Praca konkursowa Witold Borowiak

„ Najwybitniejszy Wielkopolanin
minionych wieków-, komu
przyznałbym ten tytuł? „
T02
Spośród wielu wybitnych Wielkopolan zdecydowałem się przybliżyć sylwetkę
Dezyderego Chłapowskiego – zapomnianego uczestnika wojen napoleońskich, wielkiego
reformatora rolnictwa i bohatera z czasów najdłuższej wojny nowoczesnej Europy-czyli
czasów, gdy Polska nie była wolnym krajem. Dlaczego akurat jego wybrałem? Dlatego, że
moim zdaniem postać ta zasłużyła sobie na miano Wielkopolanina na miarę wszechczasów a
w dzisiejszych czasach wspomina się o nim tylko przy okazji lekcji historii, jako generała –
uczestnika Powstania Listopadowego, zapominając jak wiele uczynił dla rozwoju rolnictwa w
Wielkopolsce i dla zachowania polskości na naszych ziemiach. Dezyderym Chłapowskim
zainteresowała mnie moja mama- miłośniczka historii Wielkopolski, zabierając mnie kilka lat
temu do jego rezydencji w Turwi, gdzie miałem okazję spotkać kilku wspaniałych ludzi,
którzy udostępnili mi zbiory biblioteczne –tak potrzebne do powstania tej pracy.
Fot. 1 Portret Dezyderego Chłapowskiego
Dezydery Chłapowski urodził się 23 maja 1788 r. w Turwi lub Śmiglu
1
w powiecie
kościańskim, jako syn Józefa Chłapowskiego i Urszuli z domu Moszczeńskiej. Otrzymał
gruntowne wykształcenie w kolegium pijarów w Rydzynie, a następnie na francuskiej pensji
w Berlinie. W wieku 14 lat ojciec zapisał go do pułku dragonów pruskich, stacjonującego
w Wielkopolsce.
2
W 1805 ukończył instytut oficerów inspekcji berlińskiej, uzyskując
promocję na porucznika. Po powrocie do Polski w 1806 wstąpił do gwardii honorowej
cesarza Napoleona utworzonej przez okoliczną szlachtę po powstaniu wielkopolskim 1806
1 „Księga chrztów parafii Wykość rok 1788-1790”-Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu.
2 W. Kalinka „Jenerał Dezydery Chłapowski” w „Pisma Pomniejsze” tom III Kraków 1900r.
roku. W tym okresie zyskał sobie względy u Napoleona. Podczas kampanii 1807 roku walczył
w 9 pułku piechoty dowodzonym przez generała Antoniego Pawła Sułkowskiego, za bitwę
pod Tczewem, jako dowódca półkompanii, otrzymał krzyż Virtuti Militari i Legię Honorową.
Podczas oblegania Gdańska trafił do niewoli pruskiej. Po podpisaniu pokoju w Tylży (07
lipca1807 r) i powrocie z internowania, awansowano go na kapitana i przydzielono,
jako adiutanta generała Jana Henryka Dąbrowskiego. W lutym 1808 został wezwany
do Paryża, gdzie został oficerem ordynansowym Napoleona i gdzie ukończył studia
wojskowe na paryskiej politechnice wojskowej.
Fot. 2 Herb szlachecki Dryja, którym pieczętowała się rodzina Chłapowskich.
U boku Napoleona przeszedł kampanie: hiszpańską, i austriacką. Za udział w bitwie
pod Ratyzboną nadano mu tytuł barona cesarstwa. W styczniu 1811 roku został mianowany
szefem szwadronu polskiego 1 Pułku Szwoleżerów-Lansjerów Gwardii Cesarskiej.
19 czerwca 1813 roku uzyskał dymisję z wojska. Decyzja była spowodowana
rozgoryczeniem Chłapowskiego wobec postawy Napoleona względem Polski (planów
oddania Księstwa
Warszawskiego carowi w
zamian
za
pokój).Wśród
weteranów
napoleońskich przysporzyła mu jednak złej sławy i oskarżeń o dezercję. Jako pułkownik w
stanie spoczynku wyjechał do Paryża. Po abdykacji Napoleona udał się do Wielkiej Brytanii.
W czasie "stu dni Napoleona" przez Paryż powrócił do Wielkopolski w 1815 roku i osiadł na
stałe w Turwi, gdzie wiele rzeczy wymagało naprawy. W celu doskonalenia swojej wiedzy
rolniczej Chłapowski ponownie wyjechał do Anglii, gdzie w latach 1818-1819 pracował
fizycznie, jako robotnik rolny u Thomasa W. Coke’a . 3 Po powrocie do Polski uporządkował
swój lekko zaniedbany majątek w Turwi i rozpoczął wprowadzanie nowoczesnego systemu
gospodarki rolnej. Dzięki innowacją rolniczym majątek w Turwi stał się jednym z najlepiej
utrzymanych i rozwiniętych gospodarstw rolnych na terenie Księstwa Poznańskiego.
3 H. Florkowski „Dezydery Chłapowski z Turwi 1788-1879.Generał –rolnik” Kościan 1994r.
W prowadził między innymi:
-
zamiast trójpolówki płodozmian
-
każda roślina ma inne potrzeby nawozowe
-
siew roślin motylkowych – sprowadzenie ze Szkocji nasion koniczyny.
-
grodzenie i zadrzewianie śródpolne, czyli tzw. pasy wiatrochronne, które miały
chronić glebę przed wysuszaniem
Fot.3 Przykład zadrzewienia śródpolnego w okolicach Rąbinia.
-
stosował drenaże, które wykonywane były z chrustu i kamieni
-
ze Szkocji sprowadził do Turwi jak na tamte czasy nowoczesne narzędzia i maszyny
rolnicze; jako pierwszy wprowadził na swoich polach orkę żelaznym pługiem
szkockim, który orał znacznie głębiej niż pługi dotychczas stosowane
-
wprowadził w swoim gospodarstwie również młócenie zboża przy pomocy młockarni.
Prócz produkcji roślinnej zmienił także produkcję zwierzęcą wprowadzając na teren
Wielkopolski nową rasę krów mlecznych ze Szwajcarii – nadprodukcję mleka, przy pomocy
specjalnie zatrudnionego Szwajcara zamieniano na gotowy do sprzedaży produkt- masło,
które
rewelacyjnie
sprzedawało
się
w
Poznaniu.4
Dzięki
właśnie
Dezyderemu
Chłapowskiemu na terenie wielkopolski pojawił się nowy gatunek owcy ramboulliet – owca
4 „Kalendarz życia i działalności generała Dezyderego Chłapowskiego 1788-1879” Towarzystwo Miłośników
Ziemi Kościańskiej- Kościan 1979 r.
wełnisto-mięsista. Wprowadzane zmiany przyczyniły się do znacznego rozwoju Turwi, z
zaledwie 11 tysięcy mórg, które odziedziczył po ojcu w ciągu zaledwie 17 lat rozrosło się do
wielkości 34 tysięcy mórg.
Wprowadzenie tych wszystkich zmian nie byłoby możliwe, gdyby nie udało mu się
przekonać do swoich pomysłów miejscowych chłopów, których jako pierwszy w rejonie
uwłaszczył w 1823 roku na mocy ustawy uwłaszczeniowej, która została uchwalona w
Berlinie, gdzie Dezydery Chłapowski był jednym z posłów z Wielkopolski i jak się okazało
miał głos decydujący o tej ustawie, był przeświadczony, iż to właśnie pańszczyzna była jedną
z przyczyn upadku Polski.5 Za głosowanie za ustawą –Chłapowski został przez ziemiaństwo
poznańskie uznany za zdrajcę.
Był świetnym organizatorem pracy – zgodnie z wojskową precyzją pracował od świtu do
późnych godzin popołudniowych, osobiście wszystkiego doglądając i dając przykład innym.
Wykazywał się dbałością o swoich pracowników-, jako jeden z nielicznych płacił pensję na
czas, zakładał ochronki dla dzieci i przytułki dla starszych, którzy już nie mogli pracować- ta
dbałość o pracowników spowodowała, że Dezydery Chłapowski cieszył się szacunkiem i
przywiązaniem miejscowych chłopów.
Za jego przyczyną wybudowano w Turwi – w 1836 roku cukrownię, która co prawda była
czwartą już w Wielkopolsce, ale za to najnowocześniejszą i największą. Jak na tak małą wieś
była tam także gorzelnia, browar i olejarnia.
5 H. Florkowski „Dezydery Chłapowski z Turwi 1788-1879.Generał –rolnik” Kościan 1994r
Fot. 4 Gorzelnia obecnie mieści się zaledwie tylko parę metrów dalej niż w czasach
Dezyderego Chłapowskiego.
W 1821 ożenił się z Antoniną z Grudzińskich, siostrą księżny łowickiej Joanny, żony
wielkiego księcia Konstantego, z którą miał trzech synów i dwie córki. W działalności
politycznej zaznaczył swój udział będąc posłem na sejm prowincji w latach 1827 i 1830, zaś
w życiu gospodarczym, jako współzałożyciel i działacz Ziemstwa Kredytowego oraz
Towarzystwa ubezpieczeń od ognia.
W 1830 roku, kiedy wybuchło powstanie listopadowe Dezydery ponownie przywdział
mundur i zgłosił się na ochotnika do polskiego wojska powstańczego. Opracował śmiały i
interesujący plan ofensywny działań, obejmujący m.in. zdobycie Brześcia nad Bugiem, lecz
nie został on zaaprobowany przez dyktatora powstania Józefa Chłopickiego, preferującego
defensywną taktykę. Po odsunięciu Chłopickiego Chłapowski otrzymał dowództwo brygady.
Wziął udział bitwie, w której sam stanął na czele szarży kawalerii powstrzymującej rosyjską
piechotę po wycofaniu polskiej piechoty. Następnie pod komendą generała Antoniego
Giełguda wziął udział w wyprawie na Litwę, podczas której został awansowany do
stopnia generała brygady. Decyzją Rady Narodowej Chłapowski został awansowany do
stopnia generała dywizji i powierzono mu naczelne dowództwo na Litwie. Oddział
Chłapowskiego został zmuszony do przekroczenia granicy prusko-rosyjskiej, gdzie
Chłapowski, jako poddany pruski został skazany na rok więzienia. Uniknął konfiskaty
majątku, zamienionej na wysoką grzywnę. Karę odbył w twierdzy w Szczecinie, gdzie napisał
podręcznik „O rolnictwie”. 6
Również wielką zasługą Dezyderego Chłapowskiego było kształcenie przyszłych
rolników – od 1848 przyjmował na staż praktykantów ze zubożałej szlachty, którzy w Turwi
pod jego bacznym okiem spędzali 2 lata –przechodząc wszystkie etapy pracy na roli i
zapoznając się ze wszystkimi gałęziami gospodarstwa- nazywano ich „chłapowszczykami” i
zarzucano im, że mają lepsze przygotowanie praktyczne niż teoretyczne. Chłapowski po
odbyciu stażu powierzał praktykantowi na jakiś czas jedno ze swoich gospodarstw, aby
sprawdzić jak uczeń wykorzystał czas spędzony w Turwi. Miało to swój cel, gdyż Chłapowski
wykupywał zadłużone majątki ziemskie, aby nie dostały się w ręce zaborców, zapobiegał w
ten sposób germanizacji tego skrawka Wielkopolski. Wielkim marzeniem Chłapowskiego
było utworzenie Akademii Rolniczej. Wśród praktykantów w Turwi na szczególną uwagę
6 K. Chłapowski „Dezydery Chłapowski- ludzie niezwykli” Warszawa 1998 r.
zasługuje Maksymilian Jackowski – kontynuator nauk Chłapowskiego- wielki wielkopolski
działacz społeczny, który zyskał przydomek „Króla Chłopów”.
Po powrocie do kraju w 1835 swojego przyjaciela Karola Marcinkowskiego,
Dezydery Chłapowski angażuje się pośrednio w działalność Bazaru Poznańskiego-instytucji
gdzie kupcy z Wielkopolski mieli rozwijać swoją działalność i która stała się spotkań i
kontaktów, gdzie podejmowane były inicjatywy społeczne i gospodarcze. Dziełem
Marcinkowskiego było także Towarzystwo Pomocy Naukowej, gdzie również pośrednio
Chłapowski udzielał się –głównie przeznaczając na ten cel finanse.
Podczas powstania wielkopolskiego 1848 roku w swoim powiecie organizował
oddziały powstańcze, które sam we wszystko wyposażył od konia przez mundur na orężu
skończywszy. Zorganizował w swoim pałacu w Turwi szpital i miejsce do rekonwalescencji
dla rannych powstańców. Po upadku Wiosny Ludów został członkiem izby wyższej pruskiego
parlamentu, Izby Panów. Był osobą powszechnie poważaną, o dużym wpływie na
społeczność Wielkopolski. Pośrednio Chłapowski miał również wpływ na rozwój fabryki
Hipolita Cegielskiego, przez propagowanie nowoczesnego rolnictwa i zachęcanie do zakupu
narzędzi rolniczych produkowanych w zakładach Cegielskiego.
Dezydery Chłapowski zmarł 27 marca 1879 roku, a pochowany został
w Rąbiniu obok miejscowego kościoła.
Fot. 5 Nekrolog Dezyderego Chłapowskiego.
Podsumowując Dezydery Chłapowski jak najbardziej zasłużył sobie na miano
wybitnego Wielkopolanina minionych wieków za swoją działalność na rzecz kraju, za
propagowanie nowoczesnego jak na tamte czasy rolnictwa, za obronę ziem polskich, jako
żołnierz i przykładny obywatel, za walkę z germanizację a przede wszystkim za poprawę
jakości życia chłopów polskich. To prawdziwy przykład człowieka epoki pozytywizmu –
człowieka pracy organicznej i pracy u podstaw.
Bibliografia
1. K. Chłapowski ”Dezydery Chłapowski. Ludzie niezwyczajni” Warszawa 1998 r.
2. K. Chłapowski „Chłapowscy-kroniki rodzinne” Warszawa 1998 r.
3. H. Florkowski „Dezydery Chłapowski z Turwi 1788-1879 .Generał –rolnik” Kościan
1994 r.
4. H. Florkowski „Pamiętnik Towarzystwa Miłośników Ziemi Kościańskiej 1987-1989”
Kościan 1994
5. Z.Grot „ Dezydery Chłapowski” Warszawa-Poznań 1983 r.
6. W. Kalinka „Jenerał Dezydery Chłapowski w Pisma Pomniejsze cz.III” Kraków 1900
7. K. Morawski „ Wspomnienia z Turwi” Kraków 1961 r.
8. „ Kalendarz życia i działalności generała Dezyderego Chłapowskiego 1788-1879”
Towarzystwo Miłośników Ziemi Kościańskiej Kościan 1979 r.
9. „Orędownik powiatowy” artykuł autorstwa J. Świątkiewicza „ Dezydery Chłapowski
w kręgu Napoleona” Kościan 2008 r.
10. „Ziemiaństwo Wielkopolskie” rozdział „ Generała Dezyderego Chłapowskiego
związki z Francją „ autorstwa J. Świątkiewicza Kościan 2008r.
11.
„Księga chrztów parafii Wykość rok 1788-1790”-Archiwum Archidiecezjalne w
Poznaniu.