Czy regres nietypowy w ubezpieczeniu OC posiadaczy pojazdów

Czy regres nietypowy w ubezpieczeniu OC posiadaczy pojazdów

ARTYKUŁY I RO ZPRAW Y
Grzegorz Wolak
C zy regres nietypowy w ubezpieczeniu
O C posiadaczy pojazdów
mechanicznych przysługuje przeciwko
spadkobiercom kierującego pojazdem?
W artykule omówiono problem, czy zakładowi ubezpieczeń przysługuje prawo dochodzenia od n a ­
stępców prawnych kierującego pojazdem m echanicznym zwrotu odszkodowania, wypłaconego
przez ten zakład z tytułu ubezpieczenia OC posiadacza pojazdu mechanicznego, jeżeli kierujący
pojazdem wyrządził szkodę w okolicznościach wskazanych w art. 43 pkt 1-4 ustawy z dnia 22 maja
2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Pol­
skim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych i zmarł przed wypłatą odszkodowania. Zdaniem
autora regres nietypowy przewidziany w tym przepisie przysługuje zakładowi ubezpieczeń tylko
i wyłącznie względem kierującego pojazdem. Przemawiają za tym przedstawione w artykule argu­
menty wykładni gramatycznej oraz celowościowej. Ponadto obowiązek zwrotu ubezpieczycielowi
odszkodowania wypłaconego z ww. tytułu należy zaliczyć do obowiązków ściśle osobistych. Takie
zaś obowiązki nie wchodzą do spadku po zmarłym.
S łow a k luczow e: ubezpieczenie OC posiadaczy pojazdów m echanicznych, kierujący pojazdem
mechanicznym, spadek, następcy prawni, regres nietypowy.
1. W p ro w ad zen ie
Bezpośrednim przyczynkiem do napisania artykułu było pytanie prawne
jednego z Sądów Okręgowych, które 29 czerwca 2012 r. wpłynęło do Sądu Naj­
wyższego, a dotyczyło problemu, czy zakładowi ubezpieczeń przysługuje prawo
dochodzenia od następców prawnych posiadacza pojazdu mechanicznego
zwrotu wypłaconego przez ten zakład odszkodowania z tytułu ubezpieczenia
OC posiadacza pojazdu mechanicznego, jeżeli kierujący posiadacz pojazdu
wyrządził szkodę w stanie po użyciu alkoholu i zmarł przed wypłatą odszkodo­
wania przez zakład ubezpieczeń. W odpowiedzi na nie SN w uchwale z 16 listo­
pada 2012 r. (III CZP 61/12) uznał, że „zakład ubezpieczeń, który wypłacił od­
szkodowanie z tytułu ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych
za szkodę wyrządzoną przez kierującego pojazdem w stanie po użyciu alkoho­
lu, nie może dochodzić od jego spadkobierców roszczenia zwrotnego przewi­
dzianego w art. 43 pkt. 1 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obo­
wiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze
Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz. U. Nr 124, poz. 1152 ze zm.), jeżeli
wypłata odszkodowania nastąpiła po śmierci kierującego pojazdem”1.
1 Teza uchwały dostępna na www.sn.pl. Na dzień skierowania tekstu do druku uchwała nie za­
wierała uzasadnienia.
50
P R A W O A S E K U R A C Y JN E 4 /2 0 1 2 (73)
Czy regres nietypowy w ubezpieczeniu OC posiadaczy pojazdów mechanicznych
Pragnę podkreślić, że opowiadam się za poglądem, w myśl którego w okolicz­
nościach wskazanych w art. 43 pkt 1-4 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpie­
czeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Pol­
skim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych2 ubezpieczycielowi n ie p rzy ­
słu g u je prawo dochodzenia od następców prawnych kierującego pojazdem m e­
chanicznym zwrotu odszkodowania wypłaconego przez niego na rzecz poszkodo­
wanego z tytułu ubezpieczenia OC posiadacza pojazdu mechanicznego.
2. Stan praw ny
W myśl art. 34 ust. 1 i 2 i art. 35 ustawy:
- z ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych przysługuje od­
szkodowanie, jeżeli p o s ia d a c z lu b k ie ru ją c y pojazdem mechanicznym są
obowiązani do odszkodowania za wyrządzoną w związku z ruchem tego po­
jazdu szkodę, będącą następstwem śmierci, uszkodzenia ciała, rozstroju
zdrowia bądź też utraty, zniszczenia lub uszkodzenia mienia. Za szkodę po­
wstałą w związku z ruchem pojazdu mechanicznego uważa się również
szkodę powstałą podczas i w związku z: wsiadaniem do pojazdu m echanicz­
nego lub wysiadaniem z niego, bezpośrednim załadowywaniem lub rozłado­
wywaniem pojazdu, zatrzymaniem lub postojem pojazdu;
- ubezpieczeniem OC posiadaczy pojazdów mechanicznych jest objęta odpo­
wiedzialność cywilna każdej osoby, która kierując pojazdem mechanicznym
w okresie trwania odpowiedzialności ubezpieczeniowej wyrządziła szkodę
w związku z ruchem tego pojazdu.
Zatem określenie kierujący pojazdem mechanicznym obejmuje również po­
siadacza tego pojazdu, jeżeli prowadził on pojazd osobiście3.
Zgodnie zaś z art. 43 zakładowi ubezpieczeń oraz Ubezpieczeniowemu
Funduszowi Gwarancyjnemu, w przypadkach określonych w art. 98 ust. 2
pkt 14, przysługuje prawo dochodzenia od k ie ru ją c e g o p o ja z d e m m e c h a ­
2 Dz. U. N r 124, poz. 1152 z późn. zm.; dalej jako „ustawa” lub „ustawa o ubezpieczeniach obo­
wiązkowych”. Określenia: „ubezpieczyciel” i „zakład ubezpieczeń” są używane w artykule za­
miennie. Dla porządku wskazać jednak należy, iż ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 r. o zmianie
ustawy - Kodeks cywilny oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 82, poz. 557) sta­
nowi w art. 1 pkt 2, że użyte w przepisach tytułu XXVII księgi III w różnych przypadkach wyra­
zy „zakład ubezpieczeń” zastępuje się użytym w odpowiednim przypadku wyrazem „ubezpie­
czyciel”, zaś w art. 6, że ilekroć w przepisach odrębnych jest mowa o „zakładzie ubezpieczeń”
rozumie się przez to ubezpieczyciela.
3 Tak SN w uchwale z 2 m arca 1965 r. (III CO 8/65), niepubl.; zob. też T. Sangowski, Szczegól­
na postać regresu w ubezpieczeniach od odpowiedzialności cywilnej, Studia Ubezpieczeniowe
1975, n r 2, s. 233-237.
4 Chodzi o umowne ubezpieczenia obowiązkowe, o których mowa w art. 4 pkt 1-3 ustawy, tj.
ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów m echanicznych za szkody po­
wstałe w związku z ruchem tych pojazdów (inaczej: „ubezpieczenie OC posiadaczy pojazdów
m echanicznych”), ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej rolników z tytułu posiadania go­
spodarstwa rolnego (inaczej: „ubezpieczenie OC rolników”) i ubezpieczenie budynków wcho­
dzących w skład gospodarstwa rolnego od ognia i innych zdarzeń losowych (inaczej: „ubezpie­
czenie budynków rolniczych”) odnoszące się do szkód powstałych na terytorium RP, w grani­
cach określonych n a podstawie przepisów rozdziałów 2 -4 ustawy.
PR A W O A S E K U R A C Y JN E 4 /2 0 1 2 (73)
51
ARTYKUŁY I RO ZPRAW Y
n ic z n y m zwrotu wypłaconego z tytułu ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów
mechanicznych odszkodowania, jeżeli kierujący:
1) wyrządził szkodę umyślnie, w stanie po użyciu alkoholu lub w stanie nie­
trzeźwości albo po użyciu środków odurzających, substancji psychotropo­
wych lub środków zastępczych w rozumieniu przepisów o przeciwdziałaniu
narkomanii;
2) wszedł w posiadanie pojazdu wskutek popełnienia przestępstwa;
3) nie posiadał wymaganych uprawnień do kierowania pojazdem m echanicz­
nym, z wyjątkiem przypadków, gdy chodziło o ratowanie życia ludzkiego lub
mienia albo o pościg za osobą podjęty bezpośrednio po popełnieniu przez nią
przestępstwa;
4) zbiegł z miejsca zdarzenia5.
3. U m ow a u b e zp ie czen ia O C p o siad aczy p o jazd ó w m echanicznych
Istota i sens umowy ubezpieczenia odpowiedzialności posiadaczy pojazdów
polega na przejęciu przez ubezpieczyciela obowiązku naprawienia szkody wy­
rządzonej przez ubezpieczonego posiadacza lub osobę kierującą pojazdem,
dzięki czemu wierzyciel może dochodzić odszkodowania wprost od zakładu
ubezpieczeń, z pominięciem sprawcy szkody6 (tzw. actio directa - art. 822 § 4
k.c. oraz art. 19 ust. 1 ustawy).
Ubezpieczenie to, z jednej strony, służy ochronie poszkodowanego, a z dru­
giej - chroni majątek osoby odpowiedzialnej za szkodę przed finansowymi skut­
kami wyrządzenia jej innem u podmiotowi. Poszkodowanemu ubezpieczenie
odpowiedzialności cywilnej ma zapewnić realną możliwość uzyskania napra­
wienia szkody od wypłacalnego ubezpieczyciela, a sprawcy szkody pozwala
uniknąć ruiny wynikającej z konieczności wydatkowania środków z własnego
5 Regulacja ta jest zbieżna z § 33 rozporządzenia M inistra Finansów z dnia 24 m arca 2000 r.
w sprawie ogólnych warunków obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej
posiadaczy pojazdów m echanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów
(Dz. U. N r 26, poz. 310 z późn. zm.). Uprzednio obowiązujący § 33 rozporządzenia Ministra
Finansów z dnia 9 grudnia 1992 r. w sprawie ogólnych warunków obowiązkowego ubezpie­
czenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów m echanicznych za szkody powstałe
w związku z ruchem tych pojazdów (Dz. U. N r 96, poz. 475 z późn. zm.) przewidywał rosz­
czenie regresowe od kierowcy pojazdu m echanicznego zwrotu wypłaconego z tytułu ubez­
pieczenia OC odszkodowania, jeżeli kierujący: 1) wyrządził szkodę umyślnie lub w stanie
nietrzeźwości, 2) wszedł w posiadanie pojazdu wskutek popełnienia przestępstwa, 3) nie po­
siadał wymaganych upraw nień do kierowania pojazdem, z wyjątkiem przypadków, gdy cho­
dziło o ratowanie życia ludzkiego lub m ienia albo ściganie przestępcy. Z kolei rozporządzenie
Ministra Finansów z dnia 18 grudnia 1990 r. w sprawie ogólnych warunków ubezpieczenia
odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów m echanicznych za szkody powstałe
w związku z ruchem tych pojazdów (Dz. U. N r 89, poz. 527) nie przewidywało roszczenia re ­
gresowego, co było uznaw ane za pomyłkę legislacyjną (przeoczenie ustawodawcy) - tak n p .
A. Szpunar, Roszczenie zwrotne zakładu ubezpieczeń przeciw kierowcy pojazdu, Palestra
1993, n r 7-8, s. 12. Zob. też § 19 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28 listopada 1974 r.
w sprawie obowiązkowych ubezpieczeń komunikacyjnych (Dz. U. N r 46, poz. 274 z późn.
zm.).
6 Tak SN w uchwale z 2 m arca 1965 r. (III CO 8/65), niepubl.; zob. też T. Sangowski, Szczegól­
na postać regresu w ubezpieczeniach od odpowiedzialności cywilnej, Studia Ubezpieczeniowe
1975, n r 2, s. 233-237.
52
P R A W O A S E K U R A C Y JN E 4 /2 0 1 2 (73)
Czy regres nietypowy w ubezpieczeniu OC posiadaczy pojazdów mechanicznych
majątku w celu naprawienia takiej szkody osobie, która jej doznała7. Realizacja
drugiego z tych celów stawałaby pod znakiem zapytania, gdyby ubezpieczenie
odpowiedzialności cywilnej nie chroniło sprawcy przed możliwością wyegzek­
wowania od niego całej należnej poszkodowanemu kwoty, po czym dopiero na­
stępowałby zwrot tej sumy przez ubezpieczyciela. Natomiast pierwszy cel nie
byłby osiągnięty, gdyby sprawca był niewypłacalny - poszkodowany nie mógłby
bowiem uzyskać od niego zapłaty kwot pozwalających naprawić szkodę.
4. R egres nietypow y a regres z art. 8 2 8 k.c.
Przepis art. 43 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych przyznaje ubezpie­
czycielowi prawo dochodzenia od kierującego pojazdem mechanicznym zwrotu
odszkodowania wypłaconego z tytułu odpowiedzialności cywilnej posiadaczy po­
jazdów mechanicznych. Jest to tzw. re g re s nietypow y (szczególny, n ie ­
w łaściw y), będący zwrotnym roszczeniem ubezpieczyciela do strony stosunku
ubezpieczeniowego, a więc do osoby, której odpowiedzialność jest objęta ubezpie­
czeniem, inaczej niż ma to miejsce w przypadku regresu przewidzianego
w art. 828 § 1 k.c., będącego zwrotnym roszczeniem ubezpieczyciela do osoby
będącej poza stosunkiem ubezpieczenia, która wyrządziła szkodę ubezpieczone­
mu. Nietypowość tego regresu polega dodatkowo na tym, że roszczenie to wykra­
cza podmiotowo poza strony umowy ubezpieczenia, gdyż przysługuje przeciwko
„kierującemu pojazdem”, którym nie musi być ubezpieczający się posiadacz. R e­
g res nietypow y n ie w ynika z um ow y u b e z p ie c z e n ia , lec z je s t ro sz c z e ­
n ie m w s to s u n k u do n ie j a u to n o m ic z n y m , przyznanym ubezpieczycielowi
na podstawie szczególnego przepisu prawa. Roszczenie to jest wprawdzie po­
wiązane z umową ubezpieczenia w tym sensie, że jego powstanie związane jest
z faktem wcześniejszego zawarcia tej umowy i zapłatą, w jej wykonaniu, świad­
czenia odszkodowawczego, ale nie jest to wystarczający argument do zaliczenia
tego roszczenia do umownych8. W konsekwencji do przedawnienia roszczenia
z tytułu regresu nietypowego nie może mieć zastosowania termin z art. 819 § 1
k.c.9. Wobec zaś braku innego przepisu szczególnego, określającego term in prze­
dawnienia tego roszczenia, przedawnia się ono w terminie ogólnym, przewidzia­
nym w art. 118 k.c. Skoro chodzi tu o roszczenie zakładu ubezpieczeń związane
z prowadzeniem działalności gospodarczej, to przedawnia się ono z upływem lat
trzech (licząc od dnia zapłaty odszkodowania poszkodowanemu10) 11. Jak widać
praktyczny rezultat obu stanowisk jest taki sam.
7 Zob. np. A. Wąsiewicz, Ubezpieczenia kom unikacyjne, Bydgoszcz 1996, s. 20 oraz J. Pokrzywniak, (w:) M. Orlicki, J. Pokrzywniak, Umowa ubezpieczenia. Komentarz do nowelizacji
kodeksu cywilnego, Warszawa 2008, s. 97-98.
8 Tak SN w uchwale z 10 listopada 2005 r. (III CZP 83/05), OSNC 2006, n r 9, poz. 147.
9 Odmiennie SN w uchwale z 10 listopada 2005 r. (III CZP 83/05), jw.; A. Szpunar, op. cit. oraz
Wstąpienie w prawa zaspokojonego wierzyciela, Kraków 2000, s. 160.
10 Zob. wyroki SN z: 2 4 kwietnia 2003 r. (I CKN316/01), OSNC 2004, n r 7-8, poz. 117; z ^ p a ź ­
dziernika 2001 r. (V CKN 500/00), OSNC 2002, n r 7-8, poz. 90 oraz uchwała z 10 listopada
2005 r. (III CZP 83/05), jw.
11 T ak n p . SN w wyroku z 6 kwietnia 1981 r. (IV CR 63/81), OSNC 1981, n r 12, poz. 242 oraz
w uchwale z 10 listopada 2005 r. (III CZP 83/05), jw.; J. Misztal-Konecka, Regres nietypowy
PR A W O A S E K U R A C Y JN E 4 /2 0 1 2 (73)
53
ARTYKUŁY I RO ZPRAW Y
W odróżnieniu od typowego regresu ubezpieczeniowego, o którym mowa
w art. 828 § 1 k.c. stanowiącym, że w braku odmiennego zastrzeżenia umowne­
go z mocy prawa, z dniem zapłaty odszkodowania przez ubezpieczyciela rosz­
czenie ubezpieczającego przeciwko osobie trzeciej odpowiedzialnej za szkodę
przechodzi z mocy prawa na ubezpieczyciela do wysokości zapłaconego odszko­
dowania, w re g re s ie n ietypow ym , co do zasady, u b ezp ieczy cielo w i n ie
p rz y słu g u je p ra w o d o c h o d z e n ia od sp ra w cy szkody z w ro tu w y płaco­
n eg o o d szk o d o w an ia. Przejęcie przez ubezpieczyciela obowiązku naprawie­
nia szkody jest zatem, co do zasady, definitywne. Wiąże się to z tzw. personali­
zacją osoby odpowiedzialnej za wyrządzenie szkody - w klasycznej umowie
ubezpieczenia jest to osoba trzecia, niezwiązana z ubezpieczającym (dodatko­
wo art. 828 § 2 k.c. nie dopuszcza do przechodzenia na ubezpieczyciela rosz­
czeń ubezpieczającego przeciwko osobom, z którymi ubezpieczający pozostaje
we wspólnym gospodarstwie domowym, z wyjątkiem szkód wyrządzonych
umyślnie). Tymczasem w przypadku obowiązkowego ubezpieczenia OC rosz­
czenie regresowe przysługiwałoby przeciwko kierującemu pojazdem, będące­
mu najczęściej jednocześnie ubezpieczonym. D o p u sz c z e n ie re g r e s u w t a ­
kiej s y tu a c ji w ypaczałoby c e l i is to tę u b e z p ie c z e n ia , d late g o te ż m o ż ­
liw ość je g o d o c h o d z e n ia j e s t o g ra n ic z o n a do ta k s a ty w n ie w yliczo­
n y c h , w yjątkow ych p rz y p a d k ó w 12.
Skoro regres nietypowy nie jest oparty na art. 828 k.c., to konsekwentnie
przyjąć należy, że sprawca, wobec którego wystąpiono z roszczeniem regreso­
wym wywiedzionym z art. 43 ustawy, nie może skutecznie bronić się zarzutem,
że pozostaje z (innym) ubezpieczonym we wspólnym gospodarstwie domowym 13.
5. W yjątki od d efinityw ności św ia d czen ia ubezp ieczyciela
w u b ezp ieczen iu O C
Brzmienie art. 43 pkt 1-4 ustawy wskazuje, że wyjątki od zasady definitywności świadczenia ubezpieczyciela w zakresie obowiązkowego ubezpieczenia
odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych związane są
z negatywnymi zachowaniami kierowcy pojazdu mechanicznego na tyle ra­
żącymi, że względy prewencyjne, wychowawcze i represyjne oraz elem entarne
poczucie słuszności uzasadniają wprowadzenie we wskazanych tam przypad­
kach możliwości dochodzenia przez ubezpieczyciela zwrotu wypłaconego
świadczenia odszkodowawczego.
Podstawowa funkcja gwarancyjna ubezpieczeń obowiązkowych wyraża się
w ciążącej na ubezpieczycielu konieczności zaspokojenia roszczenia poszko­
dowanego, nawet jeśli kierujący pojazdem dopuścił się rażących uchybień.
w ubezpieczeniu odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów m echanicznych MoP
2010, n r 15, s. 843.
12 Zob. J. Miaskowski, K. Niezgoda, (w:) J. Miaskowski, K. Niezgoda, P. Skawiński, Ustawa
o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu G warancyjnym i Polskim
Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych. Komentarz, Warszawa 2012.
13 Zob. M. Orlicki, J. Pokrzywniak, op. cit., s. 127.
54
P R A W O A S E K U R A C Y JN E 4 /2 0 1 2 (73)
Czy regres nietypowy w ubezpieczeniu OC posiadaczy pojazdów mechanicznych
W takiej jednak sytuacji nałożenie na ubezpieczyciela ekonomicznego obo­
wiązku poniesienia szkody stałoby w sprzeczności z zasadami współżycia
społecznego. Podnosi się, że „wręcz sprzeczne z interesem społecznym oraz za­
sadami współżycia społecznego byłoby ponoszenie przez zakład ubezpieczeń
ciężaru wyrównania szkody wyrządzonej przez ubezpieczonego kierowcę np.
rozmyślnie, w stanie nietrzeźwości, czy też kierowcę pojazdu ukradzionego”14.
Dopuszczalność dochodzenia roszczenia zwrotnego jest wyrazem pobocznych
funkcji ubezpieczeń obowiązkowych, wypełniających także zadania kompensa­
cyjne (przywrócenie ubezpieczycielowi poprzedniego stanu materialnego)
o ra z p rew en cy jn o -w y ch o w aw cze w z a k re s ie r e p r e s ji m ają tk o w ej
(n a ło ż e n ie n a k ie ru ją c e g o p o ja z d e m o b o w iązk u z w ro tu w ypłaconego
o d sz k o d o w a n ia s ta n o w i d la n ieg o is to tn ą u c ią ż liw o ść , n ie je d n o k ro t­
n ie su b ie k ty w n ie b a rd z ie j d o legliw ą a n iż e li s a n k c ja z a p o p e łn io n e
p rz e s tę p s tw o lu b w y k ro c z e n ie )15. Stosowana wówczas represja majątkowa
nie spełnia roli odwetu, lecz jest tylko środkiem realizacji prewencji16. Przepis
art. 43 ustawy skierowany jest przy tym do wszystkich kierowców niezależnie od
ich pracowniczego statusu. W doktrynie zgodnie przyjmuje się ponadto, że
z wyjątkiem przypadku umyślnego wyrządzenia szkody - nie jest wymagany
związek przyczynowy pomiędzy zachowaniem kierującego a szkodą17.
Jak wskazał SN w wyroku z 7 grudnia 2006 r. (III CSK266/06)18, we wszyst­
kich przypadkach, w których nie powstaje tzw. regres nietypowy (art. 43 usta­
wy) u b e z p ie c z y c ie l p o w in ie n p o n ie ś ć c ię ż a r e k o n o m ic z n y n a p ra w ie ­
n ia szkody. Ochrona ta obejmuje przy tym wszystkich ubezpieczonych spraw­
ców szkody, bez względu na to, czy byli jednocześnie stronami umowy ubezpie­
czenia (ubezpieczającymi). Mechanizm odpowiedzialności gwarancyjnej, wy­
nikający z tej ustawy, jest przy tym taki, że dopóki szkoda nie została naprawio­
na, zakład ubezpieczeń jest obowiązany świadczyć, nawet jeżeli następnie
przysługuje mu roszczenie do ubezpieczonego sprawcy szkody. Co do zasady
nie budzi wątpliwości, że w przypadku naprawienia szkody majątkowej i nie­
majątkowej (krzywdy) przez samego ubezpieczonego (z własnej inicjatywy czy
też w wykonaniu wyroku sądu), ubezpieczyciel jest obowiązany zwrócić ubez­
pieczonemu taką kwotę, jaką sam byłby obowiązany zapłacić poszkodowanemu
w razie skierowania do niego żądania o odszkodowanie. W razie zaś zwrócenia
się z żądaniem zapłaty przez poszkodowanego bezpośrednio do ubezpieczonego
sprawcy szkody, ubezpieczyciel jest obowiązany do podjęcia działań, w wyniku
których wierzyciel (poszkodowany) nie będzie od sprawcy (ubezpieczonego)
żądał spełnienia świadczenia. Ubezpieczyciel powinien zatem ustalić zakres
odpowiedzialności cywilnej ubezpieczonego sprawcy szkody (a w konsekwencji
- zakres swej odpowiedzialności gwarancyjnej) i wypłacić poszkodowanemu
14 Zob. np. A. Wąsiewicz, op. cit., s. 122.
15 Zob. A. Wąsiewicz, op. cit., s. 122-123; J. Miaskowski, K. Niezgoda, op. cit.
16 Zob. W. Warkałło, Odpowiedzialność odszkodowawcza. Funkcje, rodzaje, granice, Warszawa
1962, s. 34-35,40 ; A. Wąsiewicz, op. cit., s. 123.
17 Zob. np. A. Wąsiewicz, op. cit., s. 124.
18 LexPolonica n r 2059612.
PR A W O A S E K U R A C Y JN E 4 /2 0 1 2 (73)
55
ARTYKUŁY I RO ZPRAW Y
należne świadczenie. Skutki ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej nie
mogą być zatem w drodze czynności prawnej poszkodowanego i ubezpie­
czyciela sprowadzone do zrealizowania pierwszego z wymienionych obowiąz­
ków ubezpieczyciela, ponieważ oznaczałoby to zmianę charakteru ubezpie­
czenia - z ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej na ubezpieczenie mienia
(odszkodowania).
W piśmiennictwie zgodnie, a przy tym trafnie, podkreśla się, że a r t. 43
u sta w y j e s t p rz e p is e m o c h a r a k te r z e p re w e n c y jn o -re p re sy jn y m ,
sp e łn ia ją c y m fu n k c ję w y ch o w aw czą i z ty ch w a ż n y c h w zględów do­
p u sz c z a ją c y m w y ją te k od z a sa d y p rz e ję c ia p rz e z u b e z p ie c z y c ie la c ię ­
ż a r u n a p ra w ie n ia szkody w y rz ą d zo n e j p rz e z u b e z p ie c z o n e g o , któ ry
z a w a rł u m o w ę u b e z p ie c z e n ia o d p o w ie d z ia ln o śc i cy w iln e j19. Pogląd taki
wyrażony został także w orzecznictwie Sądu Najwyższego i sądów apelacyjnych,
o czym będzie mowa poniżej.
6. J e s zcze o ratio instytucji regresu nietypow ego
W tym miejscu warto przytoczyć wywody SN poświęcone wzajemnej relacji
art. 120 kodeksu pracy oraz art. 43 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych
w kontekście ratio (celu) tych regulacji. Ułatwi to bowiem odniesienie się do
kwestii, czy obowiązek z art. 43 ma charakter ściśle osobisty, co równoznaczne
byłoby z ustaleniem, że nie wchodzi on do spadku.
W wyroku SN z 9 października 2002 r. (IV CKN 1409/00) wyrażono pogląd,
że przepis § 33 pkt 3 rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 24 marca
2000 r. w sprawie ogólnych warunków obowiązkowego ubezpieczenia odpowie­
dzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody powstałe
w związku z ruchem tych pojazdów20 reguluje dochodzenie od kierowcy zwrotu
świadczenia wypłaconego poszkodowanemu. Regres ten nie jest regresem typo­
wym i nie jest oparty na przepisie art. 828 k.c. Wynika on ze szczególnego prze­
pisu rozporządzenia, mianowicie § 33, w którym przewidziano uprawnienie
ubezpieczyciela do dochodzenia w określonych przypadkach zwrotu wypłaco­
nego odszkodowania. R e d a k c ja teg o p rz e p is u , w tym u ż y te je d n o z n a c z ­
n e o k re ś le n ie „od k ie ru ją c e g o p o ja z d e m ” , w sk a z u je , że p rz e p is te n
n ie p rz e w id u je re g r e s u u b e z p ie c z y c ie la do p o d m io tu in n e g o n iż k ie ­
ro w c a , k tó ry k ie ro w a ł p o ja z d e m w c h w ili w y p ad k u . Podstawą prawną
regresu ubezpieczyciela do pracodawcy kierowcy nie może też być art. 120 k.p.,
19 Zob. np. M. Krajewski, Ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej według kodeksu cywilnego,
Warszawa 2011, s. 542-543; J. Pokrzywniak, (w:) M. Orlicki, J. Pokrzywniak, A. Raczyński,
Obowiązkowe ubezpieczenie OC posiadaczy pojazdów mechanicznych, Bydgoszcz-Poznań
2007, s. 238-239; G. Bieniek, Odpowiedzialność cywilna za w ypadki drogowe, Warszawa
2006, s. 183, zaś na gruncie poprzedniego stanu prawnego np.: A. Wąsiewicz, op. cit.,
s. 122-123; W. Marek, Glosa do uchwały składu 7 sędziów SN z 16 października 1976 r.,
III CZP 38/76, PiP 1977, n r 7, s. 160; J. Rudek, Glosa do uchwały składu 7 sędziów SN
z 16 października 1976 r., III CZP 38/76, NP 1978, n r 4, s. 663-664; tenże, Regres PZU do kierowcy-pracownika z obowiązkowego ubezpieczenia komunikacyjnego OC, WU 1977, n r 5,
s. 10-11; W. Warkałło, op. cit., s. 40.
20 Dz. U. N r 26, poz. 310 z późn. zm.
56
P R A W O A S E K U R A C Y JN E 4 /2 0 1 2 (73)
Czy regres nietypowy w ubezpieczeniu OC posiadaczy pojazdów mechanicznych
gdyż sfera jego działania ograniczona jest do przypadków, w których przepisy
prawa cywilnego dają podstawę do przyjęcia odpowiedzialności pracodawcy
za szkodę wyrządzoną przez pracownika.
W wyroku SN z 10 września 2009 r. (V CSK 85/09)21 przyjęto, że p rz e p is
a r t. 120 § 1 k.p. n ie w y łącza s to s o w a n ia a r t. 43 p k t 3 u sta w y z d n ia
22 m a ja 2 0 0 3 r. o u b e z p ie c z e n ia c h obow iązkow ych, U b e z p ie c z e n io ­
w ym F u n d u s z u G w aran cy jn y m i P o lsk im B iu rze U bezp ieczy cieli Ko­
m u n ik a c y jn y c h w s to s u n k u do k ierow ców , k tó rz y n ie p o s ia d a ją c wy­
m a g a n y c h u p ra w n ie ń do k ie ro w a n ia p o ja z d e m m e c h a n ic z n y m , sp o ­
w odow ali p rzy w y k o n y w an iu obow iązków p ra c o w n ic z y c h n ie u m y ś l­
n ie szk o d ę o sobie trz e c ie j.
W jego uzasadnieniu SN podniósł, że:
1. Stosownie do art. 120 § 1 k.p., w razie wyrządzenia szkody osobie trzeciej
przy wykonywaniu przez pracownika obowiązków pracowniczych z winy nie­
umyślnej, zobowiązany do jej naprawienia jest wyłącznie zakład pracy. W takiej
sytuacji pracownika nie obciąża obowiązek naprawienia szkody osobie trzeciej,
natomiast na podstawie art. 120 § 2 k.p. ponosi on odpowiedzialność wobec
zakładu pracy, która w przypadku szkody spowodowanej nieumyślnie, na pod­
stawie art. 119 § 1 k.p., jest ograniczona do wysokości jego trzymiesięcznego
wynagrodzenia. Roszczenie zwrotne zakładu pracy powstaje dopiero po napra­
wieniu szkody przez zakład pracy osobie trzeciej.
2. Celem regulacji ustanowionej w art. 120 k.p. jest ochrona pracownika
przed niekorzystnymi konsekwencjami wykonywania pracy na rachunek praco­
dawcy. Ze względu na to, że beneficjentem efektów zatrudnienia pracowników
jest wyłącznie lub głównie pracodawca, jest uzasadnione społecznie, ekonomi­
cznie i aksjologicznie, by partycypował on nie tylko w sukcesach pracownika,
ale także w jego niepowodzeniach. Podnosi się także, że przepis ten spełnia
istotne zadanie urealnienia kompensaty doznanej przez poszkodowanego
szkody.
3. W stanie prawnym obowiązującym na podstawie rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 28 lipca 1974 r. w sprawie obowiązkowych ubezpieczeń ko­
munikacyjnych22 Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów, wpisanej
do księgi zasad prawnych, z 16 października 1976 r. (III CZP 38/76)23 stwier­
dził, że dochodzenie przez zakład ubezpieczeń (wówczas PZU) zwrotu świad­
czenia wypłaconego poszkodowanemu (§ 19 tego rozporządzenia w brzmieniu
nadanym rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 22 sierpnia 1975 r.24) jest
wyłączone w stosunku do kierowcy pojazdu mechanicznego nieposiadającego
odpowiedniego prawa jazdy, który spowodował - przy wykonywaniu obowiąz­
ków pracowniczych - nieumyślnie szkodę osobie trzeciej, przy czym pogląd wy­
rażony w tej uchwale podtrzymany został także w wyroku SN z 28 czerwca
21
22
23
24
LexPolonica n r 2140641, OSNC 2010/B, poz. 63.
Dz. U. N r 46, poz. 274 z późn. zm.
OSNCP 1977, n r 2, poz. 19.
Dz. U. N r 30, poz. 160.
PR A W O A S E K U R A C Y JN E 4 /2 0 1 2 (73)
57
ARTYKUŁY I RO ZPRAW Y
2002 r. (II CKN 101/00), niepubl., wydanym w odniesieniu do § 33 roz­
porządzenia Rady Ministrów z dnia 9 grudnia 1992 r. w sprawie ogólnych wa­
runków obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy
pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem tych pojaz­
dów25. Wspólna dla tych orzeczeń, uzasadniająca je argum entacja oparta zo­
stała na założeniu, że przepisy kodeksu pracy stanowią lex specialis w stosunku
do przepisów prawa cywilnego - do którego należą § 19 i 33 kolejnych roz­
porządzeń - powodując ich derogację. Przepisy te m uszą być więc wykładane
przy uwzględnieniu art. 120 § 1 k.p., regulującego odmiennie tę samą materię
i mającego pierwszeństwo. SN zauważył, że wskutek takiej wykładni nie może
być realizowana funkcja prewencyjno-wychowawcza regresu nietypowego,
a pracownik zostaje całkowicie zwolniony od odpowiedzialności, jednak argu­
m ent ten nie może być decydujący wobec przyjętego stosunku obu przepisów.
Ponadto, zdaniem SN, funkcja prewencyjno-wychowawcza może być stosow­
nie do okoliczności sprawy zrealizowana w ram ach stosunku zakład pracy
- pracownik będący kierowcą za pomocą innych środków.
4. Przypisanie art. 120 § 1 k.p. charakteru przepisu szczególnego w stosun­
ku do § 19 rozporządzenia Rady Ministrów z 1974 r. spotkało się z uzasadnioną
krytyką w piśmiennictwie, gdzie podniesiono, że stosunek lex specialis do lex
generalis może zachodzić jedynie między konkretnymi normami, a nie między
samodzielnymi i odrębnymi gałęziami prawa lub całymi aktami normatywnymi.
Jako budzące poważne wątpliwości na tle wypowiedzi orzeczniczych SN
(uchwała składu siedmiu sędziów z 7 czerwca 1975 r., III CZP 19/7526) ocenio­
ne zostało także stanowisko uznające art. 120 § 1 k.p. za przepis prawa pracy,
a nie za przepis umiejscowiony jedynie w prawie pracy, lecz regulujący zagad­
nienie należące do prawa cywilnego.
5. Należy podzielić wyrażony w opozycji do uchwały składu siedmiu sędziów
SN z 16 października 1976 r. (III CZP 38/76) pogląd jej krytyków - adekwatny
także dla określenia właściwej relacji pomiędzy art. 43 ustawy a art. 120 § 1 k.p.
- ograniczający zastosowanie art. 120 § 1 k.p. do sytuacji, gdy roszczenie regre­
sowe nabywa zakład pracy, który wyrównał szkodę wyrządzoną przez pracowni­
ka osobie trzeciej. W sytuacji natomiast, w której szkodę pokrywa inny podmiot
na podstawie przepisów odrębnych, wyłączone jest zastosowanie art. 120 § 1
k.p. W konsekwencji a r t. 120 § 1 k.p. n ie w y łącza z a sto s o w a n ia a r t. 43
p k t 3 u sta w y w s to s u n k u do k ierow ców , k tó rz y n ie p o s ia d a ją c w y m a­
g a n y c h u p r a w n ie ń do k ie ro w a n ia p o ja z d e m m e c h a n ic z n y m , spow o­
dow ali p rz y w y k o n y w an iu obow iązków p ra c o w n ic z y c h n ie u m y śln ie
szk o d ę o sobie trz e c ie j. Za takim kierunkiem rozstrzygnięcia wzajemnej re­
lacji pomiędzy art. 120 § 1 k.p. i art. 43 ustawy przemawia odmienny przedmiot
ich regulacji, obejmujący różne sfery stosunków społecznych oraz ich odmien­
ne cele. U z a s a d n ie n ie m r e g r e s u z a k ła d u u b e z p ie c z e ń do u b e z p ie c z o ­
n eg o od o d p o w ie d z ia ln o śc i cyw ilnej kierow cy, k tó ry p o w o d u je w ypa­
25 Dz. U. N r 96, poz. 475 z późn. zm.
26 OSNCP 1976, n r 2 poz. 20.
58
P R A W O A S E K U R A C Y JN E 4 /2 0 1 2 (73)
Czy regres nietypowy w ubezpieczeniu OC posiadaczy pojazdów mechanicznych
d e k drogow y w n a s tę p s tw ie z a c h o w a n ia sz cz e g ó ln ie n a g a n n e g o
z p u n k tu w id z e n ia sp o łe c z n eg o i p ra w n e g o , j e s t p o trz e b a j a k n a jb a r ­
dziej efektyw nego, a w ięc o p a rte g o n a s a n k c ji e k o n o m ic z n e j, o d ­
d z ia ły w a n ia z a p o b ie g a ją c e g o ta k im z a c h o w a n io m . W zględy te s ą ta k
sa m o d o n io słe w sy tu a c ji, w k tó re j szk o d ę w y rz ą d z a p rz y w ykonyw a­
n iu obow iązków słu żb o w y ch p ra c o w n ik , b ę d ą cy k ie ro w c ą zaw o d o ­
w ym . Z p u n k tu w id z e n ia c e lu u n o rm o w a n ia a r t. 43 u staw y , ja k im
j e s t p rew en cy jn o -w y ch o w aw cze o d d z ia ły w a n ie n a k ierow ców , n ie
z n a jd u je u z a s a d n ie n ia w y łą c ze n ie sp o d je g o d z ia ła n ia - p rz y b ra k u
k u te m u w s k a z a ń w y n ik a ją c y c h z sam eg o b rz m ie n ia tego p rz e p is u
- k iero w có w zaw odow ych, k tó rz y spow odow ali w y p a d e k w y k o n u ją c
sw oje obow iązki p ra c o w n ic z e .
Także w wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 14 listopada 2008 r.
I (ACa 849/08)27 przyjęto, że:
1. Przepis art. 43 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych stanowi unor­
mowanie szczególne w stosunku do przepisu art. 120 § 1 kodeksu pracy. Za
przyjęciem takiego poglądu przemawia to, iż cytowane regulacje norm ują praw­
nie różne sfery stosunków społecznych. Przekonuje o tym również charakter
i cel wprowadzenia regulacji objętej przepisem art. 43 ustawy. N iew ątpliw ie
ów p rz e p is j e s t n o r m ą o c h a r a k te r z e p rew e n c y jn o -re p re sy jn y m ,
z m ie rz a ją c y m do w y e lim in o w a n ia ty ch w sz y stk ic h sp o łe c z n ie n ie ­
p o ż ą d a n y c h i n e g a ty w n y ch z a c h o w a ń k ierow ców , k tó re w pły w ają n a
o g ra n ic z e n ie p o c z u c ie b e z p ie c z e ń s tw a ogółu s p o łe c z e ń s tw a . To zaś
czyniłoby całkowicie nieuzasadnionym wyłączenie spod zakresu zastosowania
owej regulacji pewnej grupy kierowców wyrządzających szkodę osobom trzecim
przy wykonywaniu obowiązków pracowniczych.
2. Zastosowanie przepisu art. 120 § 1 k.p. należy ograniczyć jedynie do tych
przypadków, gdy szkodę wyrządzoną przez pracownika osobie trzeciej wyrów­
nuje jego pracodawca. Natomiast we wszystkich innych sytuacjach, gdy taką
szkodę pokrywa inny podmiot na podstawie przepisów odrębnych, zastosowa­
nie przepisu art. 120 k.p. jest wyłączone. W takich przypadkach zastosowanie
znajdą właściwe odrębne przepisy normujące również roszczenia zwrotne tych
podmiotów.
Taki pogląd został wyrażony także przez część doktryny28.
7. P o jęcie spadku
Kodeks cywilny nie zawiera legalnej definicji spadku sensu stricto poprze­
stając na wskazaniu, jakie prawa i obowiązki wchodzą do niego, a jakie nie.
Przepis art. 922 k.c. stanowi, że prawa i obowiązki majątkowe zmarłego prze­
chodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób stosownie do przepisów
27 LexPolonica n r 2249466, Biuletyn SA we Wrocławiu 2010, n r 2, poz. 168.
28 Zob. np. A. Szpunar, Z problematyki roszczeń regresowych, zakładu ubezpieczeń, PiP 1979,
n r 4, s. 39-40; A. Wąsiewicz, op. cit., s. 128; G. Bieniek, Cywilnoprawna problematyka ubez­
pieczenia OC posiadaczy pojazdów m echanicznych na tle nowych uregulowań, PS 2004, n r 5,
s. 38.
PR A W O A S E K U R A C Y JN E 4 /2 0 1 2 (73)
59
ARTYKUŁY I RO ZPRAW Y
księgi niniejszej (§ 1). N ie n a le ż ą do s p a d k u p ra w a i obow iązki z m a rłe g o
śc iśle z w ią z a n e z je g o osobą, jak również prawa, które z chwilą jego śmierci
przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami
(§ 2). Do długów spadkowych należą także koszty pogrzebu spadkodawcy w ta­
kim zakresie, w jakim pogrzeb ten odpowiada zwyczajom przyjętym w danym
środowisku, koszty postępowania spadkowego, obowiązek zaspokojenia rosz­
czeń o zachowek oraz obowiązek wykonania zapisów i poleceń, jak również inne
obowiązki przewidziane w przepisach księgi niniejszej (§ 3).
Zgodnie z tym przepisem formułuje się w literaturze przedmiotu cztery kry­
teria, na podstawie których ustala się, jakie prawa i obowiązki zmarłego wcho­
dzą w skład spadku po nim. Wśród nich dwa to kryteria pozytyw ne: 1) cywil­
noprawny charakter praw i obowiązków - tym samym prawa i obowiązki muszą
być elem entami stosunku cywilnoprawnego opartego na zasadzie autonomii
woli stron i równorzędności podmiotów29; 2) majątkowy charakter praw i obo­
wiązków. Kolejne dwa to kryteria n eg aty w n e: 3) ścisłe związanie praw i obo­
wiązków z osobą zmarłego; 4) przejście praw i obowiązków na oznaczone osoby,
niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami30.
Zatem w art. 922 § 2 k.c. z zakresu pojęcia „spadek” wyłączono po pierwsze:
p ra w a i obow iązki ściśle z w ią z a n e z o so b ą z m a rłe g o oraz po drugie: pra­
wa (i obowiązki) które z chwilą śmierci spadkodawcy przechodzą na oznaczone
osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami. Na potrzeby naszych roz­
ważań pominąć można tę drugą grupę. Żaden przepis prawa nie przewiduje
wszak przejścia obowiązku zwrotu ubezpieczycielowi wypłaconego przez niego
z tytułu ubezpieczenia OC posiadacza pojazdu mechanicznego odszkodowania,
jeżeli kierujący posiadacz pojazdu wyrządził szkodę np. w stanie po użyciu alko­
holu i zmarł przed wypłatą odszkodowania - po jego śmierci - na określone
osoby, niezależnie od tego, czy są jego spadkobiercami.
8. Praw a i o b o w iązki ściśle zw iązan e z o so b ą zm arłe g o
Skoncentrować należy się natomiast na pierwszej grupie, tj. na p ra w a c h
i o b o w ią z k ac h ściśle z w ią z a n y c h z o so b ą z m a rłe g o . Ścisły związek pra­
wa lub obowiązku z osobą spadkodawcy powoduje, że takie prawo lub obo­
wiązek, pomimo swego cywilnoprawnego i majątkowego charakteru, nie wcho­
dzi w skład spadku. Z w iązek tego ro d z a ju o z n a c z a p rz y tym , że d a n e
p ra w o lu b o b o w iązek p o z o s ta je w ta k ie j re la c ji do k o n k re tn e j osoby,
iż ś m ie rć u p ra w n io n e g o lu b zo b o w iązan eg o czyni je g o re a liz a c ję
n iew ła śc iw ą. Ten ścisły związek z osobą spadkodawcy znajduje niekiedy odbi­
29 Nie można zatem cywilistycznego pojęcia spadku rozciągać n a prawa i obowiązki majątkowe
funkcjonujące w stosunkach administracyjnych, finansowych, podatkowych, nawet gdy prze­
pisy szczególne regulujące sukcesję odsyłają do zasad dziedziczenia określonych w księdze
czwartej kodeksu cywilnego - tak J. Kremis, E. Gniewek, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz,
pod red. E. Gniewka, Warszawa 2010.
30 Zob. np. J. S. Piątowski, (w:) System prawa cywilnego, t. IV, Prawo spadkowe, pod red.
J. S. Piątowskiego, Ossolineum 1986, s. 48; E. Skowrońska-Bocian, Prawo spadkowe, W arsza­
wa 2011, s. 10-11; H. Witczak, A. Kawałko, Prawo spadkowe, Warszawa 2011, s. 2.
60
P R A W O A S E K U R A C Y JN E 4 /2 0 1 2 (73)
Czy regres nietypowy w ubezpieczeniu OC posiadaczy pojazdów mechanicznych
cie wprost w treści przepisu przewidującego wygaśniecie prawa lub obowiązku
z chwilą śmierci uprawnionego lub zobowiązanego (zob. np. art. 266, 299 k.c.).
Może on jednak wynikać z isto ty prawa lub obowiązku, choćby żaden przepis
prawa nie przewidywał ich wygaśnięcia w chwili śmierci uprawnionego lub zo­
bowiązanego31.
Ścisłe powiązanie z osobą wykazują w szczególności te prawa i obowiązki,
k tó ry c h r e a liz a c ja b ą d ź j e s t z w ią z a n a z in d y w id u aln y m i p rz y m io ta ­
m i, k w a lifik a c ja m i k o n k re tn e g o p o d m io tu (np. w umowie o dzieło - na­
malowanie obrazu przez konkretnego artystę malarza, w umowie zlecenia - do­
konanie czynności prawnej przez zleceniobiorcę, którego dający zlecenie obda­
rza szczególnym zaufaniem), b ą d ź te ż o k re ś lo n e p ra w a m a ją zasp o k o ić
in d y w id u a ln e in te r e s y lu b p o trz e b y u p ra w n io n e g o (np. służebność
mieszkania, służebność osobista, użytkowanie, dożywocie), b ą d ź w re sz c ie
p e w n e o b ow iązki m o g ą być z w ią z a n e z s y tu a c ją k o n k re tn e j osoby (np.
obowiązek alimentacyjny wynikający ze stosunków rodzinnoprawnych). W do­
ktrynie do zbioru praw i obowiązków ściśle związanych z osobą spadkodawcy za­
licza się np. roszczenie o wypłatę kredytu, które wygasa wraz ze śmiercią
kredytobiorcy, a tym samym nie może być składnikiem spadku32.
9. O b o w ią ze k zw rotu w y p łaco n e g o o d s zko d o w an ia jako o b o w iązek
ściśle oso bisty
Istniejący po stronie kierującego pojazdem mechanicznym obowiązek zwro­
tu ubezpieczycielowi odszkodowania wypłaconego przez niego z tytułu ubezpie­
czenia OC posiadacza pojazdu mechanicznego, jeżeli wyrządził on szkodę np.
w stanie po użyciu alkoholu i zmarł przed wypłatą odszkodowania przez ubez­
pieczyciela, jest bezsprzecznie cywilnoprawnym obowiązkiem majątkowym.
Mogłoby to zatem prima facie wskazywać na trafność tezy o jego przejściu na
następców prawnych (w ram ach spadkobrania) kierującego pojazdem m echa­
nicznym. W rzeczywistości jest jednak inaczej, gdyż obowiązek ten zaliczyć na­
leży do obowiązków ściśle osobistych ciążących na kierującym, a zatem niewchodzących w skład spadku po nim. J e s t to b o w iem o b o w iązek zw iązany
z s y tu a c ją k o n k re tn e j osoby (tu : k ie ru ją c e g o p o ja z d e m m e c h a n ic z ­
nym , w y rz ą d za jąc e g o szk o d ę in n e m u p o d m io to w i p ra w a w p e jo r a ­
tyw nych o k o lic z n o śc ia c h z a r t. 43 p k t 1-4 u staw y ). Wprawdzie ścisły
związek z osobą spadkodawcy obowiązku zwrotu wypłaconego ubezpieczenia
nie znajduje wprost odbicia w treści przepisu art. 43 ustawy poprzez zawarcie
w nim stwierdzenia o jego wygaśnięciu z chwilą śmierci zobowiązanego, to jed­
nak wynika on z isto ty tego obowiązku. O bow iązek te n p o z o s ta je bow iem
w tak ie j re la c ji do osoby k ie ru ją c e g o p o ja z d e m m e c h a n ic z n y m , iż
je g o ś m ie rć ja k o zo b o w iązan eg o czy n i je g o re a liz a c ję n ie w ła śc iw ą
31 Zob. E. Skowrońska-Bocian, Prawo spadkowe, Warszawa 2011, s. 12-13.
32 Zob. D. Rogoń, T. Spyra, Wpływ spadkobrania na bankowe stosunki umowne, cz. I. Umowa
kredytu i umowa pożyczki, PB 2007, n r 9, s. 76 i n.
PR A W O A S E K U R A C Y JN E 4 /2 0 1 2 (73)
61
ARTYKUŁY I RO ZPRAW Y
w s to s u n k u do je g o sp a d k o b ie rcó w . Jako taki obowiązek ten nie jest
dziedziczny.
10. Inne arg u m en ty za n ie d zied ziczn o ścią o b o w iązku zw rotu
w y p łaco n e g o o d s zko d o w an ia
W świetle powyższego uznać należy, że regres nietypowy przysługuje ubez­
pieczycielowi tylko i w yłącznie w zględem k ie ru ją c e g o p o jazd em , który
w y rządził szkodę, a do k tó reg o o d n o sz ą się o koliczności w ym ienione
w a rt. 43 p k t 1-4 ustaw y. Wskazuje na to przede wszystkim wykładnia grama­
tyczna (językowa) ww. przepisu (verba legis: przysługuje prawo dochodzenia od
kierującego pojazdem mechanicznym). Co jednak istotniejsze, wnioski wyni­
kające z tej wykładni wspierają argumenty wykładni funkcjonalnej (celowościowej). Związana z tym przepisem, mającym bezsprzecznie charakter prewencyjno-represyjny, fu n k c ja w ychow aw cza, realizowana może być bowiem właści­
wie tylko przy przyjęciu, że to kierujący pojazdem będący sprawcą szkody, a nie
jego następcy prawni w przypadku jego śmierci, obowiązani są do zwrotu ubez­
pieczycielowi kwoty wypłaconego odszkodowania. Uzasadnieniem regresu niety­
powego ubezpieczyciela do ubezpieczonego od odpowiedzialności cywilnej kie­
rowcy, który powoduje wypadek drogowy (kolizję drogową) w następstwie zacho­
wania szczególnie nagannego z punktu widzenia społecznego i prawnego, jest
potrzeba jak najbardziej efektywnego, a więc opartego na sankcji ekonomicznej,
oddziaływania zapobiegającego takim zachowaniom w przyszłości, co ma być
gwarancją bezpieczeństwa dla innych uczestników ruchu drogowego. To od­
działywanie w pierwszym rzędzie oraz bezpośrednio skierowane winno być prze­
ciwko kierującemu pojazdem będącemu sprawcą szkody. Tylko drugorzędnie
i pośrednio ma to oddziaływać pro futuro także na inne podmioty prawa cywilne­
go, w tym także na osoby, które z chwilą śmierci kierującego jako sprawcy szkody
zaliczone będą do kręgu jego następców prawnych (spadkobierców testamento­
wych bądź ustawowych). To jedynie drugorzędne i pośrednie oddziaływanie jest
jednak za słabe, by mogło uzasadniać przerzucenie obowiązku zwrotu wypłaco­
nego odszkodowania także na następców prawnych zmarłego sprawcy szkody,
w szczególności, że co do ich postawy jako uczestników ruchu drogowego (kie­
rowców) może nie być nierzadko żadnych zastrzeżeń. A nawet zresztą gdyby były,
to odnosiłyby się do innego zdarzenia drogowego niż to w związku z którym ubez­
pieczyciel realizuje roszczenie w zakresie regresu nietypowego. N ało żen ie n a
k ieru jąc e g o p o ja z d e m obow iązku z w ro tu w ypłaconego o d szk o d o w an ia
sta n o w ić m a d la niego is to tn ą uciążliw o ść (dolegliw ość), u z a s a d n io n ą
jeg o w ybitnie n e g a ty w n ą p o s ta w ą ja k o kierow cy p o ja z d u m e c h a n ic z ­
nego w r u c h u drogow ym , n ie je d n o k ro tn ie su b iek ty w n ie b a rd z ie j do­
legliw ą a n iż e li sa n k c ja z a p o p e łn io n e p rz e s tę p s tw o lu b w ykroczenie.
J e s t to z a te m d la niego sw o ista d o d a tk o w a „ k a ra cy w iln a” w y stę p u ją c a
obok k ary w sp ra w ie k a rn e j33 czy w ykroczeniow ej.
33 W myśl art. 178 § 1 k.k. skazując sprawcę, który popełnił przestępstwo określone w art. 173,
174 lub 177 (ten ostatni przepis odnosi się do przestępstwa wypadku komunikacyjnego) znaj­
62
P R A W O A S E K U R A C Y JN E 4 /2 0 1 2 (73)
Czy regres nietypowy w ubezpieczeniu OC posiadaczy pojazdów mechanicznych
Ujmując to inaczej, skoro wyjątki od zasady definitywności świadczenia
ubezpieczyciela w zakresie obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności
cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych związane są z zachowaniami kie­
rowcy pojazdu mechanicznego na tyle rażącymi, że względy prewencyjne, wy­
chowawcze i represyjne oraz elem entarne poczucie słuszności uzasadniają
wprowadzenie możliwości dochodzenia przez ubezpieczyciela zwrotu wypłaco­
nego świadczenia odszkodowawczego34, to racje te w pełni dezaktualizują się
w przypadku jego następców prawnych mortis causa. Względy słuszności nie
przemawiają za tym, by kosztami odszkodowania, nierzadko przecież wysokimi,
obciążyć jego dzieci, małżonka czy rodziców bądź rodzeństwo (jako spadkobier­
ców ustawowych I, II, III grupy) kierowcy pojazdu mechanicznego, który w sta­
nie nietrzeźwości spowodował wypadek drogowy czy też kolizję i zmarł przed
wypłatą odszkodowania. Co więcej, takie rozwiązanie wielu z nas uznałoby za
niesprawiedliwe i krzywdzące.
Tym samym to kierowcy pojazdów mechanicznych powodujący wypadki
umyślnie, po alkoholu, środkach odurzających, bez uprawnień lub tacy, którzy
zbiegną z miejsca wypadku, i tylko oni, nie zasługują na spokój sumienia
i „bezkarność”, wynikającą z faktu posiadania polisy ubezpieczeniowej i to na­
wet jeśli regularnie opłacają składki z tytułu ubezpieczenia OC. Tak surowe
konsekwencje dla nich mają na celu przeciwdziałanie nagannym zachowaniom
na drodze. Skoro regres nietypowy ma być - jak się to czasami określa - „batem
na nieodpowiedzialnych kierowców”35, to nie powinien on przysługiwać zakła­
dowi ubezpieczeń przeciwko spadkobiercom kierującego pojazdem m echanicz­
nym.
Ponadto, skoro cel unormowania zawartego w art. 43 ustawy nie uzasadnia
wyłączenia spod jego działania kierowców zawodowych, którzy spowodowali
wypadek wykonując swoje obowiązki pracownicze, to ten sam cel nie uzasadnia
zarazem włączenia pod jego działanie spadkobierców kierującego pojazdem
mechanicznym.
Wreszcie wyjątkowy charakter regresu nietypowego, jaki przysługuje ubez­
pieczycielowi w okolicznościach wskazanych w art. 43 ustawy sprawia, że nor­
ma zakodowana w tym przepisie winna być interpretow ana zawężająco, ścieśniająco, a to zgodnie z dyrektywą wykładni przepisów prawnych wyrażoną
łacińską parem ią exceptiones non sunt extendendae. Przyjęcie poglądu prze­
ciwstawnego do prezentowanego w niniejszym artykule byłoby zaś, moim zda­
niem, niedopuszczalną, rozszerzającą wykładnią art. 43 ustawy. Co więcej,
dując się w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego lub zbiegł z miejsca
zdarzenia, sąd orzeka karę pozbawienia wolności przewidzianą za przypisane sprawcy prze­
stępstwo w wysokości od dolnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę do gór­
nej granicy tego zagrożenia zwiększonego o połowę. Także zatem i n a płaszczyźnie prawa kar­
nego kryteria oceny postawy kierującego pojazdem mechanicznym w takich okolicznościach
są istotnie obostrzone.
34 Tak SN w cyt. wyżej uchwale z 10 listopada 2005 r. (III CZP 83/05) oraz J. Misztal-Konecka,
op. cit., s. 848.
35 Zob. Regres nietypow y batem na nieodpowiedzialnych kierowców - www.inwestycje.pl/ubezpieczenia
PR A W O A S E K U R A C Y JN E 4 /2 0 1 2 (73)
63
ARTYKUŁY I RO ZPRAW Y
żadne racje prawne ani aksjologiczne (słusznościowe) nie przemawiają za taką
wykładnią.
W doktrynie także J. Miaskowski i K. Niezgoda36trafnie podnieśli, iż „wydaje
się, ze w przypadku wyrządzenia szkody w okolicznościach wyczerpujących
sytuacje określone w art. 43 (...) (np. stan po uzyciu alkoholu), kiedy jednak
kierowca ponosi śmierć w spowodowanym przez siebie wypadku, nie ma pod­
staw do dochodzenia roszczenia zwrotnego od jego spadkobierców (jako długu
spadkowego). Za takim wnioskiem przemawia w ykładnia językow a przepisu
- zakładowi ubezpieczeń takie uprawnienie przysługuje bezpośrednio od kie­
rującego pojazdem mechanicznym (juz nie od innych osób) oraz wyjątkowy
charakter regresu dochodzonego w ściśle określonych przypadkach. Takze wo­
bec utraty zycia przez kierującego pojazdem, wyczerpana została penalno-prewencyjna funkcja regresu. Ponadto zakład ubezpieczeń uprawnienie do doko­
nania roszczenia zwrotnego nabywa dopiero z chwilą ustalenia wysokości
i w ypłaty poszkodowanemu naliczonego odszkodowania".
Zatem w sytuacji, gdy kierujący pojazdem mechanicznym wyrządził szkodę
np. w stanie po użyciu alkoholu bądź nie mając uprawnień do kierowania takim
pojazdem (art. 43 pkt 1 i 3 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach
obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biu­
rze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych)37 i zmarł przed wypłatą przez ubezpie­
czyciela odszkodowania z ubezpieczenia OC posiadacza pojazdu m echaniczne­
go, to ubezpieczyciel powinien ponieść ciężar ekonomiczny naprawienia szkody
(naprawienie szkody ma w tych przypadkach charakter definitywny).
■
Can Untypical Recourse in Motor Third-Party Liability
Insurance be Applied against the Heirs of the Vehicle Driver?
The aim of the present article is to discuss w hether the insurance undertaking is entitled to claim
from the heirs of the vehicle driver the reim bursem ent of the compensation paid by this underta­
king due to the third-party m otor liability insurance if the vehicle driver caused damage in the circum stances indicated in art. 34 points 1 - 4 of the Act of 22 May 2003 on Compulsory Insurance,
the Insurance G uarantee Fund and the Polish Motor Insurers’ Bureau and died before the paym ent of compensation. According to the author the insurance undertaking is entitled to the unty­
pical recourse exclusively towards the vehicle driver. The presented argum ents of grammatical
and teleological interpretation weigh in favour of this view. Furtherm ore, the duty of reimbursem ent of the above-mentioned compensation to the insurer m ust be included in strictly personal
duties and as such is not covered by the inheritance after the deceased.
Keywords: third-party motor liability insurance, m otor vehicle driver, inheritance, legal successors, untypical recourse.
36 Zob. J. Miaskowski, K. Niezgoda, op. cit.
37 Oczywiście sytuacja wyglądać będzie identycznie w pozostałych okolicznościach wymienio­
nych w przepisie art. 43 pkt 1, jak też w okolicznościach wymienionych w art. 43 pkt 2-4.
64
P R A W O A S E K U R A C Y JN E 4 /2 0 1 2 (73)