stanowisko to należy objąć corocznym monitoringiem.
Aby zapewnić trwałe warunki dla zachowania siedliska lipiennika potrzebna jest odpowiednia ochrona obszarowa. Ponieważ utworzenie obszaru Natura 2000 w najbliższym czasie
nie jest jeszcze pewne, wydaje się, że najlepszą formą ochrony byłby użytek ekologiczny. W tym celu można wykorzystać
istniejące opracowanie zawierające projekt utworzenia takiego
obszaru (Kudłek, Pępkowska 2004).
SUMMARY
New locality of Liparis loeselii (L.) RICH. in the city of Krakow
in regard to the species distribution in the south-western Poland
A new locality of the rare orchid species Liparis loeselii has been
found in June 2006 in the area of Krakow, in Kostrze meadows. The
last historical records from other localities in Krakow come from the
50
second half of 19th century. This plant and its habitat is protected
and endangered in Poland as well as in Europe. It is a typical species
for fens and transitional mires and can be mostly found in the young
postglacial landscape in the North of Poland. 31 localities of Liparis
loeselii have been yet discovered in uplands and Carpathian foothills
in the South of Poland, 15 of them were stated in 1990-2006, including
the new station.
Population in Kostrze consists of 25 specimens, which grow
in a Caricion davallianae Klika 1934 fen community. Many of the
individuals occur in depressed motorbike tracks. The area of Kostrze
meadows is protected as a Landscape Park and there are plans to join
it to the Natura 2000 network. The locality is likely to be endangered
by expansion of the reed grass Phragmites australis, decrease in water
table or change of land use. In order to prevent it, a project of a small
sized protected area has been created - a site of ecological interest,
where active protection measures are planned.
PIŚMIENNICTWO
Berdau F. 1859. Flora Cracoviensis. Cracoviae, typis C.R. Universitatis Jagiellonicae, pp. VIII, 448.
Bernacki L., Nowak T. 1994. Materiały do rozmieszczenia i poznania zasobów chronionych gatunków roślin naczyniowych centralnej
części Wyżyny Śląsko-Krakowskiej. Acta Biologica Silesiana 25 (42):
24-42.
Celiński F., Rostański K., Sendek A., Wika S., Cabała S.
1979. Nowe stanowiska rzadkich roślin naczyniowych na Górnym Śląsku i terenach przyległych. Część IV. Zesz. Przyr. OTPN 18: 3-18.
Cempulik P., Holeksa K., Betleja J., Ryka W. 1999. Przyroda Sosnowca. PTPP „proNatura”, Sosnowiec, p. 96.
Czylok A., Baryła J. 2003. Wczesne stadia sukcesji roślinnej w
wyrobisku po eksploatacji piasku w Kuźnicy Warężyńskiej. Przyroda
Górnego Śląska 31: 11-12.
Denisiuk Z. 1987. O ochronę nadwiślańskich łąk w Krakowie.
Chrońmy Przyr. Ojcz. 43 (2): 22-31.
Dubiel E. 2005. Mapa zbiorowisk roślinnych III Kampusu Uniwersytetu Jagiellońskiego i okolic. Skala 1:5000. Inst. Botaniki UJ, Kraków.
Dubiel E. 1991. Charakterystyka szaty roślinnej łąk w Kostrzu.
Zespół Jurajskich Parków Krajobrazowych (msc.).
Dubiel E., Gawroński S. 1998. Osobliwości szaty roślinnej miasta i gminy Chrzanów. Chrońmy Przyr. Ojcz. 54 (1): 5-15.
51
Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie
ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory. Załącznik
I: Typy siedlisk naturalnych ważnych dla wspólnoty, których ochrona
wymaga wyznaczenia obszarów szczególnie chronionych.
Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie
ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory. Załącznik II:
Gatunki roślin i zwierząt będące przedmiotem zainteresowania wspólnoty, których ochrona wymaga wyznaczenia specjalnych obszarów
ochrony.
Głazek T. 1992. Lipario-Schoenetum ferruginei – a new plant association. Fragm. Flor. Geobot. 37: 549-562.
Głowacka I. (red.) 1995. Plan ochrony rezerwatu “Wieprzec”. Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej w Warszawie. Zakład
Przyrodniczych Podstaw Planowania Przestrzennego i Ochrony Środowiska. Pracownia Obszarów Chronionych (msc.).
Jędrzejko K., Żarnowiec J., Klama H. 1991. Torfowisko Antoniów nad Trzebyczką koło Dąbrowy Górniczej. Ochr. Przyr. 48: 161-194
Kompała-Bąba A., Bąba W. 2006. Rzadkie gatunki roślin w
zbiorowiskach roślinnych występujących na obszarze piaskowni Kuźnica Warężyńska (Wyżyna Śląska). W: Mirek Z. i in. (red.). Rzadkie,
ginące i reliktowe gatunki roślin i grzybów. Problemy zagrożenia i ochrony różnorodności flory Polski. Mat. ogólnopolskiej konferencji naukowej, Kraków 30-31.05.2006.
Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej
oraz ich siedlisk. Berno, 19.09.1979 r. European Treaty Series (ETS) /
Série des traités européens (STE) Nr 104.
Kucharski L. 1986. Stanowisko kosatki kielichowej (Tofieldia
calyculata) i lipiennika Loesela (Liparis loeselii) w woj. piotrkowskim.
Chrońmy Przyr. Ojcz. 42 (3): 60-61.
Kucharski L. 1989. Wartości przyrodnicze obszarów łąkowo-torfowiskowych w dolinie Luciąży k. Bęczkowic. Wojew. Konserw. Przyr.,
Piotrków Tryb (msc.).
Kucharski L. 2001. Liparis loeselii (L.) RICH., Lipiennik Loesela. W: Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.). 2001. Polska czerwona
księga roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Inst. Bot. im. W. Szafera
PAN, Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków.
Kudłek J., Pępkowska A. 2004. Dokumentacja krajobrazowo-przyrodnicza i plan ochrony terenów przyległych do Kampusu 600-lecia Odnowienia Uniwersytetu Jagiellońskiego. Uniwersytet Jagielloński, Kraków.
52
Michalczuk W., Stachyra P. 2003. Nowe stanowiska lipiennika
Loesela Liparis loeselii (L.) Rich. na Zamojszczyźnie. Chrońmy Przyr.
Ojcz. 59 (5): 122-125.
Mowszowicz J. 1978. Conspectus florae Poloniae Medianae. UŁ,
Łódź.
Pawlikowski P. 2004. Liparis loeselii (L.) RICH., Lipiennik Loesela. W: Sudnik-Wójcikowska B., Werblan-Jakubiec H. (red.). Gatunki
roślin. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. Tom 9. Ministrestwo Środowiska, Warszawa, p. 150-154.
Piwowarczyk R., Nobis M. 2006. Ginące i zagrożone gatunki roślin naczyniowych w NE części Wyżyny Małopolskiej- stan zachowania
i sposoby ochrony. W: Mirek Z. i in. (red.). Rzadkie, ginące i reliktowe
gatunki roślin i grzybów. Problemy zagrożenia i ochrony różnorodności
flory Polski. Mat. ogólnopolskiej konferencji naukowej, Kraków 30-31.05.2006.
Plackowski R. 1988. Nowe stanowisko Liparis loeselii (L.) Rich. w
województwie piotrkowskim. Fragm. Flor. Geobot. 33 (1-2): 41-48.
Proházka F., Velísek V. 1983. Orchideje naší přírody. Čekoslovenské Akademie Věd, Praha, p. 279.
Raciborski M. 1884. Zmiany zaszłe we florze okolic Krakowa w
ciągu ostatnich lat dwudziestu pięciu pod względem roślin dziko rosnących. Spraw. Kom. Fizjograf. 18: 99-126.
Rostański K., Sendek A. 1984. Stanowisko rzadkich roślin naczyniowych na terenie Wyżyny Śląsko-Małopolskiej. Fragm. Flor. Geobot. 28 (4): 535-539.
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 14 sierpnia 2001 r. w
sprawie określenia rodzajów siedlisk przyrodniczych podlegających
ochronie. Dz.U. Nr 92, poz. 1029.
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. Dz.U. Nr
168, poz. 1764.
Sendek A. 1981. Analiza antropogenicznych przemian w szacie
roślinnej Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. Prace Naukowe UŚl.
457: 119.
Sendek A. 1984. Rośliny naczyniowe Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. PWN, Warszawa, p. 137.
Uchwała Nr XII/87/03 Rady Miasta Krakowa z dnia 16 kwietnia
2003 r. w sprawie Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Miasta Krakowa.
Urbisz A. 2004. Konspekt flory roślin naczyniowych Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Wyd. Uniwersytetu Śląskiego. Katowice, pp.
285.
53
Wójciak J. (red.). 1986. Dokumentacja rezerwatu torfowiskowego „Wieprzec”. Instytu Kształtowania Środowiska, Zakład Planowania
Przestrzennego i Ochrony Środowiska. Pracownia Obszarów Chronionych (msc.).
Zając M., Zając A. (red.) 1998. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w woj. krakowskim. Gatunki prawnie chronione, ginące,
narażone i rzadkie. Wyd. Pracownia Chorologii Komputerowej Inst.
Botaniki UJ, Kraków.
54
RENATA PIWOWARCZYK
Zakład Botaniki, Instytut Biologii,
Akademia Świętokrzyska im. J. Kochanowskiego
25-406 Kielce, ul. Świętokrzyska 15
Róża francuska Rosa gallica L.
na Przedgórzu Iłżeckim (Wyżyna Małopolska)
Róża francuska należy do gatunków zamieszczonych w
Polskiej Czerwonej Księdze Roślin (Zieliński 2001) oraz na
„czerwonej liście” (Zarzycki, Szeląg 1992, 2006) w kategorii narażonych na wyginięcie. Gatunek ten objęty jest również
ścisłą ochroną (Rozporządzenie... 2004). Występuje głównie w
środkowej, południowej i południowo-wschodniej Europie: od
Hiszpanii po Półwysep Bałkański, południowo-wschodnią część
środkowej Francji, środkową Nadrenię, południowo-wschodnie
Niemcy, południową Polskę, europejską część byłego Związku
Radzieckiego, Krym, Kaukaz do Małej Azji (Meusel i in. 1965).
Jest jednym z gatunków wyjściowych dla odmian ogrodowych
pochodzenia orientalno-europejskiego (Popek 2002). W Polsce
osiąga północną granicę zasięgu. Największe skupienia tego
gatunku koncentrują się na Nizinie Śląskiej, Wyżynie Małopolskiej i Lubelskiej (Zając A., Zając M. 2001). Rosa gallica jest
gatunkiem zdecydowanie niżowym, a najwyżej położone stanowiska zanotowano w Beskidzie Sądeckim, na wysokości 530 m
n.p.m. (Pawłowski 1925).
Róża francuska jest niskim krzewem, zwykle dochodzącym
do 50 cm wysokości. Niewielkie rozmiary są często przyczyną
zauważania go dopiero podczas kwitnienia (Zieliński 2001).
Pędy pokrywają niejednorodne kolce: od hakowatych, po proste,
igiełkowate i szczeciniaste. Liście 3-5 (7) listkowe o sztywnych,
skórzastych listkach. Kwiaty są okazałe, zwykle ciemnoróżowe
55
lub purpurowe. Kielich silnie pierzastodzielny. Słupki typu bukietowego. Kwitnie zwykle na początku czerwca. Rozrasta się
głównie wegetatywnie, tworząc często większe kolonie. Rośnie
zwykle na podłożu wapiennym i rędzinie kredowej. Gatunek
ten podawany jest najczęściej ze zbiorowisk z rzędów Prunetalia
i Quercetalia pubescentis, a także ze zbiorowisk należących do
związku Carpinion betuli. Na terenach, gdzie nie dochodzi do
rozwoju i utrzymania się zbiorowisk leśnych, róża francuska rośnie głównie w murawach kserotermicznych z rzędu Festucetalia valesiacae (Towpasz, Cwener 2002). Jednak zdecydowane
optimum występowania posiada w wyróżnianych jako odrębny
zespół Rosetum gallicae ciepłolubnych zbiorowiskach okrajkowych klasy Trifolio-Geranietea sanguinei. Zespół ten jest nowy
dla Polski, a udokumentowane jego stanowiska pochodzą z Gór
Świętokrzyskich, Niecki Nidziańskiej i z Płaskowyżu Proszowickiego, jest jednak wielce prawdopodobne, że występuje również
w niemal całej południowej części kraju, gdzie wymaga dalszych
badań (Brzeg 2005).
Rosa gallica była podawana z Polski z dość licznych stanowisk (ponad 150), z których zaledwie kilkanaście potwierdzono
po roku 1980 (Zieliński 2001). W wyniku działalności rolniczej
i postępującej urbanizacji omawiany gatunek został wyparty
z właściwych mu siedlisk. Dzięki pędom podziemnym zachowuje się najczęściej na miedzach, ugorach, w zaroślach śródpolnych i na skarpach.
Dotychczas z Przedgórza Iłżeckiego znane były trzy sąsiadujące ze sobą stanowiska Rosa gallica podane przez Głazka
(1968, 1973, 1976) i udokumentowane przez niego okazami
zielnikowymi (Głazek 1968 KRA): 1) z 24-letniego podówczas
lasku sosnowego z domieszką dębu w leśnictwie Korycizna,
oddz. 95 (kwadrat ATPOL FE 61 20, w sieci kartogramu 2,5
x 2,5 km), 2) z oddz. 98 (FE 61 30) oraz 3) z 70-letniego lasu
dębowo-sosnowego w leśnictwie Skałecznica oddz. 80 (FE 61
20), nadleśnictwa Ćmielów. Podawanych stanowisk, pomimo
poszukiwań, nie udało mi się odnaleźć.
Podczas badań terenowych prowadzonych we wschodniej
części Przedgórza Iłżeckiego (NE część Wyżyny Małopolskiej) w
latach 2005-2006, znaleziono dwa nowe stanowiska tego gatunku, położone na gruntach wsi Wesołówka i Sulejów koło
56
Tarłowa, przy krawędzi doliny Wisły (kwadrat ATPOL FE 62 02,
w sieci kartogramu 2,5 x 2,5 km). Pierwsze z nich zlokalizowane jest ok. 300 m na NNE od krańca wsi Wesołówka, na starym
ugorze przy drodze prowadzącej na pola uprawne zwane przez
miejscowych „Modrzywką”. Róża francuska obserwowana była
tu w liczbie ok. 100 owocujących osobników. Rosła na miedzy
przy ugorze, na rędzinie kredowej, o niewielkim zaawansowaniu sukcesji gatunków zaroślowych, w niedalekim sąsiedztwie
sadów wiśniowych. Największe pokrycie tego gatunku występowało w obrębie płatu z jeżyną popielicą Rubus caesius. Mniej
liczne oderwane skupienia znajdowały się również na obrzeżach młodego stadium zarośli z kruszyną Frangula alnus, kaliną koralową Viburnum opulus, dereniem Cornus sanguinea,
dziką różą Rosa canina oraz tarniną Prunus spinosa. Jednak
w miejscach o silniejszym ocienieniu gatunek nie owocował.
Określenie dokładnej przynależności syntaksonomicznej jest
dosyć trudne, ze względu na znaczny stopień synantropizacji
siedliska nawiązującego do muraw kserotermicznych, zarośli
z rzędu Prunetalia oraz ciepłolubnych zbiorowisk okrajkowych.
Drugie stanowisko znaleziono ok. 350 m na NNE od pierwszego. Zlokalizowane jest na gruntach pobliskiej wsi Sulejów
(ok. 300 m na SSE od tejże wsi, kwadrat ATPOL FE 62 02), w
sadzie wiśniowym, na rędzinie kredowej. Rosa gallica rosła tu
w liczbie ok. 60 osobników, z których znaczna większość obficie
kwitła, jednak tylko kilka później owocowało. Związane jest to
zapewne ze znacznym ocienieniem omawianej populacji przez
drzewa wiśniowe.
Skład florystyczny zbiorowisk z różą francuską ilustrują poniższe zdjęcia fitosocjologiczne:
Zdjęcie nr 1. Ugór 300 m na NNE od krańca wsi Wesołówka.
Data: 02.08.2005; wysokość: 190 m npm; ekspozycja SE; nachylenie 5°; powierzchnia zdjęcia 25 m²; pokrycie w warstwach:
B: 15%, C: 80 %; D: znikomo; liczba gatunków: 33.
B: Frangula alnus +, Prunus spinosa +, Pyrus pyraster +,
Rosa canina +, Viburnum opulus +;
C: Rosa gallica 3, Achillea millefolium +, Agrimonia eupatoria +, Agrostis capillaris +, Rhinanthus minor +, Artemisia
vulgaris +, Aster amellus +, Astragalus cicer +, Brachypodium
pinnatum +, Calamagrostis epigejos +, Clinopodium vulgare +,
57
Centaurea scabiosa +, Cichorium intybus +, Elymus hispidus
subsp. hispidus +, Euphorbia cyparissias +, E. esula +, Eryngium planum +, Fragaria viridis +, Gallium mollugo +, Galium
verum +, Knautia arvensis +, Medicago falcata +, Origanum vulgare 1, Picris hieracioides +, Rubus caesius 2, Salvia verticillata
+, Vicia cracca +, Vicia hirsuta +.
Zdjęcie nr 2. Sad wiśniowy 300 m na SSE od wsi Sulejów.
Data: 05.08.2006; wysokość: 180 m npm, ekspozycja S, nachylenie 5°, powierzchnia 25 m²; pokrycie w warstwach: A: 60%, B:
10 %, C. 80%, D: znikomo; liczba gatunków: 27.
A: Cerasus vulgaris 4;
B: Cerasus vulgaris +, Cornus sanguinea +;
C: Rosa gallica 2, Achillea millefolium +, Allium oleraceum
+, Arrhenatherum elatius 2, Aster amellus +, Avena sativa +,
Campanula glomerata +, Carlina vulgaris +, Cerasus vulgaris
+, Cichorium intybus +, Coronilla varia +, Dactylis glomerata +,
Daucus carota +, Euphorbia cyparissias +, Eryngium planum +,
Hypericum perforatum +, Knautia arvensis +, Lathyrus tuberosus 1, Lavathera thuringiaca +, Leontodon hispidus +, Origanum
vulgare +, Pastinaca sativa +, Picris hieracioides +, Senecio jacobaea +, Sonchus arvensis +, Trifolium pratense +.
W odległości kilkunastu metrów od wymienionych populacji
róży francuskiej, w obrębie ugorów śródpolnych, bardzo licznie
występuje kilka interesujących gatunków np. tarczyca oszczepowata Scutellaria hastifolia, aster gawędka Aster amellus,
kurzyślad błękitny Anagallis foemina, zawilec wielkokwiatowy
Anemone sylvestris, ożanka właściwa Teucrium chamaedrys
oraz cztery gatunki zarazy Orobanche: zaraza goryczelowa O.
picridis, zaraza przytuliowa O. caryophyllacea (Bróż i in. 2001),
zaraza wielka O. elatior i zaraza czerwonawa O. lutea.
Opisane stanowiska róży francuskiej są silnie zagrożone,
zwłaszcza przez gwałtownie postępującą sukcesję roślinności zaroślowej oraz pośrednio, poprzez stosowanie herbicydów
i nawożenie pobliskich pól uprawnych oraz sadów wiśniowych.
Istnieniu wymienionych populacji róży francuskiej dodatkowo
zagraża fakt, iż położone są na gruntach prywatnych, w bliskim
sąsiedztwie lub w obrębie użytków rolnych. Wskazane byłoby
objęcie przynajmniej fragmentu ugoru koło wsi Wesołówka, zajmowanego przez populację róży francuskiej oraz przez wyżej
58
wymienione rzadkie gatunki, ochroną w postaci użytku ekologicznego. Działania ochronne powinny mieć na celu przede
wszystkim czynne zapobieganie zarastaniu przez gatunki zaroślowe poprzez okresowe koszenie oraz wycinanie krzewów.
Podziękowania. Serdecznie dziękuję Panu Prof. dr hab. Jerzemu
Zielińskiemu za potwierdzenie oznaczeń okazów zielnikowych róży
francuskiej.
SUMMARY
Rosa gallica L. in the Iłża Foreland (Małopolska Upland)
Rosa gallica is rare and vulnerable species, protected in Poland. It
has been reported from many localities in Poland but recently become
increasingly rare. In the years 2005-2006, R. gallica was found in
Wesołówka and Sulejów villages (ATPOL grid square: FE 62 02). It
grows on the border of arable fields on calcareous soil and in the
cherry orchard.
PIŚMIENNICTWO
Bróż E., Nobis M., Piwowarczyk R. 2001. Nowe stanowisko zarazy goryczelowej Orobanche picridis w Polsce. Chrońmy Przyr. Ojcz.
57(5): 101-104.
Brzeg A. 2005. Zespoły kserotermofilnych ziołorośli okrajkowych
z klasy Trifolio-Geranietea sanguinei Th. Müller 1962 w Polsce. Bogucki
Wyd. Nauk., Poznań.
Głazek T. 1968. Flora kserotermiczna Wyżyny Sandomierskiej
i Przedgórza Iłżeckiego. Wyd. Artystyczno-Graficzne, Kraków.
Głazek T. 1973. Zespoły leśne północno-wschodniego i wschodniego przedpola Gór Świętokrzyskich. Monogr. Bot. 38.
Głazek T. 1976. Rośliny naczyniowe zbiorowisk leśnych północno-wschodniego i wschodniego przedpola Gór Świętokrzyskich. Monogr.
Bot. 51.
Meusel H., Jäger E., Weinert R. 1965. Vergleichende Chorologie
der zentraleuropäischen Flora. G. Fischer, Jena, pp. 583 (Text) + pp.
258 (Karten).
59
Pawłowski B. 1925. Geobotaniczne stosunki Sądecczyzny. Prace
Monogr. Kom. Fizjogr. PAU.
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. Dz.U.
z dnia 28 lipca 2004 r.
Towpasz K., Cwener A. 2002. Występowanie Rosa gallica (Rosaceae) na Płaskowyżu Proszowickim (Wyżyna Małopolska, południowa
Polska). Fragm. Flor. Geobot. Polonica 9: 115-125.
Zając A., Zając M. (red.). 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Nakładem Prac. Chorologii Komput. Inst. Bot. UJ,
Kraków, pp. 455.
Zarzycki K., Szeląg Z. 1992. Czerwona lista roślin naczyniowych
zagrożonych w Polsce. W: K. Zarzycki, W. Wojewoda, Z. Heinrich (red.).
Lista roślin zagrożonych w Polsce. Wyd. 2. Inst. Bot. im. W. Szafera
PAN, Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków, p. 87-98.
w Polsce. W: Z. Mirek, K. Zarzycki, W. Wojewoda, Z. Szeląg (red.). Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Kraków, p. 11-20.
Zieliński J. 2001. Rosa gallica L. – Róża francuska. W: R. Kaźmierczakowa, K. Zarzycki (red.). Polska czerwona księga roślin. Inst. Bot.
im. W. Szafera PAN, Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków, p. 195-196.
60
RYSZARD PLACKOWSKI
Akademia Świętokrzyska w Kielcach, Filia w Piotrkowie Trybunalskim
97-300 Piotrków Trybunalski, ul. J. Słowackiego 114/118
Nowe stanowisko turzycy strunowej
Carex chordorrhiza Ehrh.
w Polsce północno-zachodniej
Turzyca strunowa Carex chordorrhiza to rzadki borealno-arktyczny element w naszej florze (Kulczyński 1927). Według
Weihe i in. (1972) turzyca strunowa występuje na obszarze północnej i środkowej Europy, łącznie z Islandią (Hess i in. 1976).
Poza naszym kontynentem zasięg turzycy strunowej obejmuje
Syberię i Północną Amerykę. W Polsce gatunek został zaliczony
do narażonych na wyginięcie (VU – Bloch, Kruszelnicki 2001).
Turzyca strunowa osiąga w naszym kraju południowo-zachodni kres zwartego zasięgu. Jest reliktem glacjalnym. Występuje
głównie w Polsce północno-wschodniej, aczkolwiek na znacznej
części tamtejszych stanowisk wyginęła na skutek prowadzonych na torfowiskach melioracji odwadniających. Na Pomorzu
Zachodnim po roku 1980 podawana z zaledwie 7 oderwanych
stanowisk (Bloch, Kruszelnicki 2001). Turzyca strunowa rośnie najczęściej na silnie uwodnionych torfowiskach przejściowych z klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae i związku Caricion-lasiocarpae.
W lipcu 2005 r. podczas obserwacji florystycznych w okolicy Trzciela na Ziemi Lubuskiej, na torfowisku w rezerwacie
”Rybojady” odnaleziono nowe stanowisko turzycy strunowej.
Pod względem geobotanicznym obszar ten należy do Okręgu
Lubuskiego i Krainy Wielkopolsko-Kujawskiej (Szafer 1972).
Zgodnie z podziałem geograficznym (Kondracki 1994) stanowisko turzycy strunowej znajduje się w mezoregionie Bruzdy
Zbąszyńskiej.
61
Najbliższe w stosunku do nowo odkrytego, prawdopodobnie
już historyczne stanowiska tego gatunku były wzmiankowane
z okolic Wyrzyska i Runowa (Ascherson, Graebner 1898-99).
Informację o obecności turzycy strunowej w okolicach Rzepina podaje Garcke (1903). Późniejsze notowania dla sąsiadującej z Ziemią Lubuską Wielkopolski znajdujemy w opracowaniu Szulczewskiego (1951), który podaje Carex chordorrhiza
z okolic Czarnkowa. Jednakże opracowanie Żukowskiego
i Jackowiaka (1995) nie potwierdza obecności tego gatunku w
Wielkopolsce.
Utworzony w 1995 r. rezerwat „Rybojady” chroni jedno
z większych i lepiej zachowanych na Pojezierzu Lubuskim torfowisk przejściowych. Liczy 5,61 ha powierzchni i leży 4 km na
północny-zachód od Trzciela, w granicach Pszczewskiego Parku
Krajobrazowego, który został powołany w 1986 r. dla ochrony
lasów i walorów krajobrazowych pasa jezior obrzańskich.
Dla oceny składu florystycznego zbiorowiska, w którym występowała turzyca strunowa, wykonano 1 zdjęcie fitosocjologiczne o powierzchni 20 m2. Rośliny zielne oznaczono za pomocą klucza Rutkowskiego (1998). Przynależność syntaksonomiczną ustalono wg Matuszkiewicza (2002). W celu zbadania
warunków siedliska pobrano próbki gleby torfowej z wierzchniej
warstwy (10-20 cm) z dziesięciu punktów badanej powierzchni.
W laboratorium oznaczono odczyn gleby w H2O i w KCl (metodą
potencjometryczną), zawartość węgla organicznego (metodą Tiurina) oraz azotu ogólnego (metodą Kjeldahla). W 10 punktach wyznaczonego dla zdjęcia fitosocjologicznego płatu zmierzono także
poziom lustra wody z dokładnością do 1 cm, obliczono średnią
tych wyników. W celu określenia preferencji siedliskowych gatunków obliczono średnie wartości liczb wskaźnikowych Ellenberga (światło, temperatura, wilgotność, pH gleby oraz zawartość substancji organicznych – Zarzycki i in. 2002).
Areał turzycy strunowej na terenie torfowiska obejmuje 150
m2. Liczebność populacji oszacowano na 500 osobników, z czego około 10% wytworzyło pędy kwiatostanowe.
Carex chordorrhiza rosła w zbiorowisku o cechach pośrednich między torfowiskiem wysokim a bardzo kwaśnym torfowiskiem przejściowym. Na powierzchni 20 m2 turzycy strunowej
towarzyszyły zarówno gatunki z klasy Oxycocco-Sphagnetea, jak
62
i ze związku Caricion lasiocarpae (klasa Scheuchzerio-Caricetea
nigrae). Warstwa krzewów w ogóle nie występowała. Pokrycie
ziół na omawianym płacie wyniosło 85%, a mszaków 80%.
W badanym płacie zanotowałem 8 gatunków roślin zielnych.
Licznie występowała rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia (2.2), modrzewnica zwyczajna Andromeda polifolia (2.2) oraz
żurawina błotna Oxycoccus palustris (3.2). Z mniejszym pokryciem rosły: wełnianka wąskolistna Eriophorum angustifolium,
bobrek trójlistkowy Menyanthes trifoliata, a także siewki drzew:
brzozy omszonej Betula pubescens i sosny zwyczajnej Pinus sylvestris. Pokrycie Carex chordorrhiza wynosiło +2. W warstwie
mszaków dominował Sphagnum fimbriatum (70%), mniej obficie występował Sphagnum fallax (ok. 5%) oraz mchy brunatne:
Aulacomnium palustre, Bryum pseudotriquetrum oraz Drepanocladus aduncus.
Carex chordorrhiza rosła na silnie kwaśnej glebie (pHH O4,
2
pHKCl3) o niskiej aktywności biologicznej (C:N = 46). Przez większą część sezonu wegetacyjnego teren rezerwatu „Rybojady”
znajduje się w stanie podtopienia. Jednakże w 2005 r. poziom
lustra wody był niski i sięgał średnio 17 cm.
Średnie wartości liczb Ellenberga (Zarzycki i in. 2002) obliczone dla poszczególnych gatunków występujących w badanym
płacie były następujące: L 5, T 3, W 5, R 2-3 i H 2. Z podanych
wartości wynika, iż turzyca strunowa i towarzyszące jej gatunki
preferują miejsca odkryte, warunki umiarkowanie chłodne oraz
mokre i zakwaszone gleby mineralno-próchniczne.
Znalezisko turzycy strunowej wzbogaca zestaw rzadkich gatunków rezerwatu, do których należą: turzyca bagienna Carex
limosa, modrzewnica zwyczajna Andromeda polifolia, czy rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia.
Pewnym zagrożeniem dla populacji turzycy strunowej jest
obecność trzciny pospolitej Phragmites australis. Niebezpieczeństwo może stanowić także ekspansja brzozy omszonej
i sosny zwyczajnej. W terenie zaobserwowano siewki wymienionych gatunków drzew.
Dla zachowania tego stanowiska niezbędne mogą okazać
się zabiegi aktywnej ochrony ukierunkowanej na utrzymanie
preferowanych przez Carex chordorrhiza warunków siedliskowych i fitocenotycznych, a więc usuwanie trzciny (np. przez jej
63
częste wykaszanie) lub umiejętne usuwanie podrostu drzew
i krzewów. Licząca kilkaset osobników populacja leży poza
zwartym zasięgiem gatunku, przez co jest szczególnie wrażliwa
na wszelkie niekorzystne zmiany środowiska. Powinna pozostawać pod troskliwą ochroną konserwatorską.
SUMMARY
New locality of Carex chordorrhiza Ehrh. in the north-west of Poland
A new locality of morras sedge Carex chordorrhiza discovered in
July 2006 in the Rybojady nature reserve (the Pojezierze Lubuskie) is
described. Carex chordorrhiza is considered an endangered species in
Poland due to progressive habitat loss. It grows in transitional mires
and raised bogs. Newly discovered population consists of about 500
specimens. Carex chordorrhiza occurs in acid, well saturated by water
peat soil. The locality is situated outside of the limit of the continue
range of the species, and thus more vulnerable to any disturbance.
Conservation of the species requires maintaining of its habitat and
appropriate phytocoenotic conditions. The main source of threat is
natural plant succession and encroachment of tree species, as well as
Phragmites australis expansion.
PIŚMIENNICTWO
Ascherson P., Graebner P. 1889-99. Flora des Nordostdeutschen
Flachlandes (ausser Ostpreussen). Verlag von Gebrüder Borntraeger,
Berlin, pp. 875.
Bloch J., Kruszelnicki J. 2001. Carex chordorrhiza. W: R. Kaźmierczakowa, K. Zarzycki (red.). 2001. Polska Czerwona Księga Roślin.
Paprotniki i rośliny kwiatowe. Inst. Bot. im. W. Szafera i Inst. Ochr.
Przyr. PAN, Kraków, p. 491-492.
Garcke A. 1903. Illustrierte Flora von Deutschland. Verlagsbuchhandlung Paul Parey, Berlin, pp. 795.
Hess H., Landolt E., Hirzel R. 1976. Flora der chweiz und
angrenzender Gebiete. Band I. Pteriodophyta bis Caryophyllaceae.
Zweite, durch Auflage. Birkhäuser Verlag, Basel und Stuttgart, Basel,
pp. 858.
64
Kondracki J. 1994. Geografia Polski. Mezoregiony fizyczno-gospodarcze. PWN, Warszawa, pp. 339.
Kulczyński S. 1927. Borealny i arktyczno-górski element we florze
Europy środkowej. Rozpr. Wydz. Mat.-Przyr. PAU, ser. III, Dz.A/B 23-24, pp. 96.
Matuszkiewicz W. 2002. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk
roślinnych Polski. PWN, Warszawa, pp. 536.
Rutkowski L. 1998. Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej, PWN, Warszawa, pp. 812.
Szafer W. 1972. Podstawy geobotanicznego podziału Polski. W: W.
Szafer, K. Zarzycki (red.). 1972. Szata roślinna Polski. tom. 2. PWN,
Warszawa, p. 66-67.
Szulczewski J.W. 1951. Wykaz roślin naczyniowych w Wielkopolsce dotąd stwierdzonych. Prace Komisji Biologicznej, PTPN 12(6):
1-128.
Weihe K. i in. 1972. Ilustrierte Flora. Deutschland und angrenzende
Gebiete. Gefäβkryptoprogamen und Blütenpflanzen. Verlag Paul Parey,
Berlin and Hamburg, Berlin, pp. 1607.
Zarzycki K., Trzcińska-Tacik H., Różański W., Szeląg Z., Wołek J., Korzeniak U. 2002. Ecological indicator values of Vascular
Plant of Poland. Ekologiczne liczby wskaźnikowe roślin naczyniowych
Polski. Biodiversity Of Poland 2. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Kraków, pp. 183.
Żukowski W., Jackowiak B. (red.). 1995. Ginące i zagrożone rośliny Pomorza Zachodniego i Wielkopolski. Prace Zakł. Taksonomii Uniw.
A. Mickiewicza. No. 3. Bogucki Wydaw. Nauk., Poznań.
65
KRZYSZTOF SPAŁEK
Zakład Biologii Roślin, Katedra Biosystematyki, Uniwersytet Opolski
45-052 Opole, ul. Oleska 22
Groszek szerokolistny Lathyrus latifolius L.
na Śląsku Opolskim
Groszek szerokolistny jest bardzo rzadkim składnikiem naszej flory. Stanowiska tego gatunku, które można uznać za naturalne, znajdują się w obrębie Niecki Nidziańskiej i jej obrzeżach
(Kaźmierczakowa, Baryła 2001). Są to: wzgórze między Pińczowem a Skowronnem (Dziubałtowski 1916, Głazek 1984),
Bogucice i Krzyżanowice (Kostrowicki 1966), Czerwona Góra
koło Chęcin i Dębska Wola koło Morawicy (Głazek, Dominiak
1985 (1983)). Za naturalne uznaje się również stanowisko w
rezerwacie Kajasówka na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej
(Kaźmierczakowa, Baryła 2001). Groszek szerokolistny pojawia się również w wielu częściach kraju na siedliskach wtórnych jako efemeryczna roślina synantropijna (Kaźmierczakowa, Baryła 2001). W skali kraju gatunek ten uznawany jest za
zagrożony – kategoria EN (Kaźmierczakowa, Baryła 2001).
Jest również gatunkiem narażonym na wyginięcie w Czechach
(Procházka 2001).
Groszek szerokolistny jest gatunkiem o zasięgu środkowoeuropejsko-śródziemnomorskim. Zwarty jego zasięg obejmuje
obszar od Półwyspu Pirenejskiego do Półwyspu Bałkańskiego
oraz północne wybrzeża Afryki. Na terenie Polski osiąga północno-wschodnią granicę zasięgu (Meusel i in. 1965). Gatunek
ten rośnie na brzegach zarośli i w suchych, silnie nasłonecznionych murawach kserotermicznych z klasy Festuco-Brometea.
Ze względu na walory estetyczne bywa uprawiany i dosyć często
dziczeje. Siedliskiem wtórnym tego gatunku są miejsca rude66
ralne w miastach, zręby, laski sosnowe i uprawy na glebach zasobnych w węglan wapnia (Kaźmierczakowa, Baryła 2001).
Groszek szerokolistny jest byliną osiągającą 1 do 2 m długości, płożącą się lub podnoszącą, a niekiedy pnącą po krzewach.
Jego intensywnie różowe kwiaty zebrane są w kilku lub kilkunastokwiatowy kwiatostan. Kwitnie od czerwca do sierpnia
(Rutkowski 1998).
Na Śląsku Opolskim gatunek ten dotychczas został stwierdzony z okolic Głubczyc (Schube 1913). Najprawdopodobniej
występował tam na siedlisku synantropijnym, gdyż został zebrany koło młyna (Steinmühle).
W 2005 r. znaleziono na Śląsku Opolskim nowe stanowisko groszku szerokolistnego, położone na dnie nieczynnego od
1945 r. kamieniołomu wapienia koło Gogolina (kwadrat ATPOL
CF17, współrzędne geograficzne 50o29’ N, 18o03’ E), na obszarze mezoregionu Chełm, wchodzącego w skład Wyżyny Śląskiej
(Kondracki 1998).
Groszek szerokolistny występuje tu w zespole kostrzewy
bruzdkowanej i strzęplicy nadobnej Koelerio-Festucetum rupicolae należącym do klasy Festuco-Brometea. W runie tej fitocenozy dominuje kostrzewa bruzdkowana Festuca rupicola, kłosownica pierzasta Brachypodium pinnatum, groszek szerokolistny,
którym towarzyszą: przytulia właściwa Galium verum, rajgras
wyniosły Arrhenatherum elatius, cieciorka pstra Coronilla varia, wilczomlecz sosnka Euphorbia cyparissias, rzepik pospolity Agrimonia eupatoria, dziewięćsił pospolity Carlina vulgaris,
krwiściąg mniejszy Sanguisorba minor, krwawnik pospolity
Achillea millefollium, dziurawiec zwyczajny Hypericum perforatum, klinopodium pospolite Clinopodium vulgare, żmijowiec
zwyczajny Echium vulgare i traganek szerokolistny Astragalus
glycyphyllos. Populacja groszku szerokolistnego na omawianym stanowisku liczy kilkaset osobników na powierzchni około
2 ha. Jak na razie nie jest ono zagrożone. Nie występują tu również drzewa ani krzewy, które mogłyby spowodować zacienienie
stanowiska.
Stanowisko groszku szerokolistnego koło Gogolina znajduje się na siedlisku antropogenicznym, jakim jest kamieniołom,
który od ponad 60 lat nie jest eksploatowany. Występuje jednak w dobrze wykształconym zbiorowisku z klasy Festuco-Bro67
metea, stąd też trudno jest jednoznacznie określić, czy jest to
stanowisko naturalne, czy też antropogeniczne. W okolicach
Gogolina znajduje się wiele nieczynnych kamieniołomów, na
obszarze których występują liczne rzadkie i ginące gatunki roślin, m.in. jedyne na Śląsku Opolskim stanowisko traganka
duńskiego Astragalus danicus (Spałek 2002). Wydaje się więc,
że nowo odkryte stanowisko tego gatunku może mieć charakter
naturalny.
SUMMARY
Lathyrus latifolius L. in the Opole Silesia
In 2005 a new locality of Lathyrus latifolius was found on the bottom
of out of work limestone quarry near Gogolin in the Opole Silesia
(square CF17 of the ATPOL grid; 50o29’ N, 18o03’ E). Several hundreds
specimens grows here in Koelerio-Festucetum rupicolae association of
Festuco-Brometea class.
PIŚMIENNICTWO
Dziubałtowski S. 1916. Stosunki geobotaniczne nad dolną Nidą.
Pam. Fizyogr. Dz. III B. 23: 107-202.
Głazek T. 1984. Rezerwat stepowy Góry Pińczowskie w województwie kieleckim. Chrońmy Przyr. Ojcz. 40(5-6): 5-13.
Głazek T., Dominiak B. 1983 (1985). Nowe stanowiska Lathyrus
latifolius L. (L. megalanthus Stued.) w Polsce. Fragm. Flor. Geobot. 29:
3-7.
Kaźmierczakowa R., Baryła J. 2001. Lathyrus latifolius L. Groszek szerokolistny. W: Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.). Polska
Czerwona Księga Roślin. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Inst. Ochr.
Przyr. PAN, Kraków.
Kostrowicki A.S. 1966. Stosunki biogeograficzne. W: Kondracki J.
(red.). Studia geograficzne w powiecie pińczowskim. Prace Geogr. 47:
115-163.
68
Meusel H., Jäger E., Weinert E. 1965. Vergleichende Chorologie
der Zentraleuropäischen Flora. Veb Gustaw Fischer Verlag, Jena.
Procházka F. (red.). 2001. Černý a červený seznam cévnatých rostlin České republiky (stav v roce 2000). Příroda 18: 1-166.
Rutkowski L. 1998. Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Schube T. 1913. Ergebnisse der Durchforschung der schlesischen
Gefässpflanzenwelt im Jahre 1912. Jahresber. Schles. Ges. Vaterl.
Cult. 90: 92-103.
Spałek K. 2002. Traganek duński Astragalus danicus Retz. W: Nowak A., Spałek K. (red.). Czerwona księga roślin województwa opolskiego. Rośliny naczyniowe wymarłe, zagrożone i rzadkie. Opol. TPN,
Opole.
69
KRZYSZTOF SPAŁEK
Zakład Biologii Roślin, Katedra Biosystematyki, Uniwersytet Opolski
45-052 Opole, ul. Oleska 22
Nowe stanowisko kruszczyka drobnolistnego
Epipactis microphylla (Ehrh.) Sw.
na Śląsku Opolskim
Kruszczyk drobnolistny występuje w Polsce bardzo rzadko. Znany jest obecnie z pięciu stanowisk: Kamień Śląski koło
Strzelec Opolskich (Fiek 1881), wzgórze Lipowiec w Babicach
koło Chrzanowa (Pawłowski 1928), Czaszyn koło Sanoka na
Pogórzu Bukowskim (Oklejewicz 1991), Grabowiec koło Pińczowa w Niecce Nidziańskiej (Szeląg 1993) oraz Pieninki w
Pienińskim Parku Narodowym (Wróbel 1999). W skali kraju
gatunek ten uznawany jest za zagrożony – kategoria EN (Baryła 2001). Na Czerwonej liście roślin naczyniowych w Polsce
(Zarzycki, Szeląg 2006) zaliczony został do kategorii gatunków narażonych (VU). Ze względu na rzadkość występowania
na Śląsku Opolskim został umieszczony w Czerwonej księdze
roślin województwa opolskiego w kategorii krytycznie zagrożony (CR) (Spałek 2002). Jest również gatunkiem krytycznie
zagrożonym w Czechach (Procházka 2001) oraz zagrożonym
wymarciem w Niemczech (Korneck i in. 1996).
Kruszczyk drobnolistny jest byliną o drobnych wąskolancetowatych lub jajowatych liściach, osiągającą 15 do 30 cm wysokości. Jego kwiaty barwy zielonawej lub czerwonobrunatnej zebrane są w luźny, jednostronny kwiatostan. Kwitnie od czerwca
do lipca. Prawdopodobnie nie każdego roku rośliny wytwarzają części nadziemne (Szlachetko, Skakuj 1996, Rutkowski
1998).
Kruszczyk
drobnolistny
należy
do
podelementu
subśródziemnomorskiego. Rośnie w południowej i centralnej
70
Ryc. 1. Kruszczyk drobnolistny Epipactis microphylla na Górze Szpicy
koło Gogolina na Śląsku Opolskim – Epipactis microphylla on the
Szpica Mount in the Opole Silesia. (Photo Krzysztof Spałek).
71
Europie. Na terenie Polski osiąga północną granicę zasięgu
(Meusel i in. 1965). Gatunek ten rośnie w lasach liściastych,
szczególnie bukowych, w drzewostanach o niewielkim zwarciu
i przeważnie w ekspozycji południowej, na żyznych glebach
o odczynie obojętnym do zasadowego (Oberdorfer 1994,
Szlachetko, Skakuj 1996).
Na Śląsku Opolskim gatunek ten dotychczas został stwierdzony z okolic Kamienia Śląskiego (Fiek 1881). W późniejszym
czasie podano dokładniejszą lokalizację miejsca jego występowania – na północ od Wilczego Jaru tzw. „Wolfsschlucht” między Kamieniem Śląskim i Górażdżami (Schube 1903). W okresie międzywojennym zebrany został w okolicach Górażdży przez
K. Bialuchę, którego okaz zielnikowy znajduje się w zbiorach
przyrodniczych Muzeum Śląska Opolskiego (Michalak 1965,
Nowak A., Nowak S. 2005). Po II wojnie światowej kruszczyk
drobnolistny był tam jeszcze zbierany w 1963 r. (Kobierski
1974). Później przez dłuższy czas nie był obserwowany. Dopiero w trakcie badań florystycznych, prowadzonych w 1998 r. w
okolicach Kamienia Śląskiego, odnaleziono powtórnie jego stanowisko (Spałek 1999).
W 2006 r. znaleziono na Śląsku Opolskim nowe stanowisko
kruszczyka drobnolistnego, położone na południowo-zachodnim stoku Góry Szpicy koło Gogolina (kwadrat ATPOL CF17,
współrzędne geograficzne 50o30’ N, 18o04’ E), na obszarze mezoregionu Chełm, wchodzącego w skład Wyżyny Śląskiej (Kondracki 1998). Stanowisko to znajduje się około 5 km od dotychczas znanego jego miejsca występowania koło Kamienia
Śląskiego.
Kruszczyk drobnolistny występuje tu w ciepłolubnej buczynie storczykowej należącej do podzwiązku Cephalanthero-Fagenion. W jej dobrze wykształconym drzewostanie występuje buk
pospolity Fagus sylvatica. W słabo wykształconym runie tej
fitocenozy dominuje ciemiężyk białokwiatowy Vincetoxicum hirundinaria, przytulia wonna Galium odoratum i miodownik melisowaty Melittis melissophyllum, którym towarzyszą: gnieźnik
leśny Neottia nidus-avis, buławnik wielkokwiatowy Cephalanthera damasonium, sałatnik leśny Mycelis muralis, bodziszek
cuchnący Geranium robertianum, niecierpek drobnokwiatowy Impatiens parviflora, żankiel zwyczajny Sanicula europaea
72
dzwonek brzoskwiniolistny Campanula persicifolia, wilczomlecz
sosnka Euphorbia cyparissias i fiołek Rivina Viola riviniana. Populacja kruszczyka drobnolistnego na omawianym stanowisku
liczyła 3 osobniki.
Zagrożeniem dla tego stanowiska są wszelkie prace leśne
wykonywane na obszarze jego występowania.
SUMMARY
A new locality of Epipactis microphylla (Ehrh.) Sw.
in the Opole Silesia
In 2006 a new locality of Epipactis microphylla was found on the
Szpica Mount near Gogolin in the Opole Silesia (square CF17 of the
ATPOL grid; 50o30’ N, 18o04’ E). Small population (3 specimens)
grows here in the forest community from Cephalanthero-Fagenion
suballiance.
PIŚMIENNICTWO
Baryła J. 2001. Epipactis microphylla (Ehrh.) Sw. Kruszczyk drobnolistny. W: Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.). Polska Czerwona
Księga Roślin. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Inst. Ochr. Przyr. PAN,
Kraków.
Fiek E. 1881. Flora von Schlesien. J.U. Kern’s Verl., Breslau.
Kobierski L. 1974. Rośliny naczyniowe Garbu Tarnogórskiego
na Wyżynie Śląskiej. Roczn. Muz. Górnośl. w Bytomiu, Ser. Przyr. 8:
1-189.
Korneck D., Schnittler M., Vollmer I. 1996. Rote Liste der Farnund Blütenpflanzen (Pteridophyta et Spermatophyta) Deutschlands.
W: Ludwig G., Schnittler M. (red.). Rote Liste gefährdeter Pflanzen
Deutschlands. Schr.-R. f. Vegetationskde. 28: 21-187.
Meusel H., Jäger E., Weinert E. 1965. Vergleichende Chorologie
der Zentraleuropäischen Flora. Veb Gustaw Fischer Verlag, Jena.
Michalak S. 1965. Materiały zielnikowe Muzeum Śląska Opolskiego. Zesz. Przyr. Opol. Tow. Przyj. Nauk 5: 29-40.
73
Nowak A., Nowak S. 2005. Katalog zielnika roślin naczyniowych
Muzeum Śląska Opolskiego. Zbiory z lat 1829-1943 z terenów dzisiejszej Polski. Muzeum Śląska Opolskiego, Opole.
Oberdorfer E. 1994. Pflanzensoziologische Exkursionsflora.
7 Auflage, Verlag Eugen Ulmer, Stuttgart.
Oklejewicz K. 1991. Nowe stanowisko Epipactis microphylla (Orchidaceae) w Dołach Jasielsko-Sanockich w południowo-wschodniej
Polsce. Fragm. Flor. Geobot. 35: 237-238.
Pawłowski B. 1928. O kilku nowo odkrytych lub mało znanych
roślinach Polski. Spraw. Komis. Fizjogr. PAU 62: 209-217.
Procházka F. (red.). 2001. Černý a červený seznam cévnatých rostlin České republiky (stav v roce 2000). Příroda 18: 1-166.
Rutkowski L. 1998. Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Schube T. 1903. Die Verbreitung der Gefässpflanzen in Schlesien,
preussischen und österreichischen Anteils. Druck von R. Nischowsky,
Breslau.
Spałek K. 1999. Locality of Epipactis microphylla (Ehrh.) Sw.
(Orchidaceae) near Kamień Śląski in the Silesian Upland. Natura
Silesiae Superioris 3: 15-19.
Spałek K. 2002. Kruszczyk drobnolistny Epipactis microphylla
(Ehrh.) Sw. W: Nowak A., Spałek K. (red.). Czerwona księga roślin województwa opolskiego. Rośliny naczyniowe wymarłe, zagrożone i rzadkie. Opol. TPN, Opole.
Szeląg Z. 1993. Epipactis microphylla (Orchidaceae) w Polsce.
Fragm. Flor. Geobot. 38: 331-332.
S z l a c h e t k o D.L., Skakuj M. 1996. Storczyki Polski. Sorus, Poznań.
Wróbel I. 1999. Nowe stanowisko Epipactis microphylla (Orchidaceae) w Polsce. Fragm. Flor. Geobot. Ser. Polonica 6: 282-284.
w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Inst. Bot. im. W. Szafera, PAN, Kraków.
74
TADEUSZ SUSKI*, MONIKA MILCZAK**
*22-100 Chełm, ul. Wolności 13/63
**20-282 Lublin, ul. Królowej Jadwigi 6/34
Stanowiska czarki szkarłatnej
Sarcoscypha coccinea (Jacq.: Fr.) Lamb.
i czarki austriackiej
Sarcoscypha austriaca (O. Beck ex Sacc.) Boud.
w okolicy Wojsławic – pow. chełmski
Grzyby z rodzaju czarka Sarcoscypha należą do klasy workowców Ascomycetes, rzędu kustrzebkowców Pezizales, rodziny czarkowatych Sarcoscyphaceae. Czarka szkarłatna i czarka
austriacka są saprofitami na opadłych, butwiejących gałązkach
drzew i krzewów liściastych tworzącymi owocniki wyrastające
pod koniec zimy w okresach bezmroźnych oraz wczesną wiosną
do maja. Owocniki (perytecja) są pucharkowate, miseczkowate, owalne z trzonkiem lub bez. Wnętrze miseczki z hymenium
(zawierającym worki z zarodnikami) jest jaskrawo karminowo-czerwone lub ceglasto-czerwone. Brzeg miseczki podwinięty
i jaśniejszy po stronie zewnętrznej. U czarki austriackiej boczna
powierzchnia owocnika jest z reguły biaława.
Czarka szkarłatna najczęściej rośnie i rozwija się na gałązkach buka Fagus, wiązu Ulmus, leszczyny Corylus, wierzby Salix, dębu Quercus i zdrewniałych pędów różowatych Rosaceae.
Jest ona obserwowana w asocjacjach, w których występuje
czosnek niedźwiedzi Alium ursinum, przylaszczka pospolita Hepatica nobilis, kokorycz Corydalis sp. i złoć żółta Gagea lutea.
Głównymi żywicielami czarki austriackiej są gałęzie olszy szarej
Alnus incana, klonu Acer, zwłaszcza klonu jaworu Acer pseudoplatanus, wierzby i robini akacjowej Robinia pseudoacacia (Ba75
ral 1984, 2004). Czarka szkarłatna występuje zwykle w wilgotnych miejscach w lasach oraz zaroślach połęgowych nad brzegami rzek (Marszałł 1998, Spałek i in. 1998, Wilga 2002). W
podobnych siedliskach rośnie również czarka austriacka, która
najczęściej jest notowana na terenach podgórskich i górskich
(Baral 1984, 2004). W naszym kraju czarka szkarłatna znana
jest z nielicznych rozproszonych stanowisk (np. Piątek 1994,
Wilga 1995, Marszałł 1998, Spałek i in. 1998, Falkowski,
Nowicka-Falkowska 2000, Wilga 2002). Występowanie czarki austriackiej stwierdzono na Pojezierzu Mazurskim (Fiedorowicz, Kubiak 1998) oraz na Roztoczu Południowym (prof.
Czarnecka 2006 – inf. ustna). Czarka szkarłatna znajduje się
na polskiej czerwonej liście grzybów zagrożonych w kategorii
VU – narażone (Wojewoda, Ławrynowicz 1992). Od 2004 r.
wszystkie gatunki czarek podlegają ścisłej ochronie prawnej.
W okolicy Wojsławic na terenie Działów Grabowieckich (Grabowiecko-Strzelecki Obszar Chronionego Krajobrazu) w latach
1997-2005 stwierdzono występowanie czarki szkarłatnej i czarki austriackiej (ryc. 1).
I stanowisko – 27 kwietnia 1997 r. zaobserwowano 7 owocników czarki w lesie na dnie wąwozu (debry) między Wojsławicami a Popławami, w odległości ok. 150 m na wschód od szosy
do Popław i ok. 0,8 km od rozgałęzienia szosy z Wojsławic do
Popław i do Nowego Majdanu. W następnych latach na wymienionym stanowisku notowano po kilka owocników czarki, a na
początku kwietnia 2005 r. tylko 1 owocnik.
W runie na dnie wąwozu i jego ścianach towarzyszy czarce śledziennica skrętolistna Chrysosplenium alternifolium, kokorycz pełna Corydalis solida, bluszcz pospolity Hedera helix,
ziarnopłon wiosenny Ficaria verna, śnieżyczka przebiśnieg Galanthus nivalis, zdrojówka rutewkowata Isopyrum thalictroides,
zawilec gajowy Anemone nemorosa, zawilec żółty Anemone ranunculoides, przylaszczka pospolita, kopytnik pospolity Asarum
europaeum, mchy i inne rośliny. W podszycie nielicznie występują dziki bez czarny Sambucus nigra, trzmielina brodawkowata Evonymus verrucosa i podrost drzew. Drzewostan stanowią
głównie graby zwyczajne Carpinus betulus z niewielką domieszką sosny zwyczajnej Pinus sylvestris i brzozy brodawkowatej
Betula pendula.
76
II stanowisko – w połowie kwietnia 2000 r. kilka owocników
czarki zaobserwowano w lesie na dnie wąwozu znajdującego się na
południowo-zachodnim skłonie wysokiego wzniesienia. Owocniki
wymienionego grzyba rosły w odległości około 350 m na wschód
od szosy z Wojsławic do Nowego Majdanu i ok. 1,3 km od rozgałęzienia szosy z Wojsławic do Nowego Majdanu i do Popław.
Ryc. 1. Rozmieszczenie stanowisk czarki szkarłatnej i czarki
austriackiej w okolicy Wojsławic – Locality of Sarcoscypha coccinea
and Sarcoscypha austriaca near Wojsławice.
77
W runie czarce na tym stanowisku towarzyszą śledziennica
skrętolistna, przylaszczka pospolita, zawilec gajowy, bluszcz
pospolity, cebulica dwulistna Scilla bifolia, gajowiec żółty Galeobdolon luteum, turzyca orzęsiona Carex pilosa, kopytnik
pospolity i pokrzywa zwyczajna Urtica dioica. W podszycie występuje dziki bez czarny, trzmielina zwyczajna Evonymus europaea oraz podrost drzew. Drzewostan stanowią głównie graby z domieszką topoli osiki Populus tremula, sosny zwyczajnej,
brzozy brodawkowatej, dębu szypułkowego Quercus robur oraz
jarząbu pospolitego Sorbus aucuparia.
III stanowisko – w dniu 6 kwietnia 2005 r. około 60 owocników czarki stwierdzono w lesie na dnie rozwidlenia wąwozów w
odległości około 70 m na północny-zachód od pierwszego stwierdzonego stanowiska jej występowania. W kwietniu 2006 r. notowano występowanie około 90 owocników.
IV stanowisko – zaobserwowane również 6 kwietnia 2005 r.
w lesie na dnie wąwozu w odległości ok. 80-90 m na północ od
III stanowiska. Stwierdzono rozproszone występowanie aż do
ujścia wąwozu ok. 25 owocników czarki, a w kwietniu 2006 r.
około 60 owocników.
Skład drzewostanu, podszytu i runa leśnego na III i IV stanowisku występowania czarki są podobne jak na I stanowisku. W drzewostanie nielicznie rośnie również klon zwyczajny,
topola osika i dąb szypułkowy, a w podszycie także leszczyna
i trzmielina zwyczajna. Na III i IV stanowisku na dnie wąwozu w
runie występują: złoć żółta i pokrzywa zwyczajna, podczas gdy
na skarpach barwinek pospolity Vinca minor.
Obserwacje mikroskopowe zarodników workowych i sposobów ich kiełkowania przeprowadzone w 2006 r. wykazały, że
na stanowiskach III i IV występują obok siebie zarówno czarka
szkarłatna, jak również czarka austriacka.
Bogactwo form ukształtowania terenu i występowanie licznych rozgałęzionych wąwozów powstałych na podłożu lessowym,
których dna są znacznie uwilgocone, pozwala sądzić, że stanowisk występowania czarek może być na terenie Działów Grabowieckich znacznie więcej niż dotychczas udało się ustalić.
Dziękujemy pani dr Marii Alicji Chmiel z Zakładu Botaniki i Mykologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie za oznaczenie czarki austriackiej i potwierdzenie poprawności mikroskopowego
oznaczenia czarki szkarłatnej.
78
SUMMARY
The sites of Sarcoscypha coccinea (Jacq.: Fr.) Lamb. and
Sarcoscypha austriaca (O. Beck ex Sacc.) Boud.
near Wojsławice (Chełm district)
The immense picturesque hills, up to 280-300 m a.s.l. are located
near Wojsławice in the Działy Grabowieckie area (GrabowieckoStrzelecki Protected Landscape Area). Deep and ramified loess gullies
have been formed on their slopes, as a consequence of erosion. The
mentioned area has sprouted into the forest. The authors found the
appearance of a genus of Sarcoscypha during the floristic research
that have been conducted in the gullies since 1997. The observed
sites seem to be the richest in Sarcoscypha that have been discovered
on the bottom of the gully located near the main road leading from
Wojsławice (Grabowiecka Street) to Popławy. The other appearance site
of Sarcoscypha has been discovered in the gulley between Wojsławice
(Grabowiecka Street) and Majdan Nowy-Pohulanka. Microscopic
examination of the ascosporic entities and the ways of their germination
demonstrated that in two main appearance of Sarcoscypha sites,
Sarcoscypha coccinea and Sarcoscypha austriaca coexist alongside.
The set of trees in the gullies, where Sarcoscypha was found, is
dominated by Carpinus betulus and a mixture of Pinus sylvestris, Betula
pendula, Populus tremula, Quercus robur, Acer platanoides, Sorbus
aucuparia. The undergrowth contains a combination of Sambucus
nigra, Evonymus verrucosa, Evonymus europaea and Coryllus sp. In
the diverse fleece the authors identified among others: Chrysoplenium
alternifolium, Corydalis solida, Hepatica nobilis, Asarum europaeum,
Anemone nemorosa, Anemone ranunculoides, Isopyrum thalictroides,
Galeobdolon luteum, Lathraea squamaria, Hedera helix, Galanthus
nivalis, Scilla bifolia, Dentaria glandulosa, Gagea lutea, Vinca minor,
Carex pilosa.
Picturesque ness of this landscape area, the variety of gully’s
fitocenosis, including existence of Sarcoscypha coccinea and
Sarcoscypha austriaca, qualify the described hills and the gullies
between Wojsławice, Popławy and Majdan Nowy as the place that
should become a law protected natural landscape complex.
79
PIŚMIENNICTWO
Baral H. O. 1984. Taxonomische und Ökologische Studien über
Sarcoscypha coccinea agg., Zinnoberote Kelchbecherlinge. Zeischr.
Mycol. 50(1): 117-145.
Baral H.O. 2004. The European and North- American species of
Sarcoscypha. Tübingen. http//www.gbif-mycology.de/HostedSites/
Baral/Sarcoscypha.htm.
Falkowski M., Nowicka-Falkowska K. 2000. Smardz jadalny
Morchella esculenta i czarka szkarłatna Sarcoscypha coccinea w Nadbużańskim Parku Krajobrazowym. Chrońmy Przyr.Ojcz. 56, 2: 97-99.
Fiedorowicz G., Kubiak D. 1998. Godne uwagi gatunki macromycetes z Pojezierza Mazurskiego. W: Miądlikowska J.(red.). Materiały sympozjum i obrad sekcji 51 Zjazdu Polskiego Tow. Botanicznego,
Gdańsk, pp. 136.
M a r s z a ł ł M.L. 1998. Czarka szkarłatna Sarcoscypha coccinea nad
Wisłą koło Nowego. Chrońmy Przyr. Ojcz. 54, 2: 117-118.
Piątek M.A. 1994. Stanowisko grzyba czarki szkarłatnej Sarcoscypha coccinea na Pogórzu Ciężkowickim. Wszechświat 95, 10: 256-257.
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną. Dz.U.
Nr 168, poz. 1765.
Spałek K., Nowak S., Nowak A., Dajdok Z. 1998. Czarka szkarłatna Sarcoscypha coccinea na Śląsku Opolskim. Chrońmy Przyr. Ojcz.
54, 4: 82-84.
Wilga M.S. 1995. Stanowisko czarki szkarłatnej Sarcoscypha coccinea w Lasach Oliwskich. Chrońmy Przyr. Ojcz. 51, 5: 99-102.
Wilga M.S. 2002. Stanowiska czarki szkarłatnej w okolicy Gdańska-Oliwy. Chrońmy Przyr. Ojcz. 58, 6: 95-99.
Wojewoda W., Ławrynowicz M. 1992. Czerwona lista grzybów
wielkoowocnikowych zagrożonych w Polsce. W: Zarzycki K., Wojewoda
W., Heinrich Z. (red.). Lista roślin zagrożonych w Polsce. Wyd. 2. Inst.
Bot. im. W. Szafera PAN, Kraków, p. 27-56.
80
KRYSTYNA TOWPASZ1, ANNA CWENER2, MAŁGORZATA KOTAŃSKA3
Zakład Ekologii Roślin, Instytut Botaniki, Uniwersytet Jagielloński,
31-501 Kraków, ul. M. Kopernika 27
1
Zakład Geobotaniki, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej,
20-033 Lublin, ul. Akademicka 19
2
Zakład Biologii Środowiska, Uniwersytet Rzeszowski,
35-959 Rzeszów, ul. Cegielniana 12
3
Rzadkie i zagrożone elementy flory
Płaskowyżu Proszowickiego
Wstęp
Płaskowyż Proszowicki jest położony na północny wschód
od Krakowa. Teren ten z powodu silnego przekształcenia szaty roślinnej przez człowieka i niemal zupełnego odlesienia nie
cieszył się zainteresowaniem botaników, stąd historia florystycznego poznania jest tu krótka. Skąpe informacje o występowaniu zaledwie nielicznych gatunków roślin można znaleźć
w starszych pracach: Berdau‘a (1859), Kozłowskiej (1923)
i Tacika (1959), a także w opracowaniach z ostatnich dwudziestu lat dotyczących głównie obrzeży terenu: Głowackiego (1984), Szwagrzyka (1987), Bróża i Przemyskiego [1983
(1985), 1989], Dubiela (1989), Łuszczyńskiej (1998) oraz
Zarzyki-Ryszki (2002). Wyniki badań florystycznych dotyczących występowania rzadkich gatunków opublikowane zostały w kilku notatkach florystycznych (Towpasz, Trzcińska-Tacik1997a, Towpasz i in. 1998, 1999, 2001, 2002, 2004).
Natomiast wstępną charakterystykę geobotaniczną zawierają
opracowania: Trzcińskiej-Tacik i in. (1998), Kotańskiej i in.
81
(2001) oraz Towpasz, Kotańskiej (2002, 2004). Liczne notatki
dotyczą też rozmieszczenia, ekologii i występowania w zbiorowiskach rzadkich lub chronionych gatunków roślin: Towpasz
1994a, b, Towpasz, Trzcińska-Tacik 1997b, 1998, Kotańska, Towpasz 1999, Towpasz, Kotańska 1999a, b, 2000a,
b, 2001, Kotańska i in. 2000, Towpasz, Mitka 2001, 2003,
Cwener, Michalewska 2002, Towpasz, Cwener 2002a, b,
Towpasz, Drużkowski 2003, Cwener, Towpasz 2003a, b,
Cwener 2004, Towpasz 2004.
Teren badań
W ujęciu Kondrackiego (2000) Płaskowyż Proszowicki jest
jednym z subregionów Niecki Nidziańskiej. Zbudowany jest
z utworów mioceńskich pokrytych lessem. Na zboczach i w parowach erozyjnych miejscami odsłania się opoka kredowa lub
lokalnie gipsy. W wielu miejscach z lessów wytworzyły się żyzne czarnoziemy, częste są też gleby brunatne, natomiast rzad-
82
kie są wykształcone na skalistym podłożu rędziny. Ze względu
na łagodną rzeźbę (wysokości dochodzą tu do 300 m n.p.m.),
sprzyjające warunki klimatyczne oraz obecność żyznych czarnoziemów teren ten już od neolitu był zasiedlony przez człowieka i użytkowany rolniczo (Kruk i in. 1996). Efektem tak
długiego użytkowania było powstanie specyficznego krajobrazu, w którym ponad 80% zajmują pola uprawne wykształcone
głównie na łagodnych zboczach i na wierzchowinach. Z pozostałych typów roślinności dość dużą rolę odgrywają łąki, które
rozwinęły się głównie w dolinach rzek (około 13% powierzchni).
Jedynie w miejscach, które nie nadają się pod uprawę (głównie
w podszczytowych częściach zboczy) zachowały się lasy (około
2% powierzchni). Natomiast na miedzach wśród pól, a także
na stromych skarpach nad rzekami i na zboczach wąwozów
(na odsłaniających się tu utworach kredowych lub lokalnie na
gipsach) wykształciły się murawy kserotermiczne, zajmujące
Ryc. 1. Rozmieszczenie stanowisk cennych przyrodniczo na Płaskowyżu
Proszowickim. W nawiasie nr kwadratu ATPOL – Distribution of
localities of floristical values in the Proszowice Plateau. In parenthesis
no. of square ATPOL. 1 – Sosnówka (EF 31-40), 2 – Słupów (EF 3201), 3 – Łopaty (EF 32-11), 4 – Niezwojowice (EF 32-41), 5 – Stradów
(EF 33-02), 6 – Kostrzeszyn (EF 33-04), 7 – Cieszkowy (EF 33-24),
8 – Pełczyska (EF 34-00), 9 – Miernów (EF 34-11), 10 – Stawiszyce
(EF 34-12), 11 – Ostrów nad Nidą (EF 35-30), 12 – Czarkowy (EF
35-41), 13 – Muniakowice (EF 41-01), 14 – Lelowice (EF 41-04), 15
– Obrażejowice (EF 41-11), 16 – Kąty (EF 41-22), 17 – Piotrkowice
Wielkie (EF 41-32), 18 – Muniaczkowice (EF 41-33), 19 – Gniazdowice
(EF 41-44), 20 – Małoszów (EF 42-04), 21 – Ostrów (EF 42-24), 22
– Jakuszowice (EF 43-04), 23 – Wielgus (EF 43-31), 24 – Kościelec (EF
43-30), 25 – Krzyszkowice (EF 43-42), 26 – Zagórzyce (EF 44-01), 27
– Kazimierza Mała (EF 44-10), 28 – Byców (EF 44-11), 29 – Łubinówka
(EF 44-21), 30 – Wyszogród (EF 44-34), 31 – Kaczkowice (EF 44-40),
32 – Kraśniów (EF 45-11), 33 – Gnatowice (EF 51-02), 34 – Koniusza
(EF 51-03), 35 – Rawałowice (EF 51-10), 36 – Posądza (EF 51-14), 37
– Zielona (EF 51-21), 38 – Czulice (EF 51-42), 39 – Żębocin (EF 52-12),
40 – Podżydowie (EF 52-30), 41 – Bobin (EF 53-01), 42 – Pławowice
(EF 53-10), 43 – Gruszów (EF 53-11), 44 – Modrzany (EF 53-13), 45
– Jaksice (EF 53-24), 46 – Hebdów (EF 53-30), 47 – Skałka (EF 54-13),
48 – Morsko (EF 54-21), 49 – Wróżenice (EF 61-02), 50 – Wawrzeńczyce
(EF 62-02).
83
zaledwie około 5% powierzchni. Od ostatnich 10 lat na Płaskowyżu Proszowickim trwają intensywne badania zmierzające do
poznania zarówno flory, jak i zbiorowisk roślinnych.
Metody badań
W trakcie badań florystycznych prowadzonych w latach
1994-2004, zastosowano metodę kartogramu (jednostką podstawową był kwadrat 2x2 km) zgodnie z zasadami przyjętymi
dla ATPOL-u (Zając 1978). Szczególną uwagę zwracano na gatunki rzadkie, zagrożone i chronione. W przedstawionym opracowaniu dla każdego z tych gatunków dołączono informację
dotyczącą ich zagrożenia wg klasyfikacji IUCN (1994): 1 – na terenie Płaskowyżu Proszowickiego (Towpasz, Kotańska 2001),
2 – na terenie byłego województwa krakowskiego (Zając A.,
Zając M. 1998, Zając M., Zając A. red. 1998), 3 – na obszarze Polski (Zając A., Zając M. red. 1997, Kaźmierczakowa,
Zarzycki red. 2001, Zarzycki, Szeląg 2006). Uwzględniono
następujące kategorie zagrożeń: CR – na granicy wymarcia, EN
– wymierające, VU – narażone, LR – o małym ryzyku zagrożenia. W wykazie zawierającym łączne zestawienie analizowanych
taksonów nie zamieszczono gatunków wymarłych całkowicie
(EX), które omówiono w tekście.
W przypadku roślin chronionych podano także informacje
dotyczące formy ich ochrony prawnej w oparciu o Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r.
Wyniki
Opracowanie zawiera wykaz 118 zagrożonych, rzadkich
i chronionych gatunków znalezionych podczas badań nad florą
Płaskowyżu Proszowickiego (tab. 1). Ponadto na mapce (ryc. 1)
przedstawiono miejsca, które uznano za przyrodniczo cenne ze
względu na liczniejsze występowanie tych gatunków.
Wśród roślin zagrożonych (CR, EN) na badanym terenie największą grupę stanowią gatunki muraw kserotermicznych. Należą tu m.in. aster gawędka Aster amellus, dzwonek boloński
Campanula bononiensis, ożota zwyczajna Linosyris vulgaris, len
złocisty Linum flavum, len włochaty L. hirsutum, ostrożeń pan84
85
--++
+
-++
---
czosnek kątowaty
Allium angulosum
czosnek kulisty
Allium rotundum
zawilec wielkokwiatowy
Anemone sylvestris
kopytnik pospolity
Asarum europaeum
lepczyca rozesłana
Asperugo procumbens
aster gawędka
Aster amellus
traganek pęcherzykowaty
Astragalus cicer
owsica łąkowa
Avenula pratensis
EN
EN
CR
EN
LR
EN
EN
EN
VU
3
2
++
PP
O
miłek wiosenny
Adonis vernalis
1
Gatunek
Species
--
VU
EN
--
--
VU
EN
EN
VU
4
K
--
--
--
E
--
--
E
V
V
5
P
kser
okr
kser
syn
las
okr
kser
łąka
kser
6
S
16, 31
7, 17, 48
3, 14
48
1, 4, 5, 7, 21, 34, 36
3, 14, 16, 17, 44
16, 18, 39
44, 47, 48
3, 8, 14, 16, 17, 19, 27,
28, 29, 31, 33
7
Numer stanowiska na mapie
Number of locality on the map
Tab. 1. Gatunki rzadkie i zagrożone we florze Płaskowyżu Proszowickiego – Rare and endangered species in
flora of the Proszowice Plateau.
86
--++
-++
++
---++
sitowiec nadmorski
Bolboschoenus maritimus
łączeń baldaszkowaty
Butomus umbellatus
dzwonek boloński
Campanula bononiensis
dzwonek szczeciniasty
Campanula cervicaria
dzwonek syberyjski
Campanula sibirica
turzyca Davalla
Carex davalliana
turzyca dwustronna
Carex disticha
turzyca niska
Carex humilis
turzyca wczesna
Carex praecox
turzyca delikatna
Carex supina
2
++
1
włosienicznik wodny
Batrachium aquatile
Tab. 1. cd
CR
VU
VU
LR
CR
VU
EN
EN
EN
EN
VU
3
--
--
--
--
EN
--
VU
VU
VU
VU
--
4
R
V
--
--
V
--
--
--
--
--
--
5
kser
kser
kser
szuw
torf
kser
okr
kser
szuw
szuw
woda
6
8, 19
9, 19, 22, 43
8, 14, 16, 18, 33
2, 20, 21, 42
2, 10, 22
3, 8 ,13, 19, 31, 39, 43,
45, 46, 48
6
5, 17, 28, 39, 43, 48
10, 11, 47
11, 12
44
7
87
-++
++
++
++
--++
+
---
turzyca filcowata
Carex tomentosa
dziewięćsił bezłodygowy
Carlina acaulis
centuria pospolita
Centaurium erythraea
centuria nadobna
Centaurium pulchellum
wisienka stepowa
Cerasus fruticosa
szalej jadowity
Cicuta virosa
ostrożeń siwy
Cirsium canum
ostrożeń pannoński
Cirsium pannonicum
konwalia majowa
Convallaria majalis
kokorycz pełna
Corydalis solida
głóg wielkoowocowy
Crataegus x macrocarpa
VU
VU
--
CR
LR
EN
VU
EN
VU
--
VU
--
VU
--
EN
--
EN
VU
--
--
--
VU
--
--
--
--
--
--
V
--
--
--
--
zaroś
las
las
kser
łąka
szuw
zaroś
terof
łąka
kser
kser
4, 5, 8, 21, 24, 27, 36
7, 8, 21, 24, 25
4, 21, 23, 26, 37, 41
3, 31
2, 10, 11, 20, 21, 22, 40,
42, 44, 48, 49
12
5, 28, 46, 47
21
5, 27
8, 13, 14, 15, 18, 19, 33
45, 46, 48
88
++
++
-++
++
++
++
--+
kukułka krwista
Dactylorhiza incarnata
wawrzynek wilczełyko
Daphne mezereum
dziewięciornik błotny
Parnassia palustris
kruszczyk rdzawoczerwony
Epipactis atrorubens
kruszczyk szerokolistny
Epipactis helleborine
kruszczyk błotny
Epipactis palustris
skrzyp olbrzymi
Equisetum telmateia
kostrzewa walezyjska
Festuca valesiaca
ziarnopłon kusy
Ficaria nudicaulis
kruszyna pospolita
Frangula alnus
2
--
1
cibora brunatna
Cyperus fuscus
Tab. 1. cd
LR
LR
EN
VU
CR
EN
EN
CR
LR
CR
CR
3
--
--
EN
--
EN
--
--
--
--
EN
EN
4
--
--
V
--
V
--
--
--
--
--
--
5
las
las
kser
las
torf
las
kser
torf
las
torf
terof
6
1, 6, 8, 21, 23, 26, 32, 41,
47
21, 34
16, 17, 18, 19, 22, 29
30, 32, 47, 48
2, 10
49
15
20
1, 21, 23, 41
2
12
7
89
+
-++
++
-+
++
------
marzanka wonna
Galium odoratum
janowiec ciernisty
Genista germanica
goryczka krzyżowa
Gentiana cruciata
goryczuszka orzęsiona
Gentianella ciliata
bodziszek czerwony
Geranium sanguineum
bluszcz pospolity
Hedera helix
przylaszczka pospolita
Hepatica nobilis
okrężnica bagienna
Hottonia palustris
żabiściek pływający
Hydrocharis morsus-ranae
prosienicznik plamisty
Hypochoeris maculata
oman szorstki
Inula hirta
oman wąskolistny
Inula ensifolia
VU
CR
EN
EN
EN
EN
VU
VU
CR
CR
EN
LR
--
--
EN
VU
VU
VU
--
--
VU
VU
--
--
--
--
--
--
--
--
--
--
--
--
--
--
kser
okr
kser
woda
woda
las
las
okr
kser
kser
bór
las
3, 8, 14, 15, 18
31
13, 16, 18
11
12
4
50
47
15, 18
7, 27
49
4, 7, 21, 23, 24, 34, 35,
36, 37, 41
90
--++
++
++
++
++
--++
groszek czerniejący
Lathyrus niger
groszek błotny
Lathyrus palustris
lilia złotogłów
Lilium martagon
ożota zwyczajna
Linosyris vulgaris
len złocisty
Linum flavum
len owłosiony
Linum hirsutum
listera jajowata
Listera ovata
nawrot lekarski
Lithospermum officinale
komonica wąskolistna
Lotus tenuis
widłak goździsty
Lycopodium clavatum
2
--
1
lepnik zwyczajny
Lappula squarrosa
Tab. 1. cd
EN
EN
CR
VU
EN
EN
EN
VU
EN
EN
VU
3
--
--
EN
--
VU
VU
EN
--
EN
--
--
4
--
--
--
--
R
R
R
V
V
--
--
5
bór
łąka
zaroś
łąka
kser
kser
kser
las
łąka
las-c
syn
6
26
11, 20, 22
45
13, 14, 44
18
16, 31
31
4, 7, 24, 34, 35, 37, 41
2, 11, 27
6, 41
46, 48
7
91
+
-+
+
+
++
++
++
-++
--++
bobrek trójlistny
Menyanthes trifoliata
kocimiętka naga
Nepeta pannonica
grążel żółty
Nuphar lutea
wilżyna bezbronna
Ononis arvensis
wilżyna ciernista
Ononis spinosa
storczyk kukawka
Orchis militaris
śniedek baldaszkowaty
Ornithogalum umbellatum
zaraza przytuliowa
Orobanche caryophyllacea
ortanta żółta
Orthanta lutea
ostrołódka kosmata
Oxytropis pilosa
czworolist pospolity
Paris quadrifolia
dziewięciornik błotny
Parnassia palustris
podkolan biały
Platanthera bifolia
EN
CR
LR
EN
EN
EN
VU
EN
LR
--
VU
EN
VU
--
--
--
--
EN
EN
--
VU
--
--
VU
--
VU
--
--
--
--
--
--
--
--
--
--
--
R
--
łąka
torf
las
kser
kser
kser
kser
kser
kser
łąka
woda
kser
torf
6, 49
8, 20
21, 23, 24, 34, 41
19
13, 15, 31, 33
14, 28, 31
3, 9, 15, 17, 19, 21, 22,
28, 29, 37, 44, 46, 48
13, 14, 15, 16
3-7, 13-19, 27, 31, 33, 39,
45-48
38
50
39, 48
40, 44
92
---+
---++
---
rdestnica grzebieniasta
Potamogeton pectinatus
pięciornik biały
Potentilla alba
pięciornik wyprostowany
Potentilla recta
Primula veris
pierwiosnek lekarski
miodunka miękkowłosa
Pulmonaria mollis
gruszyczka średnia
Pyrola media
gruszyczka mniejsza
Pyrola minor
jaskier iliryjski
Ranunculus illyricus
jaskier wielki
Ranunculus lingua
rezeda mała
Reseda phyteuma
2
--
1
rdestnica połyskująca
Potamogeton lucens
Tab. 1. cd
EN
EN
CR
EN
EN
EN
LR
CR
EN
VU
VU
3
--
VU
--
--
EN
--
--
--
VU
VU
VU
4
V
--
E
--
R
--
--
--
--
--
--
5
kser
szuw
kser
bór
bór
las-c
las
kser
las-c
woda
woda
6
14
40
9
6
6
48
3, 4, 15, 16, 18, 19, 23,
29, 31, 33, 43, 44, 46
28, 48
29, 48
42
42
7
93
++
----++
++
---++
---
róża francuska
Rosa gallica
szałwia omszona
Salvia nemorosa
driakiew wonna
Scabiosa canescens
driakiew gołębia
Scabiosa columbaria
oczeret jeziorny
Schoenoplectus lacustris
marzyca ruda
Schoenus ferrugineus
cebulica dwulistna
Scilla bifolia
starzec polny
Senecio integrifolius
sesleria błotna
Sesleria uliginosa
stulisz miotłowy
Sisymbrium polymorphum
ostnica włosowata
Stipa capillata
osoka aloesowata
Stratiotes aloides
żywokost czeski
Symphytum bohemicum
LR
EN
VU
EN
EN
CR
CR
CR
VU
EN
VU
LR
VU
--
VU
--
--
--
EN
--
--
VU
EN
--
--
VU
--
--
V
R
V
V
--
E
--
--
--
--
V
łąka
woda
kser
kser
torf
kser
las
torf
szuw
kser
kser
kser
las-c
2, 10, 20, 21, 22, 40, 42,
44, 49
50
16, 19, 22, 28, 29
19
10
15
45
2
11
15, 31
3, 13
7, 8, 10, 17, 19, 22
19, 22, 28, 29, 43, 46, 48
94
-----++
-----
rutewka wąskolistna
Thalictrum lucidum
wilczypieprz roczny
Thymelaea passerina
siódmaczek leśny
Trientalis europaea
koniczyna długokłosowa
Trifolium rubens
świbka błotna
Triglochin palustre
pełnik europejski
Trollius europaeus
borówka brusznica
Vaccinium vitis-idaea
kozłek dwupienny
Valeriana dioica
dziewanna fioletowa
Verbascum phoeniceum
przetacznik wczesny
Veronica praecox
2
--
1
rutewka żółta
Thalictrum flavum
Tab. 1. cd
CR
EN
CR
EN
EN
CR
EN
EN
CR
VU
VU
3
--
--
--
--
VU
VU
--
--
EX
VU
VU
4
E
--
--
--
--
--
--
--
E
--
--
5
kser
kser
torf
bór
łąka
torf
okr
bór
kser
łąka
łąka
6
19
38
2
26
44
2, 20
28, 31
1
8, 15
42
11, 12
7
95
+
----
barwinek pospolity
Vinca minor
ciemiężyk białokwiatowy
Vincetoxicum hirundinaria
fiołek przedziwny
Viola mirabilis
smółka pospolita
Viscaria vulgaris
EN
VU
VU
LR
LR
--
--
--
--
--
--
--
--
--
--
kser
las
las-c
las
las
49
4, 21, 24, 34, 35, 37
5, 24, 47
1, 24, 30, 37
1, 4, 5, 7, 14, 21, 23, 24,
25, 32, 34, 36, 41
Objaśnienia (Explanations):
S – siedlisko (habitat): bór – bory mieszane (mixed forests), kser – murawy kserotermiczne (xerothermic
grasslands), las – mezotroficzne lasy liściaste (mesotrophic deciduous forests), las-c – ciepłolubne lasy
liściaste (thermophile deciduous forests), łąka – mokre łąki (wet meadows), okr – ciepłolubne zbiorowiska
okrajkowe (thermophile fringes), szuw – szuwary (swamps), syn – siedliska synantropijne (synanthropic
habitats), terof – drobne terofity wilgotnych siedlisk (therophytes of moist habitats), torf – torfowiska niskie
(peat-bogs), woda – siedliska wodne (aquatic habitats), zaroś – ciepłe zarośla (xerothermic thickets).
+
kalina koralowa
Viburnum opulus
noński Cirsium pannonicum czy jaskier illiryjski Ranunculus
illyricus. Do zagrożonych zaliczono też rośliny leśne związane
z borami mieszanymi, np. borówkę brusznicę Vaccinium vitis-idaea, gruszyczkę średnią Pyrola media, widłaka goździstego
Lycopodium clavatum. Bardzo rzadkie są rośliny lasów liściastych, np. miodunka miękkowłosa Pulmonaria mollis czy przylaszczka pospolita Hepatica nobilis. Zagrożone są także rośliny
mokrych łąk, np. groszek błotny Lathyrus palustris, pełnik europejski Trollius europaeus czy rutewka wąskolistna Thalictrum
lucidum; torfowiskowe, np. kruszczyk błotny Epipactis palustris,
turzyca Davalla Carex davalliana, a także drobne terofity miejsc
podmokłych, np. centuria nadobna Centaurium pulchellum czy
cibora brunatna Cyperus fuscus. W grupie zagrożonych znajdują się również rośliny związane ze starorzeczami, np. słodkowodne makrofity: okrężnica bagienna Hottonia palustris i osoka
aloesowata Stratiotes aloides, a także rośliny szuwarowe, np.
łączeń baldaszkowaty Butomus umbellatus lub szalej jadowity
Cicuta virosa. Do zagrożonych zaliczono też niektóre chwasty
polne, np. związane z rędzinami: czosnek kulisty Allium rotundum i wilczypieprz roczny Thymelaea passerina.
W obrębie roślin narażonych (VU) także przeważają gatunki kserotermiczne, np. miłek wiosenny Adonis vernalis, oman
wąskolistny Inula ensifolia czy ostnica włosowata Stipa capillata. Narażone są też rośliny neutrofilnych lasów liściastych, np.
bluszcz pospolity Hedera helix, kokorycz pełna Corydalis solida czy lilia złotogłów Lilium martagon. Do kategorii narażonych
należą również rośliny torfowiskowe, np. bobrek trójlistkowy
Menyanthes trifoliata, a także związane głównie ze starorzeczami rzek makrofity, np. grążel żółty Nuphar lutea czy rdestnica
połyskująca Potamogeton lucens.
Ze względu na brak wcześniejszych badań florystycznych
grupa gatunków, które można uznać za wymarłe (EX) na terenie Płaskowyżu Proszowickiego jest niewielka. Należą tu zaledwie cztery taksony podawane przez dawniejszych florystów
– Berdau’a (1859) i Kozłowską (1923) – z okolic Krakowa.
Są to gatunki wilgotnych łąk: goryczka wąskolistna Gentiana
pneumonanthe i czarcikęs łąkowy Succisa pratensis oraz makrofit wodny: kotewka orzech wodny Trapa natans. Tu należy
też związany z borami mieszanymi pomocnik baldaszkowy Chimaphila umbellata (Boratyński 1974).
96
Przyczyny zagrożenia gatunków są różne, zależnie od zajmowanych przez nie siedlisk. Roślinom kserotermicznym grozi
wyginięcie w związku z zarastaniem muraw kserotermicznych
w toku sukcesji, roślinom leśnym zagraża bezpośrednio niszczenie w wyniku ich zrywania lub zmniejszania się powierzchni
leśnej, natomiast rośliny łąk najczęściej giną wskutek osuszania ich siedlisk na skutek melioracji, bądź także w toku sukcesji spowodowanej zaniechaniem koszenia lub wypasu. Z powodu stosowania herbicydów lub kwalifikowanego ziarna, bądź
zaniechania upraw w miejscach niekorzystnych dla rolnictwa
(np. na stromych, kamienistych stokach), ustępują również
niektóre chwasty polne.
Wiele spośród znalezionych podczas badań roślin należy do
bardzo rzadkich lub rzadkich w skali Polski, często osiągających na badanym terenie północno-zachodnie kresy zasięgowe,
np. kserotermiczne gatunki pontyjsko-pannońskie. W grupie
gatunków bardzo rzadkich do najcenniejszych można zaliczyć związane z rędzinami gatunki muraw kserotermicznych,
jak: aster gawędka (w Łopatach i Lelowicach), len włochaty
(w Muniaczkowicach), len złocisty (w Kątach i Kaczkowicach),
ostrołódka kosmata Oxytropis pilosa (w Gniazdowicach), ostrożeń pannoński (w Łopatach i Kaczkowicach), ożota zwyczajna
(w Kaczkowicach), przetacznik wczesny Veronica praecox (w
Gniazdowicach), rezeda mała Reseda phyteuma (w Lelowicach),
starzec polny Senecio integrifolius (w Obrażejowicach), stulisz
miotłowy Sisymbrium polymorphum (w Gniazdowicach) i turzyca delikatna Carex supina (w Pełczyskach i Gniazdowicach).
Szczególnie cenne było znalezienie jaskra illiryjskiego, przez
pewien czas uważanego za gatunek wymarły na terenie Polski (Kaźmierczakowa 1993). Populację liczącą ok. 300 okazów obserwuje się od roku 2001 w murawie kserotermicznej na
kurhanie w Miernowie.
W trakcie badań odnaleziono też nowe stanowiska czosnku
kulistego (w Kątach, Muniaczkowicach i w Żębocinie) i wilczypieprzu rocznego (w Obrażejowicach) – gatunków uważanych
za archeofity, a na Płaskowyżu Proszowickim spotykanych w
murawach kserotermicznych.
Odnotowano również występowanie rzadkich gatunków torfowisk niskich i podtorfionych łąk, m.in. groszku błotnego (w
97
Słupowie, Ostrowie i w Kazimierzy Małej), kozłka dwupiennego
Valeriana dioica (w Słupowie), marzycy rudej Schoenus ferrugineus (także w Słupowie), pełnika europejskiego (w Modrzanach)
i seslerii błotnej Sesleria uliginosa (w Stawiszycach).
W grupie roślin rzadkich znaleziono nowe stanowiska, m.in.
wisienki stepowej Cerasus fruticosa (w Stradowie, Bycowie,
Hebdowie, Skałce), róży francuskiej Rosa gallica (w Gniazdowicach, Jakuszowicach, Bycowie, Łubinówce, Gruszowie, Hebdowie i Morsku) czy ostnicy włosowatej (w Kątach, Gniazdowicach, Jakuszowicach, Bycowie i Łubinówce).
Interesującą grupę stanowią rośliny, które mają liczne stanowiska na Płaskowyżu Proszowickim (kategoria LR), natomiast rzadkie są w skali Polski, np. rosnąca w murawach kserotermicznych szałwia omszona Salvia nemorosa, czy częste
na mokrych łąkach: żywokost czeski Symphytum bohemicum
i ostrożeń siwy Cirsium canum.
Wiele spośród gatunków rzadkich i zagrożonych to rośliny
chronione. W wykazie zamieszczono 39 gatunków ściśle chronionych i 12 częściowo (tab. 1).
Do ściśle chronionych należy szereg roślin muraw kserotermicznych, np. aster gawędka, dzwonek boloński, dzwonek syberyjski Campanula sibirica, miłek wiosenny, ostnica włosowata, ostrołódka kosmata, ostrożeń pannoński, oba gatunki lnów,
storczyk kukawka Orchis militaris, śniedek baldaszkowaty Ornithogalum umbellatum czy zaraza przytuliowa Orobanche caryophyllacea. Największe skupienie chronionych gatunków kserotermicznych zanotowano na stanowiskach w Gniazdowicach,
Kątach, Lelowicach, Muniaczkowicach i w Obrażejowicach.
Rośliny ściśle chronione występują też na podtorfionych lub
mokrych łąkach. Szczególne ich nagromadzenie zanotowano
na ginącym, zarastającym torfowisku niskim w Słupowie. Rosły tam: kruszczyk błotny Epipactis palustris, kukułka krwista
Dactylorhiza incarnata, marzyca ruda i turzyca Davalla. Natomiast na mokrej łące w Modrzanach występował pełnik europejski i listera jajowata Listera ovata oraz częściowo chroniony
bobrek trójlistkowy.
Objęte ścisłą ochroną gatunki leśne, jak: lilia złotogłów,
przylaszczka pospolita, skrzyp olbrzymi Equisetum telmateia,
wawrzynek wilczełyko Daphne mezereum, czy widłak goździsty
98
spotykano rzadko. Częściej notowano rośliny częściowo chronione, jak: barwinek pospolity Vinca minor, konwalia majowa
Convallaria majalis, kalina koralowa Viburnum opulus, kruszyna pospolita Frangula alnus, marzanka wonna Galium odoratum, czy pierwiosnek lekarski Primula veris.
Nieliczne rośliny chronione związane są z wodami lub brzegami wód, np. ściśle chroniony włosienicznik wodny Batrachium aquatile, czy częściowo chroniony grążel żółty.
Ponadto 8 gatunków spośród umieszczonych w wykazie: czosnek kulisty, jaskier illiryjski, len włochaty, przetacznik wczesny, rezeda mała, róża francuska, stulisz miotłowy i wisienka
stepowa to taksony zamieszczone w Polskiej Czerwonej Księdze
Roślin (Kaźmierczakowa, Zarzycki red. 2001).
Propozycje form ochrony przyrody
i zachowania siedlisk cennych pod względem przyrodniczym
Na Płaskowyżu Proszowickim brak dotąd jakichkolwiek
form obszarowej ochrony przyrody. Jedynie Pełczyska położone na północnym krańcu badanego terenu (na granicy z Garbem Wodzisławskim) wchodzą w obręb Kozubowskiego Parku
Krajobrazowego. Miejsca cenne pod względem przyrodniczym,
stanowiące skupienia gatunków zagrożonych, rzadkich i chronionych spotyka się zarówno wśród muraw kserotermicznych
wykształconych na stromych zboczach dolin rzek, na wyższych
miedzach i na kurhanach, jak i na łąkach, a także w obrębie
lasów. Do szczególnie cennych, ze względu na wykształconą tu
na kredowych zboczach roślinność muraw kserotermicznych,
należą stanowiska: Łopaty, Pełczyska, Lelowice, Obrażejowice,
Kąty, Muniaczkowice, Gniazdowice i Kaczkowice. Rzadkie rośliny kserotermiczne występują też w murawach na lessowych
skarpach nad Wisłą w Morsku i Skałce, a także w murawach
na kurhanach w Jakuszowicach, Bycowie, Łubinówce i w Miernowie oraz na wałach grodziska w Stradowie. Skupienia rzadkich i zagrożonych gatunków łąkowych, torfowiskowych, szuwarowych i wodnych zachowały się w dolinach większych rzek
Płaskowyżu Proszowickiego: w Modrzanach i w Pławowicach
nad Szreniawą, w Słupowie nad Nidzicą oraz w Stawiszycach,
Czarkowych i w Ostrowie nad Nidą. Natomiast rzadkie rośliny
99
leśne skupiają się w kilku lepiej zachowanych płatach leśnych:
w Sosnówce, Cieszkowych, Niezwojowicach, Kostrzeszynie, Kościelcu, Wielgusie, Ostrowie i w Koniuszy. Dla zachowania tych
miejsc konieczna byłaby ich ochrona w postaci użytków ekologicznych. Odnosi się to zwłaszcza do niektórych muraw kserotermicznych.
Najcenniejsze fragmenty muraw, które w rolniczym terenie stanowią „wyspy siedliskowe”, wzbogacają różnorodność
gatunkową i krajobrazową oraz stanowią ostoje dla rzadkich
gatunków, należałoby objąć stałym monitoringiem. Aby je zachować i nie dopuścić do zarastania przez krzewy w wyniku
sukcesji, niezbędne byłoby utrzymanie dotychczasowych form
użytkowania: wypasu – na bardziej rozległych zboczach oraz
ekstensywnego, kontrolowanego wypalania – na mniejszych,
bardziej stromych i położonych daleko od zabudowań, głównie
wśród pól.
Na szczególną ochronę zasługują występujące na Płaskowyżu Proszowickim kurhany, zarówno ze względów przyrodniczych, a także jako zabytki kultury materialnej. Istotne wydaje
się uświadomienie ich przyrodniczych i kulturowych wartości
właścicielom pól, na których się znajdują, gdyż to oni mają największy wpływ na stan ich zachowania.
Łąki na terenie Płaskowyżu Proszowickiego jeszcze do dziś
na znacznych powierzchniach (zwłaszcza w dolinie rzeki Szreniawy) użytkuje się w tradycyjny sposób poprzez koszenie. Niestety w wielu miejscach są pocięte rowami melioracyjnymi i już
w znacznym stopniu przesuszone. Najbardziej zagrożone sukcesją pozostają zbiorowiska szuwarów i torfowisk niskich w dolinie Nidzicy. Niektóre łąki są tam też zaorywane i użytkowane
jako pola uprawne. W celu utrzymania florystycznej różnorodności łąk niezbędne byłoby ich koszenie lub wypas.
Lasy na obszarze Płaskowyżu Proszowickiego zajmują niewielką powierzchnię, są narażone na silną antropopresję i znajdują się w złym stanie. Często wprowadzane były tu gatunki
drzew obce naszej florze (np. grochodrzew Robinia pseudacacia,
czy różne odmiany topól Populus sp.) lub gatunki rodzime, ale
na niewłaściwych im siedliskach np. sosna Pinus sylvestris na
siedlisku grądu. Dla poprawy tego stanu konieczne byłoby prowadzenie racjonalnej gospodarki leśnej.
100
SUMMARY
Rare and endangered elements of the flora
in the Proszowice Plateau
The Proszowice Plateau is the southernmost subregion of the Nida
Basin; 770 km² in area. Because of the favourable natural conditions
this area has been used for agricultural purposes since the Neolithic
age and is one of the earliest centres of settlement in Poland. At present
the typically agricultural landscape is dominated by the arable fields
covering the hilltops and the soft slopes (about 80% of the surface). In
the river valleys a considerable area (13%) is occupied by meadows.
In the places not exploited by agriculture (balks, steep escarpments
or steep slopes of the ravines or elevations) xerothermic grasslands
have developed. A small area in the hilltops or slopes of elevations is
occupied by the small patches of forest communities.
This paper describes 118 rare and endangered species of the flora.
Among them 51 species are protected by law: 39 strictly and 12 partly.
For each of them their status is given relative to area of the Proszowice
Plateau, of the former Cracow province and of Poland (Tab. 1). Places
which are of floristic value are presented on the map (Fig. 1).
PIŚMIENNICTWO
Berdau F. 1859. Flora Cracoviensis, Typis C.R. Universitatis
Jagiellonicae, Cracoviae.
Boratyński A. 1974. Chimaphila umbellata (L.) Barton w Polsce.
Fragm. Flor. Geobot. 20, 3: 319-332.
Bróż E., Przemyski A. 1983 (1985). Nowe stanowiska rzadkich
gatunków roślin naczyniowych z lasów Wyżyny Środkowomałopolskiej. Fragm. Flor. Geobot. 33, 3-4: 239-249.
Bróż E., Przemyski A. 1989. Nowe stanowiska rzadkich gatunków roślin naczyniowych z lasów Wyżyny Środkowomałopolskiej. Cz.
2. Fragm. Flor. Geobot. 34, 1-2: 15-25.
Cwener A. 2004. Rośliny naczyniowe kurhanów w dorzeczu dolnej
Szreniawy i Nidzicy (Wyżyna Małopolska, południowa Polska). Fragm.
Flor. Geobot. Polonica 11: 27-40.
Cwener A., Michalewska A. 2002. Stanowiska miłka wiosennego (Adonis vernalis L.) na Płaskowyżu Proszowickim. Chrońmy Przyr.
Ojcz. 58, 5: 114-119.
101
Cwener A., Towpasz K. 2003a. Kurhany jako ostoje różnorodności gatunkowej w rolniczym krajobrazie Płaskowyżu Proszowickiego.
Chrońmy Przyr. Ojcz. 59, 6: 57-65.
Cwener A., Towpasz K. 2003b. Stipa capillata on the Proszowice
Plateau (Małopolska Upland). W: L. Frey. Problems of grass biology.
W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków, p.
359-367.
Dubiel E. 1989. Roślinność i flora doliny Wisły między Oświęcimiem a Sandomierzem. Studia Ośr. Dok. Fizjogr. PAN 17: 137-208.
Głowacki Z. 1984. Interesująca roślinność skarpy w okolicy wsi
Skałka i jej antropogeniczne zmiany. Zesz. Nauk. WSR.-P. w Siedlcach,
ser. Przyr. 4: 177-186.
IUCN Red List Categories 1994. IUCN, Species Survival
Commission.
Kaźmierczakowa R. 1993. Ranunculus illyricus L. – jaskier iliryjski. W: K. Zarzycki, R. Kaźmierczakowa (red.). Polska Czerwona
Księga Roślin. Wyd. 1. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Inst. Ochr. Przyr.
PAN, Kraków, p. 69-70.
Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.). 2001. Polska Czerwona
Księga Roślin. Paprotniki i Rośliny Kwiatowe. Wyd. 2. Inst. Bot. im. W.
Szafera PAN, Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków.
Kotańska M., Towpasz K. 1999. Godna ochrony roślinność doliny
Szreniawy na Płaskowyżu Proszowickim. Chrońmy Przyr. Ojcz. 55, 5:
85-87.
Kotańska M., Towpasz K., Mitka J. 2000. Xerothermic grassland:
habitat island in an agricultural landscape. Proceedings IAVS
Symposium, Opulus Press Uppsala, p. 144-147.
Kotańska M., Towpasz K., Trzcińska-Tacik H., Mitka J. 2001.
Vegetation Cover in an Ancient Agricultural Landscape: The Proszowice
Plateau (Southern Poland) as a case-study. Acta Soc. Bot. Pol. 70, 4:
313-322.
Kozłowska A. 1923. Stosunki geobotaniczne Ziemi Miechowskiej.
Spraw. Kom. Fizjogr. 57: 1-68.
Kruk J., Sarunas M., Alexandrowicz S. W., Śnieżko Z. 1996.
Osadnictwo i zmiany środowiska naturalnego wyżyn lessowych. Studium archeologiczne i paleogeograficzne nad neolitem w dorzeczu Nidzicy. Inst. Arch. i Etn. PAN, Kraków.
Łuszczyńska B. 1998. Kserotermiczna flora naczyniowa wybranych subregionów Niecki Nidziańskiej (Garb Pińczowski, Płaskowyż
Szaniecki, wschodnia części Niecki Soleckiej). Fragm. Flor. Geobot. Polonica 5: 55-87.
102
Szwagrzyk J. 1987. Flora naczyniowa Niecki Nidziańskiej. Studia
Ośr. Dok. Fizjogr. PAN 15: 17-91.
Tacik T. 1959. Zapiski florystyczne z południowej części Wyżyny
Małopolskiej wraz z uwagami o zasięgach i wędrówkach kilku rzadkich
gatunków. Fragm. Flor. Geobot. 5, 3: 365-384.
Towpasz K. 1994a. Stanowisko lnu włochatego Linum hirsutum na
Wyżynie Małopolskiej. Chrońmy Przyr. Ojcz. 50, 2: 91-94.
Towpasz K. 1994b. Interesująca roślinność kserotermiczna w Hebdowie koło Nowego Brzeska. Chrońmy Przyr. Ojcz. 50, 4: 88-90.
Towpasz K. 2004. Rzadkie, zagrożone i chronione rośliny kserotermiczne w Kaczkowicach na Płaskowyżu Proszowickim. Chrońmy
Przyr. Ojcz. 60, 1: 92-94.
Towpasz K., Cwener A. 2002a. Występowanie Rosa gallica na
Płaskowyżu Proszowickim (Wyżyna Małopolska). Fragm. Flor. Geobot.
9: 115-125.
Towpasz K., Cwener A. 2002b. Nowe stanowisko Ranunculus illyricus (Ranunculaceae) w Polsce. Fragm. Flor. Geobot. Polonica 9: 370-373.
Towpasz K., Drużkowski M. 2003. Przyrodnicze i kulturowe uwarunkowania różnorodności szaty roślinnej okolic Łubinówki na Płaskowyżu Proszowickim. Chrońmy Przyr. Ojcz. 59, 3: 52-57.
Towpasz K., Kotańska M. 1999a. Nowe stanowisko Reseda phyteuma (Resedaceae) w Polsce. Fragm. Flor. Geobot. 6: 284-286.
Towpasz K., Kotańska M. 1999b. Roślinność muraw kserotermicznych w Lelowicach na Płaskowyżu Proszowickim. Chrońmy Przyr.
Ojcz. 55, 6: 81-83.
Towpasz K., Kotańska M. 2000a. Osobliwa roślinność kserotermiczna w Kątach na Płaskowyżu Proszowickim. Chrońmy Przyr. Ojcz.
56, 3: 87-89.
Towpasz K., Kotańska M. 2000b. Murawy kserotermiczne na lessowych zboczach doliny Wisły w Morsku koło Koszyc. Chrońmy Przyr.
Ojcz. 56, 6: 110-112.
Towpasz K., Kotańska M. 2001. Endangered and threatened
vascular plants in the Proszowice Plateau (Małopolska Upland, southern
Poland). Nature Conservation 58: 69-81.
Towpasz K., Kotańska M. 2002. Różnorodność szaty roślinnej w
krajobrazie rolniczym na Płaskowyżu Proszowickim. Chrońmy Przyr.
Ojcz. 58, 2: 5-20.
Towpasz K., Kotańska M. 2004. Zróżnicowanie szaty roślinnej
na tle warunków siedliskowych i gospodarki człowieka na Płaskowyżu
Proszowickim. W: Kistowski M. (red.). Studia ekologiczno-krajobrazowe w programowaniu rozwoju zrównoważonego, przegląd polskich
103
doświadczeń u progu integracji z Unią Europejską. Problemy Ekologii
Krajobrazu 13, Gdańsk, p. 261-266.
Towpasz K., Kotańska M., Trzcińska-Tacik H. 1998. Notatki florystyczne z Płaskowyżu Proszowickiego (Wyżyna Małopolska).
Fragm. Flor. Geobot. Polonica 5: 31-39.
Towpasz K., Kotańska M., Trzcińska-Tacik H. 1999. Notatki
florystyczne z Płaskowyżu Proszowickiego (Wyżyna Małopolska). Cz.
2. Fragm. Flor. Geobot. Polonica 6: 87-94.
Towpasz K., Mitka J. 2001. Grasses in xerothermic grassland on
the Proszowice Plateau, southern Poland. W: L. Frey (red.). Studies on
grasses Poland. Kraków, s. 303-311.
Towpasz K., Mitka J. 2003. Occurrence of Brachypodium pinnatum
in xerothermic grassland on the Proszowice Plateau (Małopolska Upland).
W: L. Frey (red.). Problems of grass biology. Kraków, p. 419-425.
Towpasz K., Trzcińska-Tacik H. 1997a. Rzadkie gatunki roślin
naczyniowych województwa krakowskiego. Fragm. Flor. Geobot. Polonica 4: 17-27.
Towpasz K., Trzcińska-Tacik H. 1997b. Roślinność kserotermiczna na ściance gipsowej w Gniazdowicach koło Proszowic. Chrońmy Przyr. Ojcz. 53, 2: 93-95.
Towpasz K., Trzcińska-Tacik H. 1998. Distribution and ecology
of Sisymbrium polymorphum (Cruciferae). Fragm. Flor. Geobot. 43, 1:
147-157.
Trzcińska-Tacik H., Towpasz K., Kotańska M. 1998. Vegetation
cover of the Proszowice Plateau. W: K. Wasylik (red.). HolocenePrehistoric settlement and its environmental setting east of Cracow.
th
Guide to excursion 4. The 5 European Palaeobotanical and Palynological
Conference. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Kraków, p. 19-22.
Zając A. 1978. Założenia metodyczne “Atlasu rozmieszczenia roślin
naczyniowych w Polsce”. Wiad. Bot. 22, 3: 145-155.
Zając A., Zając M. (red.). 1997. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych chronionych w Polsce – Distribution Atlas of Vascular Plants
protected in Poland. Nakł. Prac. Chorol. Komp. Inst. Bot. UJ, Kraków.
104
Zając A., Zając M. 1998. Czerwona lista roślin naczyniowych byłego województwa krakowskiego. Ochr. Przyr. 55: 25-35.
Zając M., Zając A. (red.). 1998. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w woj. krakowskim. Gatunki prawnie chronione, ginące, narażone i rzadkie. Nakł. Prac. Chorol. Komp. Inst. Bot. UJ, Kraków.
Zarzycki K., Szeląg Z. 2006. Red list of the vascular plant in
Poland. W: Z. Mirek, K. Zarzycki, W. Wojewoda, Z. Szeląg (eds.).
Red list of plants and fungi in Poland. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN,
Kraków, p. 11-20.
Zarzyka-Ryszka M. 2002. Notatki florystyczne z doliny Wisły w
Kotlinie Sandomierskiej. Fragm. Flor. Geobot. Polonica 9: 49-53.
105
DOMINIK WRÓBEL
Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN,
31-512 Kraków, ul. Lubicz 46
Pomnikowy cis Taxus baccata L.
w Siekierczynie na Pogórzu Rożnowskim
Cis pospolity występuje w całej Europie, poza wschodnimi i północnymi krańcami kontynentu (Moore 1993).
Przywiązany jest do różnych zbiorowisk klasy Querco-Fagetea, występując aż do górnej granicy lasów liściastych
i mieszanych (Król 1975). Cis jest gatunkiem obejmowanym
różnymi formami ochrony już od blisko 600 lat (Gottwald
1922), jednak jako znakomity materiał do produkcji łuków
i obróbki snycerskiej podlegał stałej eksploatacji. Jednocześnie na jego zasięg i występowanie mają ograniczający wpływ
zmiany klimatyczne i postępujące obniżanie się poziomu wód
gruntowych (Środoń 1975). Wszystko to sprawia, że cis jest
obecnie gatunkiem rzadkim, występującym zwykle pojedynczo,
lub w skupieniach, w miejscach gdzie jest objęty stałą opieką
konserwatorską.
Okaz w Siekierczynie w Ciężkowicko-Rożnowskim Parku
Krajobrazowym (kwadrat ATPOL EF96) rośnie w obrębie gospodarstwa położonego na skraju wsi, w otoczeniu pól uprawnych,
łąk i fragmentów lasów mieszanych. Przy wysokości około
8 m osiągnął w pierśnicy obwód 142 cm. Posiada symetryczną,
zdrową koronę i obficie się obsiewa. Jest to osobnik żeński. W
jego otoczeniu pojawiają się sporadycznie siewki, a więc istnieje możliwość rozprzestrzenienia się osobników tego gatunku w
okolicznych lasach. Trudno natomiast ustalić pochodzenie pyłku, gdyż cis pospolity nie znalazł się na liście gatunków chronionych stwierdzonych na terenie Ciężkowicko-Rożnowskiego
Parku Krajobrazowego (Nabożny i in. 1998) jak również nie
106
podawano go dotąd z tego kwadratu ATPOL (Zając A., Zając
M. 2001). Prawdopodobnie pyłek pochodził z osobników uprawianych w ogrodach w okolicy.
Okaz ten, mimo że rośnie w obrębie gospodarstwa, może być
naturalną pozostałością rozciągających się tam wcześniej lasów. Według relacji gospodarzy już od kilku pokoleń cis ten
rósł w sąsiedztwie zabudowań (wcześniej drewnianych, obecnie
murowanych) i zawsze był otoczony troską i dbałością. Również
w pobliskich gospodarstwach i ich otoczeniu rosły przed laty
pojedyncze okazy, ale nie dotrwały do dziś. Ze względu na odosobnione występowanie, ogólną rzadkość gatunku na stanowiskach naturalnych oraz znaczne rozmiary okaz w Siekierczynie
powinien zostać objęty ochroną prawną jako pomnik przyrody.
SUMMARY
Monumental Yew Taxus baccata L. in Siekierczyna
in the Rożnowskie Foothills
Common yew is a species which has been placed under different
forms of protection in Poland for almost 600 years (Gottwald 1922). It
is, yet, a rare species now.
The Siekierczyna individual in Ciężkowicko-Rożnowski Lanscape
Park (ATPOL gird EF96) is growing in a homestead. It is 8 m high
and its circumference in the girth is 142 cm. It also has a symmetric,
healthy crown and it fruits abundantly. It is a female individual.
According to inhabitants` reports, this yew has been growing in
vicinity of premises for a few generations and it has always been
provided with care.
Due to its isolated occurrence, general rarity on natural localities
and considerable sizes, the common yew individual in Siekierczyna
should be provided with legal protection as a nature monument.
PIŚMIENNICTWO
Gottwald K. 1922. Najstarsze ustawy ochronne w dawnej Polsce.
Ochr. Przyr. 3: 16-17.
107
Król S. 1975. Zarys ekologii. W: Białobok S. (red.). Cis pospolity
Taxus baccata L. (Nasze drzewa leśne, Monografie popularnonaukowe,
tom 3). PWN, Warszawa-Poznań, p. 78-103.
Moore D.M. 1993. Taxus L. W: Tutin T.G., Burges N.A., Chater A.O.,
Edmondson J.R., Heywood V.H., Moore D.M., Valntine D.H., Walters
S.M., Webb D.A. (red.). Flora Europaea. 1. Psilotaceae to Platanaceae
(wyd. 2). Cambridge University Press: 48.
Nabożny P., Kozik R., Zawartka J. 1998. Ciężkowicko-Rożnowski Park Krajobrazowy. Wydawnictwo S-CAN, Tarnów, p. 92.
Środoń A. 1975. Historia cisa na naszych ziemiach. W: Białobok S.
(red.). Cis pospolity Taxus baccata L. (Nasze drzewa leśne, Monografie
popularnonaukowe, tom 3). PWN, Warszawa-Poznań, p. 7-17.
Zając A., Zając M. (red.). 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Nakładem Prac. Chorol. Komput. Instyt. Bot. UJ,
Kraków, p. 546.
108
Erratum
MICHAŁ BARAN, ROBERT GWIAZDA
Siewkowce Charadrii Zbiornika Dobczyckiego
– dynamika przelotu, struktura gatunkowa
i liczebność w zależności od poziomu wody
Waders Charadrii of the Dobczyce Reservoir – passage dynamics,
species composition and numbers in relation to water level
Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 62 (2006), 4: 11–35
Rycina 1 na stronie 12 została wydrukowana nieprawidłowo.
Poprawna wersja ryciny jest przedstawiona poniżej.
A printing error occurred in figure 1 on page 12. The correct version
of this figure is shown below.
Ryc. 1. Zbiornik Dobczycki i jego lokalizacja. Zakreskowane obszary
dna pozostawały odsłonięte przy niskim poziomie wody – Dobczyce
Reservoir and its location. Cross-hatched bottom area remained
denudated by the low water level.
109
Institute of Nature Conservation of the Polish Academy of Sciences
Chrońmy Przyrodę Ojczystą
(Let’s protect Our Indigenous Nature), Bi-monthly publication,
Organ of the State Council for the Conservation of Nature in Poland
Vol. LXII (62) 2006
No. 5
CONTENTS
Katarzyna Barańska: A new locality of fringed waterlily Nymphoides
peltata (S.G. Gmel.) Kuntze in the Cedynia Landscape Park (NW
Poland)
Marek Tadeusz Ciosek, Katarzyna Piórek, Janusz Krechowski:
Interesting vascular plant species of the nature reserve ”Rudka
Sanatoryjna”
Henryk Kościelny, Krzysztof Belik: Birds of the Lublinieckie Forest.
II. Species composition and number of breeding birds in study
areas
Krzysztof Nowak, Ewa Witkowska: Epipactis palustris (L.) CRANTZ
on the exploitation hollow of the „Brickwork Gnaszyn” in
Częstochowa
Ewa Pisarczyk: New locality of Liparis loeselii (L.) RICH. in the city
of Krakow regarding to the species distribution in south-western
Poland
Renata Piwowarczyk: Rosa gallica L. in the Iłża Foreland (Małopolska
Upland)
Ryszard Plackowski: New locality of Carex chordorrhiza Ehrh. in the
north-west of Poland
110
Krzysztof Spałek: Lathyrus latifolius L. in the Opole Silesia
Krzysztof Spałek: A new locality of Epipactis microphylla (Ehrh.) Sw.
in the Opole Silesia
Tadeusz Suski, Monika Milczak: The sites of Sarcoscypha coccinea
(Jacq.: Fr.) Lamb. and Sarcoscypha austriaca (O. Beck ex Sacc.)
Boud. near Wojsławice (Chełm district)
Krystyna Towpasz, Anna Cwener, Małgorzata Kotańska: Rare and
endangered elements of the flora in the Proszowice Plateau
Dominik Wróbel: Monumental Yew Taxus baccata L. in Siekierczyna
in the Rożnowskie Foothills
Erratum: Michał Baran, Robert Gwiazda. Waders Charadrii of the
Dobczyce reservoir – passage dynamics, species composition and
numbers in relation to water level. Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 62
(2006), 4: 11-35
111
Zarząd NARODOWEGO FUNDUSZU OCHRONY ŚRODOWISKA I GOSPODARKI WODNEJ powołał w ramach swoich
struktur Ośrodek Informacji o Edukacji Ekologicznej, by
swoim działaniem przyczyniał się do podnoszenia efektywności inicjatyw podejmowanych w ramach realizacji zasad
ekorozwoju i wdrażania Agendy 21 oraz współuczestniczył w realizacji
zadań wynikających z Narodowej Strategii Edukacji Ekologicznej.
Celem Ośrodka jest prowadzenie profesjonalnej działalności informacyjno-promocyjnej w zakresie edukacji ekologicznej: pozyskiwanie,
przetwarzanie i upowszechnianie informacji o edukacji ekologicznej.
Kontakt:
Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej
Ośrodek Informacji o Edukacji Ekologicznej
02-673 Warszawa, ul. Konstruktorska 3A
Tel.: (022) 853 37 50, tel./fax: (022) 853 61 95, e-mail: [email protected]
Objaśnienie ryciny na okładce
Explanation of figure on front cover
Groszek szerokolistny Lathyrus latifolius w nieczynnym kamieniołomie
koło Gogolina na Śląsku Opolskim. Fot. Krzysztof Spałek – Lathyrus
latifolius in abandoned quarry near Gogolin village in the Opole Silesia.
Photo Krzysztof Spałek
112

ides peltata (SG Gmel.) Kuntze w Cedyńskim Parku

Transkrypt

Podobne dokumenty

Chrońmy Przyrodę Ojczystą - Instytut Ochrony Przyrody PAN

W rezerWacie Przyrody „StaWy SiedLeckie”