Konkurs - Krzysztof Dwiecki

Qwerty97
Dezydery Chłapowski (1788 – 1879) – Wielkopolanin, prekursor pracy organicznej, patriota,
napoleoński demokrata, nauczyciel, filantrop
Rozpoczynając
swoją
pracę
nad
osobą
Dezyderego
Chłapowskiego
myślałem
o postaci generała i wielkiego patrioty wywodzącego się swoimi korzeniami z Wielkopolski.
Jednakże zgłębiając jego życie oraz odwiedzając jego gniazdo rodowe w Turwi zaczął się powoli
wyłaniać portret człowieka pracowitego, gospodarnego, który wyciąga majątek odziedziczony
po ojcu z długów, powiększa i rozbudowuje o cukrownie i gorzelnie.
Wprowadza nowoczesne jak na owe czasy formy rolnictwa na swoich ziemiach
sprowadzając nowe gatunki zwierząt hodowlanych i prowadząc edukację wśród ziemiaństwa
na temat kultury rolnej. Jest on na pewno jedynym prekursorem pracy organicznej w Wielkopolsce,
a także odniósł też nie małe zasługi jako żołnierz, który walczył o niepodległość Polski,
ale przede wszystkim jego wielki patriotyzm przejawia się w pracy i umiłowaniu ziemi, której
poświecił 50 lat swojego życia po zakończeniu służby wojskowej. Walczył o polskość na swój
sposób, ciężką pracą, przekazywaniem wiedzy, będąc autorem książek o rolnictwie, publikując
artykuły oraz wydając pierwsze pismo dla ludu „Szkółkę Niedzielną”.1
Jest postacią o bardzo ciekawym i bogatym życiorysie. Krzysztof Morawski w swojej
książce „Wspomnienia z Turwi” tak scharakteryzował postać Chłapowskiego: „ Generał Dezydery
Chłapowski, syn i następca starosty Józefa w Turwi, na sztuce się nie znał, wartości estetyczne,
w przeciwieństwie do ojca, do niego nie przemawiały. Niewątpliwie natomiast świadomie i celowo
zacierał ślady działalności ojca. Starosta był wstecznikiem, ateistą, masonem, libertynem.
Syn gdy osiadł w Turwi - napoleońskim demokratą, organicznikiem, człowiekiem niezwykłej
pracy o zrównoważonym, uporządkowanym życiu, bardzo religijnym”.2
1. Okres dzieciństwa i młodości (1788 – 1806)
Dezydery Adam Chłapowski herbu Dryja urodził się 23 maja 1788 r. w majątku Turwia
swojego ojca, starosty kościańskiego Józefa Chłapowskiego i jego żony Urszuli z Moszczyńskich
Chłapowskiej , córki wojewody inowrocławskiego.3 4 W wieku ośmiu lat został oddany pod opiekę
1
Florkowski Henryk, Dzieło generała z Turwi, Kościan 2003, Towarzystwo miłośników ziemi kościańskiej, wydanie 2, ISBN 83-
916302, str.35
2
Morawski Krzysztof, Wspomnienia z Turwi, Kraków 1981, Wydawnictwo Literackie, ISBN 83-08-00401-6, str. 20
Florkowski Henryk, Dzieło generała z Turwi, Kościan 2003, Towarzystwo miłośników ziemi kościańskiej, wydanie 2, ISBN 83916302, str. 7
3
księdza Steinhoffa, emigranta z Francji wypędzonego w okresie Wielkiej Rewolucji , który wpoił
mu zasadny konserwatyzmu oraz język francuski. Dezydery kontynuował naukę w kolegium księży
pijarów w Rydzynie ufundowanym przez Augusta Kazimierza Sułkowskiego, w którym przebywał
do połowy 1802 roku (interesował się głównie matematyką i naukami przyrodniczymi).
Po ukończeniu 14 lat ojciec Dezyderego chcąc zapewnić mu karierę wojskową zapisał
go 24 czerwca 1802 roku na listę kadetów
pułku dragonów pruskich gen. Breisewitza,
stacjonującego w Kościanie i Śmiglu. W między czasie uczęszczał też do Instytutu Oficerów
Inspekcji Berlińskiej w Berlinie (wojskowa szkoła artylerii) prowadzonej przez ppłk Gehrarda
von Scharnhorsta, reformatora armii pruskiej wykładającego teorię wojskowości (taktyka i logika
z historią wojen oraz geografią wojskową), gdzie w 1805 r. został mianowany podporucznikiem.
W Berlinie zamieszkał z dwoma braćmi Caramanami, emigrantami francuskimi, z którymi
zaprzyjaźnił się na całe życie oraz nawiązał przyjacielskie stosunki z braćmi Bogusławem
i Wilhelmem Radziwiłłami. Życie towarzyskie ograniczył do odwiedzania swojej krewnej,
Rozali z Chłapowskich Engestroem żonatej z hr. Larsem von Engestroem (na jednym z tych
spotkań poznał francuskiego marszałka Gerauda Duroca). Jesienią 1805 r. pułk, w którym służył
Dezydery, został przeniesiony nad Ren, jednakże został z niego wykreślony z inicjatywy swojego
ojca, który przewidywał wybuchnięcie wojny pomiędzy Francją a Prusami. Chłapowski został
w Berlinie kontynuując naukę i obserwując przebieg wybuchu wojny francusko – pruskiej
9 października 1806 r. (przekroczenie terytorium Saksonii sprzymierzonej z Prusami przez wojska
francuskie)
oraz zwycięstwa Francuzów 14 października w bitwach pod Jeną i Auerstadt.
Po wkroczeniu Napoleona do Berlina 27 października, Dezydery opuścił miasto i udał się
do Poznania rozgłosić wieść o klęsce armii pruskiej i tryumfie Francji. 5 6 7
2. Udział w wojnach napoleońskich (1806 – 1815)
Po wkroczeniu 3 listopada 1 pułku strzelców III korpusu płk Remy Excelmasem do Poznania
i proklamacji gen. Dąbrowskiego z Józefem Wybickim, 4 listopada sformowano Gwardię
Honorową z Janem Nepomucenem Umińskim, gdzie Dezydery jako adiutant szwadronu
i instruktor służąc Napoleonowi do 16 grudnia awansował na porucznika (wtedy pod Urbanowem
po raz pierwszy skupił na sobie uwagę cesarza okrzykiem „un Polonais passe partout”). Następnie
jako żołnierz kompanii woltyżerów 1 pułku piechoty Legii Poznańskiej płk Antoniego Pawła
4
Tupalski Jacek, Generał Dezydery Chłapowski 1788 – 1879, Warszawa 1983, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej,
wydanie 1, ISBN 83-11-06957 3, str. 14
5
Tupalski Jacek, Generał Dezydery Chłapowski 1788 – 1879, Warszawa 1983, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej,
wydanie 1, ISBN 83-11-06957 3, str. 15
6
Grot Zdzisław, Dezydery Chłapowski 1788 – 1879, Warszawa - Poznań 1983, ISBN 83-01-04552-3, str. 11-15
7
Bauer Piotr, Dezydery Chłapowski 1788 – 1879, Z dziejów wielkopolski, Poznań 1983, Krajowa Agencja Wydawnicza, str. 3-6
Sułkowskiego wziął udział w kampanii pomorskiej 1806/1807. 23 lutego po dołączeniu pułku
do Legii Poznańskiej gen. Dąbrowskiego wziął udział w szturmie na Tczew zdobywając bramę
nadwiślańską, za co został odznaczony francuską Legią Honorową. Potem uczestniczył w oblężeniu
Gdańska, gdzie osłaniając oddział saperów dostał się do niewoli rosyjskiej 26 marca i jako jeniec
popłynął statkiem do Kłajpedy, a następnie do Rygi. Zwolniony po traktacie tylżyckim 7 lipca
zameldował się w Warszawie u ks. gen. Józefa Poniatowskiego , gdzie 20 września awansował
na kapitana., otrzymał Krzyż Virtuti Militari i nominację na adiutanta gen. Dąbrowskiego.
Rozkazem Napoleona przybył do Paryża i został mianowany przez niego jego oficerem
ordynansowym 21 lutego 1807 r. U jego boku bierze udział w dwóch kampaniach: hiszpańskiej
i austriackiej. Po bitwie pod Ratyzboną za swoje męstwo otrzymuje tytuł barona cesarstwa. W roku
1811 roku dostaje dowództwo polskiego 1 Pułku Szwoleżerów-Lansjerów Gwardii Cesarskiej.
Ze swoim pułkiem w latach 1812 - 1813 bierze udział kampanii moskiewskiej i saskiej.
W dniu 19 czerwca 1813 prosi o zwolnienie ze służby. Jest rozgoryczony postawą Napoleona
i przyszłych planów wobec Polski. W stopniu pułkownika wojsk napoleońskich w stanie spoczynku
powraca do rodowego gniazda w Turwi w Wielkopolsce.8 9 10 11 12
3. Pobyt w Turwi, Powstanie listopadowe (1830-1831), Działalność organiczna
Po złożeniu dymisji i zakończeniu swojego udziału w działaniach wojennych oraz powrocie
do rodzinnej posiadłości w Turwi w 1815 roku, rozpoczął kolejną bitwę w jego życiu, żeby spłacić
długi ojca i zreformować majątek. To było dla niego najtrudniejszym zadaniem, ponieważ nie
posiadał ani wiedzy rolniczej, ani doświadczenia. W tym czasie przyświecały mu dwa
najważniejsze hasła : rzetelna praca i oszczędność co wyraził poprzez zdjęcie z wejścia do pałacu
tarczy herbowej zastępując ją zegarem.13 Zredukował liczbę służby w pałacu, nie organizował
bali, spotkań towarzyskich a jedynym zbytkiem na jaki sobie pozwolił to para doborowych
wierzchowców. Nabywał kolejne majątki, które były w opłakanym stanie, źle administrowane
i zadłużone. Spłacał długi wierzycielom ciężko pracując. W latach 1815-1817 studiował książki
angielskich i niemieckich wybitnych teoretyków nowoczesnego na owe czasy rolnictwa oraz zaczął
8
Florkowski Henryk, Dzieło generała z Turwi, Kościan 2003, Towarzystwo miłośników ziemi kościańskiej, wydanie 2, ISBN 83-
916302, str. 7-11
9
Bauer Piotr, Dezydery Chłapowski 1788 – 1879, Z dziejów wielkopolski, Poznań 1983, Krajowa Agencja Wydawnicza, str. 6-25
10
Grot Zdzisław, Dezydery Chłapowski 1788 – 1879, Warszawa - Poznań 1983, ISBN 83-01-04552-3, str. 27-49
11
Tupalski Jacek, Generał Dezydery Chłapowski 1788 – 1879, Warszawa 1983, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej,
wydanie 1, ISBN 83-11-06957 3, str.22-101
12
13
Syta Andrzej, Generał Dezydery Chłapowski 1788 – 1879, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, str. 5-44
Grot Zdzisław, Dezydery Chłapowski 1788 – 1879, Warszawa - Poznań 1983, ISBN 83-01-04552-3, str. 55
podróżować po wzorcowych majątkach rolnych szkockich i angielskich. Tam poznał nowe formy
gospodarowania, melioracji gruntów, przechowywania zboża w stogach, hodowli owiec oraz krów.
Te wszystkie innowacje wprowadzał w swoich majątkach. Sprowadził żelazne pługi, angielskie
brony, ekstyrpatory, skaryfikatory wprowadził młockarnie napędzane konnym kieratem później
zamienione w napęd parowy oraz nowe odmiany krów z Szwajcarii, owce, konie krzyżował
z arabskimi ogierami. Zmienił tradycyjną metodę uprawy roli trójpolówkę na płodozmian.
Sadził drzewa między polami, wprowadził meliorację pól, co poskutkowało w roku 1829
wyciągnięciem z długów dwóch rodowych majątków, Turwi i Rąbinia. 14 15 16
Wybuch powstania listopadowego, które wybuchło w nocy z 29 na 30 listopada 1830 roku
zastał Dezyderego Chłapowskiego w rodzinnym majątku. Ponownie zamienił surdut na mundur
pułkownika i przekroczył granicę celem wstąpienia w szeregi polskich oddziałów powstańczych.
8 grudnia 1830 roku stawił się w Warszawie u ówczesnego dyktatora powstania gen. Józefa
Chłopickiego. Dawni przyjaciele z czasów wojen napoleońskich mieli jednak różne poglądy
na temat prowadzenia działań wojennych powstańczych co uniemożliwiło Chłapowskiemu
prowadzenie walki w tym czasie (Chłopicki był przeciwny udziałowi Polaków z innych zaborów).
Dopiero po odsunięciu Chłopickiego i przejęciu dowództwa przez gen. Jana Skrzyneckiego
Chłapowski otrzymał dowództwo czterech pułku (ułanów i krakusów) stacjonujących w Siedlcach.
W czasie obrony Olszynki Grochowskiej 25 lutego 1831 roku wsławił się szarżą kawalerii
przeciwko piechocie rosyjskiej. Następnie pod dowództwem generała Antoniego Giełguda wziął
udział w wyprawie wojsk powstańczych na Litwę, podczas której dostał awans na generała
brygady. Wyprawa na Litwę zakończyła się klęską polskich wojsk powstańczych (winą obwiniono
głównie Chłapowskiego, którego bezwzględne posłuszeństwo wobec przełożonych nie pozwoliło
przeciwstawić się ich rozkazom). Rada Narodowa awansowała go do stopnia generała dywizji
powierzając mu jednocześnie naczelne dowództwo nad polskimi wojskami powstańczymi
na Litwie, jednak informacja ta do niego nie dotarła, ponieważ był zmuszony do wycofania się
i przekroczenia granicy pruskiej. Został tam internowany, a następnie jako obywatel państwa
pruskiego aresztowany i w lutym 1832 roku skazany wyrokiem sądu pruskiego za udział
w powstaniu na dwa lata twierdzy i 22 tysiące talarów grzywny.17 18 19 20 21
14
Florkowski Henryk, Dzieło generała z Turwi, Kościan 2003, Towarzystwo miłośników ziemi kościańskiej, wydanie 2, ISBN 83-
916302, str. 15-16
15
Grot Zdzisław, Dezydery Chłapowski 1788 – 1879, Warszawa - Poznań 1983, ISBN 83-01-04552-3, str. 57-66
17
Bauer Piotr, Dezydery Chłapowski 1788 – 1879, Z dziejów wielkopolski, Poznań 1983, Krajowa Agencja Wydawnicza, str34-41
18
Grot Zdzisław, Dezydery Chłapowski 1788 – 1879, Warszawa - Poznań 1983, ISBN 83-01-04552-3, str. 87-123
Odsiadując karę więzienia w twierdzy napisał Chłapowski podręcznik „O rolnictwie”, który
doczekał się czterech wydań (pierwsze w 1835 r. i ostatnie w 1875 r.). Od 1834 r. organizował
szkolenia rolnicze gdzie przyjmował co roku 6 kandydatów na dwuletnie szkolenie. Była to
nieoficjalna w Turwi szkoła rolnicza - w ciągu 26 lat wykształcił około 60 rolników (byli wśród
nich
późniejsi
działacze
tacy
jak Maksymilian
Jackowski
–
organicznik
działający
w Wielkopolsce). W 1835 r. powołano do życia kasyno gostyńskie, którego był członkiem
(działalność kasyna rozwijano w trzech kierunkach: popierania przemysłu i rolnictwa, twórczości
naukowej i literackiej oraz upowszechniania polskich książek elementarnych dla ludu) W 1836 r.
rozpoczęto wydawanie „Przewodnika Rolniczo-Przemysłowego”, gdzie publikował swoje artykuły
popularyzujące nowoczesne metody rolnictwa. W 1838 r. rozpoczęto budowę Bazaru w Poznaniu,
którego udziałowcem był m.in. Chłapowski. Bazar stał się miejscem popierania i rozwoju
przemysłu, rolnictwa oraz handlu. Działała tam też drukarnia, księgarnia, restauracja i hotel.
Był to kolejny ośrodek polskiego życia kulturalnego popieranego przez pana na Turwi. 22 23 24
Dwór Chłapowskich w Turwi promieniował polskością na cała okolicę. Gościny użyczał
literatom i powstańcom: Augustowi Tomaszowi Olizarowskiemu, Antoniemu Chrząszczewskiemu,
Mateuszowi Wilczewskiemu, Leonowi Urlichowi, Stanisławowi Roplewskiemu, O. Hieronimowi
Kajsiewiczowi oraz dr Aleksandrowi Koncewiczowi. W czasie spotkań prowadzono dysputy
polityczne, filozoficzne i literackie. Generał Dezydery Chłapowski wspierał finansowo także
malarzy Leopolda Nowotnego i Henryka Statlera. W działalności charytatywnej wspierała go żona
Antonina
(siostra
księżny
łowickiej Joanny,
żony
wielkiego
księcia Konstantego).
We dworze Chłapowskich działała szkółka niedzielna, wspierano szkółkę szpitalną i ochronkę,
ponadto Chłapowscy nieśli pomoc mieszkańcom Kościana w trakcie epidemii cholery w 1852 r.25
19
Jakubiak Tadeusz Adam, Polak Bogusław, Wielkopolanie w Powstaniu Listopadowym 1830 – 1831, Z dziejów wielkopolski,
Poznań 1981, Krajowa Agencja Wydawnicza, str. 23
20
Tupalski Jacek, Generał Dezydery Chłapowski 1788 – 1879, Warszawa 1983, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej,
wydanie 1, ISBN 83-11-06957 3,str. 122-274
21
Syta Andrzej, Generał Dezydery Chłapowski 1788 – 1879, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, str.52-127
22
Bauer Piotr, Dezydery Chłapowski 1788 – 1879, Z dziejów wielkopolski, Poznań 1983, Krajowa Agencja Wydawnicza, str. 45-49
23
Grot Zdzisław, Dezydery Chłapowski 1788 – 1879, Warszawa - Poznań 1983, ISBN 83-01-04552-3, str. 158-166
24
Tupalski Jacek, Generał Dezydery Chłapowski 1788 – 1879, Warszawa 1983, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej,
wydanie 1, ISBN 83-11-06957 3, str.288-300
25
Florkowski Henryk, Dzieło generała z Turwi, Kościan 2003, Towarzystwo miłośników ziemi kościańskiej, wydanie 2, ISBN 83-
916302, str. 44-45
Generał Dezydery Chłapowski zmarł 27 marca 1879 r. w wieku 91 lat kończąc swoje
pracowite życie patrioty, organicznika, nauczyciela i filantropa. Jak pisze Krzysztof Morawski
„Nie owinięto go rycerskim zwyczajem w sztandar własnoręcznie na Moskalach zdobyty,
nie przybrano w świetny mundur generalski, ale w przygodniejszą naszym czasom przybrano
żałobę. Skromny czarny surdut, tak jak go widywaliśmy pośród siebie, odkąd oręż na lemiesz
zamienił”.26
W ostatniej drodze towarzyszyli mu rodzina, towarzysze broni,
rody książęce m.in.
Radziwiłowie, posłowie obu sejmów polskich, obywatele Wielkopolski, Poznania, tłumy włościan
oraz rolnicy wykształceni w szkole generała. Spoczął na przykościelnym cmentarzu w Rąbiniu,
gdzie od XVIII wieku spoczywała rodzina Chłapowskich z Turwi.27 28 29 30 31
Bibliografia całościowa
1. Bauer Piotr, Dezydery Chłapowski 1788 – 1879, Z dziejów wielkopolski, Poznań 1983,
Krajowa Agencja Wydawnicza
2. Florkowski Henryk, Dzieło generała z Turwi, Kościan 2003, Towarzystwo miłośników
ziemi kościańskiej, wydanie 2, ISBN 83-916302
3. Grot Zdzisław, Dezydery Chłapowski 1788 – 1879, Warszawa - Poznań 1983, ISBN 83-0104552-3
4. Jakubiak Tadeusz Adam, Polak Bogusław, Wielkopolanie w Powstaniu Listopadowym 1830
– 1831, Z dziejów wielkopolski, Poznań 1981, Krajowa Agencja Wydawnicza
5. Morawski Krzysztof, Wspomnienia z Turwi, Kraków 1981, Wydawnictwo Literackie, ISBN
83-08-00401-6
6. Tupalski Jacek, Generał Dezydery Chłapowski 1788 – 1879, Warszawa 1983,
Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, wydanie 1, ISBN 83-11-06957 3
7. Syta Andrzej, Generał Dezydery Chłapowski 1788 – 1879, Wydawnictwo Ministerstwa
Obrony Narodowej
26
Morawski Krzysztof, Wspomnienia z Turwi, Kraków 1981, Wydawnictwo Literackie, ISBN 83-08-00401-6, str. 91
27
Florkowski Henryk, Dzieło generała z Turwi, Kościan 2003, Towarzystwo miłośników ziemi kościańskiej, wydanie 2, ISBN 83916302, str. 47 28
Grot Zdzisław, Dezydery Chłapowski 1788 – 1879, Warszawa - Poznań 1983, ISBN 83-01-04552-3, str. 56
29
Tupalski Jacek, Generał Dezydery Chłapowski 1788 – 1879, Warszawa 1983, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej,
wydanie 1, ISBN 83-11-06957 3, str. 342
30
Syta Andrzej, Generał Dezydery Chłapowski 1788 – 1879, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, str.139
31
Morawski Krzysztof, Wspomnienia z Turwi, Kraków 1981, Wydawnictwo Literackie, ISBN 83-08-00401-6, str. 92