Materiały dla katechizujących osoby dorosłe

Materiały dla katechizujących osoby dorosłe
Przygotowanie rodziców i chrzestnych
do sakramentu chrztu świętego dzieci
pod redakcją:
ks. bp. Damiana Bryla
i ks. Artura Filipiaka
SPIS TREŚCI
Słowo wstępne
Wprowadzenie
Wprowadzenie teologiczne
I. Chrzest wejściem na drogę powołania
II. Dar chrztu i jego wezwanie
III. Człowiek wobec Bożego wezwania
IV. Problematyka ekumeniczna chrztu św.
Katechezy oraz instrukcja liturgiczna
I. Chrzest św. – nowe życie w Chrystusie
II. Życie wiary w Jezusa we wspólnocie Kościoła
III. Rola i zadania rodziców w wychowaniu w wierze
IV. Liturgia sakramentu chrztu
Obrzędy chrztu świętego
5
18
20
20
26
32
40
42
42
57
69
78
91
WPROWADZENIE
Jednym z podstawowych celów ostatniego Synodu Archidiecezji
Poznańskiej było przemyślenie i wprowadzenie w życie katechezy
dorosłych. Niniejsza propozycja jest kolejną – po pomocach przeznaczonych do systematycznej katechezy dorosłych – próbą realizacji
tych zamierzeń, tym razem w zakresie katechezy sakramentalnej.
I. Prezentowane materiały są adresowane do kapłanów i katechistów
prowadzących przygotowanie rodziców do chrztu ich dziecka. Warto
uświadomić sobie, jak niejednorodna – pod każdym względem, także
religijnym – jest to grupa. Obok rodziców wierzących i zaangażowanych w życie wspólnoty Kościoła w trakcie przygotowania spotkać
można również osoby pełne wątpliwości, poszukujące, niepraktykujące
czy wręcz niewierzące, które z różnych powodów proszą o chrzest
dla swojego dziecka. Ważne wydaje się, by nie postrzegać tej drugiej,
realistycznie rzecz oceniając, większej grupy osób, przez pryzmat ich
deficytów, lecz rozpocząć od tego, co jest pozytywne: że pragną dobra
dla swojego dziecka. Skoro proszą o chrzest, uznają go za dobro, choć
najczęściej ich wyobrażenia o tym sakramencie rozmijają się z intencją
Kościoła, gdy ten udziela chrztu. Tutaj jest właśnie miejsce i czas na
katechezę. Zadaniem katechetów parafialnych, zwanych też katechistami, będzie między innymi rozpoznanie i skorygowanie motywacji
rodziców, skonfrontowanie ich wizji z Ewangelią Jezusa Chrystusa
oraz doprowadzenie – na ile jest to możliwe na danym etapie ich drogi
wiary – do prawdy o chrzcie świętym zgodnej z nauczaniem Kościoła.
Ma temu służyć stały schemat katechez, który został oparty na modelu katechumenalnym, będącym źródłem inspiracji dla każdej formy
katechezy. Układ prezentowanych katechez jest następujący:
1. Życie – punktem wyjścia każdej katechezy jest aktualna sytuacja katechizowanych;
2. Refleksja – uświadomienie sobie przez katechizowanych osobistej sytuacji poprzez odniesienie jej do własnych przeżyć oraz
doświadczeń innych osób; możliwość podzielenia się doświadczeniami oraz ich uporządkowania;
3. Konfrontacja – postawienie własnego życia w świetle Bożego
Objawienia i skonfrontowanie go z wiarą Kościoła;
18
4. Działanie – podjęcie konkretnych zobowiązań, mających na celu
skorygowanie dotychczasowych zachowań;
5. Celebracja – wyrażenie własnej sytuacji w znakach i symbolach
chrześcijańskiej wiary, powierzenie jej Bogu w modlitwie.
II. Proponowana forma przygotowania rodziców do chrztu ich dzieci
obejmuje trzy katechezy oraz instrukcję (katechezę) liturgiczną.
W katechezach chrzcielnych powinni uczestniczyć oboje rodzice
(opiekunowie) dziecka oraz – jeśli to możliwe – również chrzestni.
Program jest skonstruowany w taki sposób, iż rodzice mogą wziąć
udział w katechezach jeszcze przed narodzeniem dziecka. Natomiast instrukcja liturgiczna, będąca bezpośrednim wprowadzeniem
w owocne przeżycie sakramentu chrztu, przewidziana jest po narodzinach dziecka. Powinni w niej uczestniczyć zarówno rodzice,
jak i chrzestni.
Katechezy chrzcielne prowadzą katechiści świeccy, natomiast duszpasterze zajmują się przeprowadzeniem instrukcji liturgicznej. Scenariusze tych spotkań znaleźć można na następnych stronach. Poprzedzone
zostały zwięzłym opracowaniem teologicznym na temat chrztu, przeznaczonym dla osobistego ubogacenia prowadzących katechezy.
Można do niego sięgnąć również w przypadku pojawiania się pytań
czy wątpliwości ze strony uczestników przygotowania. Ostatnia część
broszury zawiera najważniejsze elementy obrzędu chrztu (w wersji
zatwierdzonej dla diecezji polskich).
III. Należy z całą mocą podkreślić, że w centrum zainteresowania
autorów niniejszych katechez – i to je być może najbardziej wyróżnia
spośród wielu porównywalnych materiałów – nie są dzieci, które
mają zostać ochrzczone, lecz ich matki i ojcowie. Oczywiście trzeba
uwzględnić specyficzny kontekst tych katechetycznych spotkań, którym jest właśnie chrzest dziecka. Głównym zadaniem katechistów
będzie jednak nie tyle pouczenie, co i jak rodzice mają powiedzieć
swojemu dziecku, by je wychowywać w wierze. W pierwszym rzędzie idzie o samych rodziców o ich sytuację, ich wiarę lub niewiarę,
o wspólne poszukiwanie wartości i mocy chrztu oraz własnego miejsca
w Kościele. Najważniejsze pytanie nie brzmi więc wcale: Co mam robić
dla mojego dziecka, żeby było wierzące?, lecz: Jak mam żyć, by moje dziecko
zachwyciło się wiarą i w konsekwencji wybrało Chrystusa?
19
WPROWADZENIE TEOLOGICZNE
I. CHRZEST WEJŚCIEM NA DROGĘ POWOŁANIA
ZAGADNIENIA WSTĘPNE
Polska nazwa chrzest pochodzi od staropolskiego christ – iti – znaczyć
imieniem Chrystusa, czyli czynić chrześcijaninem.
Nazwy grecka i łacińska zwracają bardziej uwagę na sam ryt zanurzania i obmywania.
Nazwa baptismum pochodzi bowiem od greckiego czasownika:
baptein, baptidzein – co znaczy zanurzać, obmywać.
Obmycia rytualne znane są nie tylko w świecie biblijnym, lecz
także w różnych religiach pogańskich na całym świecie. Ryt przy
użyciu wody dobrze symbolizuje całe duchowe życie człowieka.
Woda jest bowiem niezbędna do życia i stąd łączy się z nią idea
odrodzenia. Spełniając funkcję obmycia cielesnego, łączy w sobie
ideę oczyszczenia duchowego.
A. CHRZEST W PIŚMIE ŚWIĘTYM
1. Typy chrztu w Starym Testamencie
a) Funkcja oczyszczająca wody.
W liturgii chrzcielnej Kościół przypomina nam, że już w Starym
Testamencie chrzest został przygotowany i zapowiedziany. Pewne
wydarzenia Starego Testamentu uważane są już przez Apostołów
za typy chrztu. Dla św. Pawła typem chrztu było przejście przez
Morze Czerwone (1 Kor 10,1n.), a św. Piotr za typ chrztu uważa
potop (1 P 3,20n.).
Znane są w Starym Testamencie obmycia rytualne, które oczyszczają i umożliwiają sprawowanie kultu (Lb 19,2-10; Pwt 23,10n).
Prorocy, zwłaszcza Ezechiel, widzą w wodzie symbol czystości
moralnej. Dzięki niej i Duchowi Bożemu, który oznacza tutaj nieosobową siłę Boga, Bóg dokona oczyszczenia swego ludu (Ez 36,24-28; Jr 31,31-34; Iz 11,1-5).
20
Woda nie tylko oczyszcza, ale również podtrzymuje życie.
Gdzie jest woda, tam jest życie. Stwierdzenie to dla ludzi Wschodu, żyjących często na terenach pustynnych, jest bardzo bliskie
i bogate w treść. U proroków, zwłaszcza Ezechiela, woda wypływająca ze świątyni jest symbolem odnowy duchowej (Ez 47,1-5;
por. Jer 3,1.9).
W okresie judaizmu następuje wzrost znaczenia obmyć rytualnych, które stają się sformalizowane i pozbawione treści wewnętrznych, zwłaszcza u faryzeuszy, których wielokrotnie krytykuje
Chrystus (por. Mk 7,1-5). Obmycia rytualne, niebędące jednak
obrzędem wtajemniczenia, a stosowane codziennie już u „wtajemniczonych” jako wyraz starań o czystość życia i szczerości nawrócenia, znane były u esseńczyków.
W tym też czasie powstała praktyka chrztu prozelitów, tzn.
pogan nawróconych na judaizm (por. Mt 23,15). Sam ryt nie jest
dobrze znany, w każdym razie symbolizował oczyszczenie serca
i przez niektórych był uważany za nieodzowny, podobnie jak obrzezanie.
b) Chrzest Jana Chrzciciela
Chrzest Jana Chrzciciela można porównać do chrztu prozelitów.
Również i on łączy ochrzczonego z potomstwem Abrahama (por.
Mt 3,9) i tymi wszystkimi w Izraelu, którzy oczekują przyjścia
Mesjasza. Ten chrzest jednorazowy ma doprowadzić do skruchy
i nawrócenia (Mk 1,4; Łk 3,10-14), jest też znakiem zewnętrznym
uprzedniego zerwania z grzechem, a więc wysiłku w kierunku
pełnego nawrócenia (Mt 3,1-12).
Nawrócenie, które głosi Jan, polega przede wszystkim na odrzuceniu czynów niegodziwych i realizacji czynów sprawiedliwych.
Przyjęcie tego nawrócenia oznacza porzucenie starej drogi i wejście
na nową, oznacza rozpoczęcie nowego życia.
Chrzest Jana jest jedynie chrztem z wody i jako taki jest przygotowaniem do chrztu mesjańskiego, który będzie chrztem w Duchu
Świętym i sam będzie dokonywał wewnętrznej odnowy człowieka
(Mt 3,11; Dz l,5; 19,3).
21
2. Chrzest w Nowym Testamencie
a) Chrzest Jezusa
Chrzest Jezusa opisany przez wszystkich ewangelistów (Mk 1,911; Mt 3,13-17; Łk 3,21-22; J 1,32-34) i potwierdzony przez pierwotną katechezę apostolską (Dz 1,3-22; 10,37; 11,6; 13,24n; 18,25;
19,3 n) nastręczał w Kościele pierwotnym pewnych trudności
interpretacyjnych związanych z misją Jezusa i Jego stosunkiem
do Jana. Tym bardziej, że każdy z ewangelistów daje własną interpretację teologiczną.
Teologiczny sens chrztu Jezusa zawiera się przede wszystkim
w teofanii, na którą składają się trzy elementy: otwarcie niebios,
zstąpienie Ducha pod postacią gołębicy i głos z nieba.
Przychodząc do Jana, by otrzymać od niego chrzest, Jezus włącza
się we wspólnotę grzeszników, których przyszedł zbawić. Jest On
Barankiem Bożym, który bierze na siebie grzech świata (J 1,29.36).
Jezus rozpoczyna w ten sposób swoją publiczną działalność, która
zakończy się śmiercią zbawczą.
Zstąpienie Ducha na Jezusa objawia zbawczą i twórczą moc Boga,
a sama teofania, będąc konsekwencją, jest równocześnie powołaniem Jezusa do Jego misji, jest swoistą inwestyturą mesjańską,
zgodnie z zapowiedzią proroków (Iz 11,2; 42,1; 61,l).
Chrzest Jezusa nie udziela Mu jednak godności, której by nie
posiadał, a jest jedynie uroczystym wprowadzeniem w działalność mesjańską.
b) Chrzest w wodzie i Duchu
Już Jan Chrzciciel zapowiedział chrzest Jezusa Duchem i ogniem
(Mt 3,11). Duch jest tutaj obiecanym darem mesjańskim, ogień zaś
oznacza sąd, który dokona się w chwili przyjścia Jezusa (J 3,18-21;
5,22-25; 9, 39).
Chrzest w Duchu Świętym dla św. Pawła (1 Kor 12,13) oznacza
przede wszystkim przyjęcie Ducha Świętego, który jest Duchem
Boga (Rz 8,1-18), jest Duchem Chrystusa (Rz 8,8; 2 Kor 3,18; Ga
4,4). Stąd życie w Chrystusie jest życiem w Duchu, który sprawia,
że ochrzczony należy do Chrystusa, jest przybranym dzieckiem
Bożym i członkiem Ludu Bożego. Dar Ducha Świętego jest jakby
22
pieczęcią, która zostawia znamię na całym życiu ochrzczonego
(2 Kor 1,21; Ef 1,13; 5, 30).
Pan Jezus prawdopodobnie sam nie chrzcił, ale już za Jego życia
chrzcili Apostołowie (J 4,1-2). Dzieje Apostolskie potwierdzają udzielanie chrztu przez apostołów po Zesłaniu Ducha Świętego (Dz 2,37-41). Filip chrzci dworzanina królowej egipskiej Kandaki (Dz 8,38).
Piotr chrzci Korneliusza (Dz 10,44-48). Działalność Apostołów zakłada polecenie Chrystusa Pana, który zapowiada chrzest i faktycznie po
swoim Zmartwychwstaniu ogłasza go w formie nakazu skierowanego
do apostołów: Idźcie więc i nauczajcie wszystkie narody, chrzcząc je w imię
Ojca i Syna i Ducha świętego (Mt 28,19 por. Mk 16,16). Nakaz chrztu,
podobnie jak nakaz głoszenia Ewangelii, ma charakter uniwersalny,
ma objąć wszystkie stworzenia (Marek), wszystkie narody.
Dzieje Apostolskie i św. Paweł mówią o chrzcie w imię Jezusa
Chrystusa lub w imię Pana Jezusa (Dz 2,38; 8,16; 10,48; 19,5; 1Kor
6,11), dla odróżnienia od chrztu Jana czy innych praktyk żydowskich. Udzielać chrztu w imię Jezusa to tyle, co udzielać go mocą
Chrystusa, to tyle, co należeć do Chrystusa. Należeć do Chrystusa
oznacza zaś należeć do całej Trójcy Świętej.
Formuła trynitarna przekazana przez Mateusza powstała z rozwinięcia formuły chrystologicznej, które miało już miejsce w Kościele
pierwotnym. Użycie formuły trynitarnej oprócz Mateusza potwierdza Didache (7,1.3).
Dzieje Apostolskie potwierdzają, że chrztu udzielano przez zanurzenia w wodzie (Dz 8,27; 8,38). Potwierdza to również Pawłowa
symbolika chrztu jako zanurzenia w Chrystusie (Rz 6,3; Kol 2,11).
Nie można jednak wykluczyć, że znany był również chrzest przez
polanie w przypadku chrztu większej liczby ludzi i w nadzwyczajnych okolicznościach (Dz 2,41; 5,14; 16,33). O polaniu wodą
wyraźnie mówi już Didache (7,3).
c) Chrzest według św. Jana
W Ewangelii św. Jana istnieją zapowiedzi i aluzje do chrztu. W rozmowie z Nikodemem ukazuje Chrystus głęboki sens chrztu, który
jest nowym narodzeniem z Ducha, nieodzownym do zbawienia
(3,1-21).
23
W rozmowie z Samarytanką Jezus mówi o nowym życiu pochodzącym od Boga, które symbolizuje woda (4,1-30). To nowe życie,
nowe narodzenie nie podchodzi od człowieka, lecz od Boga i jest
dziełem Ducha (l,13; 1J 2,29; 3,9; 5,1.14). Swoją zaś moc bierze
ze śmierci krzyżowej Chrystusa, który wywyższony na krzyżu
przywraca życie (J 3,15).
d) Pawłowa teologia chrztu
Listy Pawłowe ukazują wyraźnie, że chrzest jest wielkim darem,
a równocześnie wezwaniem dla ochrzczonego. Stąd charakterystyczne dla świętego Pawła przechodzenie od faktu do zobowiązania, od aspektu ontycznego do moralnego. Posługuje się przy
tym kilkoma obrazami.
Chrzest jest zanurzeniem w śmierć i zmartwychwstanie Jezusa
(Rz 6,3-5, Kol 2,12). Zanurzenie jest symbolem śmierci, wynurzenie
zaś – zmartwychwstania, życia. W chrzcie zostajemy razem z Chrystusem pogrzebani, razem z Nim przechodzimy do nowego życia; śmierć
z Chrystusem to śmierć dla grzechu, śmierć starego i narodziny nowego człowieka dla Chrystusa (Rz 6,6; Kol 3,9; Ef 4,24; Ga 6,15).
Ta przemiana wymaga ciągle podejmowanego wysiłku moralnego, by
od grzechu i śmierci przechodzić do nowego życia, by zamiast owoców grzechu rodzić owoce sprawiedliwości (Rz 6,12-23).
Chrzest jest przyobleczeniem się w Chrystusa (Ga 3,27). Chrzest
sprawia, że otrzymujemy przybrane synostwo Boże, że możemy wołać
do Boga „Ojcze”. Te wspaniałe dary Boże, które są naszym udziałem
przez chrzest, wymagają z kolei ich właściwego wykorzystania: Mając
życie od Ducha, do Ducha też się stosujmy (Ga 5,25). Dotyczy to również
wolności od grzechu: Ku wolności wyswobodził nas Chrystus. A zatem
trwajcie w niej i nie poddawajcie się na nowo w jarzmo niewoli (Ga 5,1).
A nawiązując do obrazu szaty, już na płaszczyźnie normatywnej św.
Paweł zawoła: Przyobleczcie się w Pana Jezusa Chrystusa (Rz 13,14).
Chrzest włącza nas w Kościół – Mistyczne Ciało Chrystusa:
Wszyscyśmy w jednym Duchu zostali ochrzczeni, aby stanowić jedno
ciało (1 Kor 12,13). Chrześcijanin staje się członkiem nowego ludu
Bożego na wzór ludu izraelskiego, który przeszedł przez Morze
24
Czerwone (1 Kor 10,1-2). Jesteśmy cząstką tej budowli, której
Kamieniem węgielnym jest Chrystus (Ef 2,11-28).
e) Pierwszy list św. Piotra
List św. Piotra zawiera bardzo wiele myśli związanych z chrztem
świętym, wskazujących wprost na katechezy chrzcielne. Tekstem
podstawowym jest fragment, w którym potop jest figurą chrztu (1 P
3,18-22). Św. Piotr w wodach potopu widzi obraz chrztu, przez który
Bóg ratuje człowieka od grzechu i daje mu nowe życie dzięki zmartwychwstaniu Jezusa Chrystusa. Przejście Noego przez wody potopu
symbolizuje zatem przejście chrześcijanina przez wodę chrztu.
Inne teksty zawierają również aluzję do chrztu, w których mowa
jest o zrodzeniu na nowo (1,3), ponownym do życia powołaniu (1,23),
narodzonych niemowlętach (2,1), o kapłańskich obowiązkach ochrzczonych (2,1-11).
B. TRADYCJA CHRZEŚCIJAŃSKA
Omówione wyżej teksty biblijne potwierdzają pochodzenie chrztu
od wyraźnego nakazu Chrystusa i faktyczne udzielanie go przez apostołów.
Pisma z pierwszych wieków chrześcijaństwa potwierdzają dalszy
rozwój liturgii chrzcielnej, jak też istnienie różnych problemów
z tym związanych.
Pewną trudność dla nawróconych z pogaństwa stanowiła zbieżność
obmycia wodą, stosowanego również w praktykach religijnych
pogańskich, i jego symboliki zbliżonej również zewnętrznie do
chrześcijańskiej. Ten fakt wymagał od apologetów i pisarzy chrześcijańskich pogłębienia treści chrztu i chrześcijańskiego zbawienia:
św. Justyn (Apologia 2,XIII), Tertulian (De Baptismo 5,3-4).
Oprócz zanurzenia, które niesie ze sobą bogate treści teologiczne,
rozwinięte już przez św. Pawła, pojawiają się wkrótce także inne
symbole i elementy liturgii, ukazane zwłaszcza w Tradycji Apostolskiej (2,l) św. Hipolita w III w., jak namaszczenie olejem, potrójne
wyznanie wiary połączone z potrójnym zanurzeniem, wyrzeczenie
się szatana, nałożenie szaty, wręczenie świecy.
25
W Kościele czasów apostolskich, co potwierdza księga Dziejów
Apostolskich, katecheza chrzcielna była bardzo krótka i ograniczała
się do wyznania wiary w Chrystusa, żalu za grzechy i obietnicy
zachowywania przekazań (Dz 2,37-41; 8,26-38; 9,18; 16,25-34;
10,44-48). Ale już w Didache jest mowa o długotrwałym poznawaniu nauki Chrystusa i postach poprzedzających sam chrzest (VII
1,2,4). Według Tradycji Apostolskiej Hipolita (15-20) katechumenat
trwa już trzy lata i zawiera katechezy, próby moralne i ryty liturgiczne. Dalszemu rozwojowi katechumenatu dorosłych towarzyszy
równocześnie od IV w. rozwój chrztu dzieci, który też doprowadzi
do stopniowego zanikania chrztu dorosłych. Z kolei ze względu na
chrzest dzieci zanika z katechumenatu katecheza chrzcielna i wprowadzenie w życie chrześcijańskie, a część rytualna wielu etapów
katechumenatu znajduje się odtąd w liturgii chrztu. Chrzest dzieci
sprawił też, że ryt nałożenia rąk (bierzmowanie) został oddzielony
od chrztu i otrzymał również wkrótce własną nazwę confirmatio
(Synod w Orange, 44l). Została w ten sposób także zerwana jedność rytu inicjacji.
Teksty Nowego Testamentu nie potwierdzają wyraźnie chrztu
dzieci, zwłaszcza że podkreślają nieodzowność wiary dla chrztu
(Mk 16,15-16; Dz 8,36-38), co możliwe jest u dorosłych. Można się
jednak domyślać, że w wyrażeniu „chrzest domu” występują na
kartach Pisma Świętego (Dz 11,14; 14,15; 16,33; 18,8; 1 Kor 1,16)
mieści się także chrzest dzieci. Stąd niektórzy autorzy wnioskują,
że chrzest dzieci był już stosowany w latach 60. Udzielanie chrztu
dzieciom w III w. potwierdza Tradycja Apostolska św. Hipolita, jak
również św. Cyprian i św. Ireneusz.
II. DAR CHRZTU I JEGO WEZWANIE
Mówiąc o darze w przypadku sakramentów, nie myślimy o rzeczy,
którą można dać czy też otrzymać, ale o nowej relacji, która powstaje między człowiekiem a Bogiem, i o nowych relacjach, jakie
powstają między ludźmi. Stąd też można wyróżnić dwa aspekty
działania chrztu w człowieku: paschalny i eklezjalny. Pierwszy
oznacza włączenie w tajemnicę zbawczą Chrystusa, drugi wskazuje,
26
że chrzest wprowadza do wspólnoty ludu Bożego. Dwa powyższe
aspekty stanowią ścisłą jedność, stąd mówiąc o jednym, dotyka
się drugiego. To stwierdzenie dotyczy tym bardziej poszczególnych
elementów składających się na każdy aspekt.
1. CHRZEST WŁĄCZA W TAJEMNICĘ ZBAWCZĄ
CHRYSTUSA
Natchnienie dla refleksji nad działaniem chrztu znajdziemy przede
wszystkim w listach Pawłowych. Mówiąc o włączeniu w tajemnicę
zbawczą Chrystusa poprzez chrzest, możemy wyróżnić trzy dalsze
elementy, a raczej aspekty: zjednoczenie z Chrystusem, nowe życie,
udział w boskiej naturze.
a) Zjednoczenie z Chrystusem
Jedność ochrzczonego z Chrystusem ukazuje św. Paweł w obrazie
zanurzenia się w śmierć i zmartwychwstania Chrystusa oraz „przyobleczenia się” w Chrystusa. Ochrzczony jest rzeczywiście ontycznie
włączony w śmierć Chrystusa, jak też ma udział w Jego zmartwychwstaniu, ponieważ zostaliśmy z Nim złączeni w jedno (Rz 6,5).
Chrystus Umarły i Zmartwychwstały jest prawzorem człowieka:
to, co stało się w Jego życiu, powtarza się w życiu ochrzczonego.
Upodobnienie się ochrzczonego do Chrystusa dobrze oddaje obraz
„przyobleczenia się” w Chrystusa i to też sprawia, że znikają wszelkie różnice między ludźmi, które ich dotychczas dzieliły, ponieważ
wszyscy są kimś jednym w Chrystusie Jezusie (Ga 3,27).
b) Nowe życie, nowe narodziny
Zjednoczenie z Chrystusem w Jego śmierci i zmartwychwstaniu
prowadzi do nowego narodzenia człowieka. Jest to sformułowanie często spotykane u św. Jana, św. Piotra, a także u św. Pawła.
Zanurzenie w wodzie chrztu oznacza śmierć, wynurzenie natomiast – życie, nowe narodzenie. Następuje śmierć dla grzechu
i rodzi się życie dla Chrystusa. Umiera stary człowiek i rodzi się
nowy człowiek. Mocą Chrystusa dokonuje się wewnętrzna metanoia: człowiek zostaje uwolniony od grzechu pierworodnego,
a w przypadku osoby dorosłej także od grzechów osobistych, jeśli
za nie żałuje. Zostaje uwolniony od kary wiecznej i doczesnej jako
27
następstwa grzechu i na wypadek śmierci może dostąpić wiecznej
wspólnoty z Chrystusem.
c) Udział w boskiej naturze
Nowe narodzenie oznacza udział w boskiej naturze (2 P 1,4), czyni
człowieka dzieckiem Bożym, dzięki czemu może on zwracać się do
Boga „Ojcze” (Rz 8,15; Ga 4,5). Dzieje się to przez Ducha Świętego,
który jest nam dany już na chrzcie świętym, wraz ze wszystkimi
darami nadprzyrodzonymi. Przez wezwanie Trójcy Świętej wchodzi
ochrzczony rzeczywiście we wspólnotę z Trzema Osobami boskimi:
Ojcem, Synem i Duchem Świętym.
2. CHRZEST WPROWADZA DO WSPÓLNOTY
LUDU BOŻEGO
Przypomnijmy raz jeszcze, że powyższe aspekty łączą się ściśle ze
sobą, stanowią wprost jedność. Konsekwencją włączenia w tajemnicę Chrystusa jest włączenie w Jego Mistyczne Ciało, we wspólnotę
Ludu Bożego. Można je rozpatrywać w następujących aspektach:
a) Chrzest jest sakramentem jedności
Chrzest nie tylko łączy z Chrystusem, ale łączy także wszystkich
ochrzczonych ze sobą: wszyscy, którzy zostaliście ochrzczeni w Chrystusie… jesteście kimś jednym w Chrystusie (Ga 3,27-28). Nie ma już
Greka, Rzymianina, niewolnika czy wolnego, ponieważ wszyscy
tworzą jedno ciało, zjednoczeni jednym Duchem udzielonym na
chrzcie. To stwierdzenie ma niezwykłe znaczenie dla działalności
ekumenicznej. Wszyscy jesteśmy członkami jednego ciała, którego
głową jest Chrystus (1 Kor 12,12-27), cząstkami budowli, której
kamieniem węgielnym jest Chrystus (Ef 2,11-28). Chrzest jako sakrament Chrystusa i Kościoła równocześnie przyczynia się do rozwoju
Mistycznego Ciała Chrystusa i wzrostu budowli, którą jest Kościół.
b) Charakter sakramentalny w służbie wspólnoty
28
Chrzest udziela charakteru sakramentalnego, obok bierzmowania
i kapłaństwa, dzięki któremu ochrzczony ma udział w potrójnej
funkcji Chrystusa Pana: kapłańskiej, prorockiej i królewskiej.
Wypełnianie tych funkcji ma za cel wyraźnie wspólnotę Ludu
Bożego, której służą. Są głównie darami udzielanymi dla innych,
a więc charyzmatami.
Chrzest daje udział w kapłaństwie wspólnym Chrystusa, co wyraźnie potwierdza św. Piotr (1 P 2,5.9), a więc udziela uzdolnienia
kultycznego Ludowi Bożemu, powołanemu do oddawania czci
Bogu. Wierni przez chrzest wcieleni do Kościoła – stwierdza Konstytucja o Kościele – dzięki otrzymanemu znamieniu przeznaczeni są do
uczestnictwa w kulcie religii chrześcijańskiej (KK 11).
Chrzest zapoczątkowuje udział w prorockiej funkcji Chrystusa
i uzdalnia do głoszenia i świadczenia o Chrystusie. Zdolność ta
zostanie później rozwinięta w innych sakramentach, zwłaszcza
w bierzmowaniu. W chrzcie ma jednak już swój początek.
Chrzest daje udział w królewskiej funkcji Chrystusa, czyli uzdolnienie do przywracania Bożego ładu w sobie i w innych. Tutaj też
ma swoją genezę współodpowiedzialność za innych i obowiązek
dążenia do tego, aby świat został przepełniony duchem Chrystusowym
i w sprawiedliwości, miłości i pokoju tym skuteczniej cel swój osiągnął (KK
36). Ochrzczony zostaje uzdolniony, by ukazywać znaczenie i wartość tego wszystkiego, co czyni dla siebie, rodziny, społeczeństwa.
3. CHRZEST JAKO WEZWANIE
Z tego, co zostało wyżej powiedziane, wynika określone wyzwanie
płynące z chrztu świętego. Każdy dar niesie ze sobą określone
zobowiązanie.
a) Obowiązek przyjęcia chrztu
Chrzest trzeba przede wszystkim przyjąć: jest on bowiem jako dar
zaadresowany do człowieka. Poza tym według nauki Chrystusa
chrzest jest koniecznym środkiem do zbawienia. Jak narodzenie
cielesne jest początkiem istnienia, tak narodzenie duchowe jest
początkiem życia Bożego (por. J 3,5). Nakaz Chrystusa udzielania
chrztu, obok głoszenia Ewangelii (Mt 28,19; Mk 16,15), jak również
ukazanie skutku przyjęcia tego sakramentu, jakim jest zbawienie
(Mk 16,16), pociąga za sobą obowiązek przyjęcia go wszędzie tam,
gdzie dotarła Ewangelia.
W pierwszych wiekach, choć zasadniczo udzielano chrztu dorosłym,
w niebezpieczeństwie śmierci udzielano go także dzieciom, ponieważ istniała świadomość, że chrzest jest bramą zbawienia i jego
przyjęcie jest poważnym obowiązkiem. Inaczej niż różne grupy
29
w starożytności (np. pelagianie) czy w czasach nowożytnych (np.
protestantyzm liberalny, modernizm), Kościół podkreśla konieczność chrztu do zbawienia. W szczególny sposób czyni to Sobór
Trydencki. Przypomina o niej również Sobór Watykański II, łącząc
prawdę o konieczności chrztu z prawdą, że Chrystus jest jedynym
Pośrednikiem zbawienia: Chrystus bowiem jest jedynym Pośrednikiem
i drogą zbawienia, On, co staje się dla nas obecny w Ciele swoim, którym
jest Kościół; On to właśnie podkreślając konieczność wiary i chrztu (por. Mk
16,16; J 3,5), potwierdził równocześnie konieczność Kościoła, do którego
ludzie dostają się przez chrzest jak przez bramę (KK 14).
Chrzest jest koniecznym środkiem zbawienia w zwyczajnym porządku zbawczym i nie znaczy to wcale, że poza nim nie ma możliwości
otrzymania łaski zbawienia. Idea o powszechnej woli zbawczej Boga,
który pragnie wszystkich ludzi doprowadzić do zbawienia, była zawsze żywa w Kościele (por. 1 Tm 2,4), choć ostatni Sobór w sposób
szczególny ją akcentuje (por. KK 16; DM 7). Już w starożytności
mówi się o chrzcie pragnienia w odniesieniu do aktu doskonałej
miłości Boga, czy też o chrzcie krwi w odniesieniu do męczeństwa
poniesionego za wiarę lub cnotę chrześcijańską. Sobór idzie dalej,
stwierdzając, że samo szukanie Boga, połączone z wiernością swemu
sumieniu, może doprowadzić tych ludzi, którym w czynieniu dobra
towarzyszy także łaska Chrystusa, do zbawienia.
b) Obowiązek wzrostu w wierze
Pismo Święte, jak już zauważyliśmy, wyraźnie łączy chrzest z wiarą:
Kto uwierzy i ochrzci się, będzie zbawiony (Mk 16,16). Wiara wyprzedza
i jest u podstaw każdego sakramentu, którego nie można owocnie przyjąć bez wiary. Tak też jest u osoby dorosłej przyjmującej
chrzest. Inaczej jednak wygląda to u małego dziecka, które nie
jest zdolne do wiary i nawrócenia.
U dziecka wiara nie wyprzedza chrztu, lecz jest jego następstwem
jako uzdolnienie do odpowiedzi Bogu wiarą, która rozwijać się
będzie wraz z rozwojem życia osobowego. Chrzest nie przestaje być
jednak i w tym wypadku sakramentem wiary: wyznają ją bowiem
rodzice i chrzestni i zobowiązują się równocześnie do wychowania
dziecka we wierze.
30
Tak w przypadku osoby dorosłej, jak i małego dziecka chrzest jest
wezwaniem do rozwoju i wzrostu wiary. Dotyczy ono zarówno
poznawania prawd wiary, jak również przygotowania do przyjęcia
następnych sakramentów inicjacji, a przede wszystkim życia według wiary. W wypełnieniu tych zadań powinni dziecku pomagać
rodzice, dla których chrzest ich dziecka jest wyzwaniem aż do
momentu, kiedy ono samo będzie zdolne je podjąć. Przywrócony
dziś „czas mistagogii chrzcielnej” w przypadku chrztu dorosłych,
u dzieci musi z konieczności objąć cały okres poprzedzający przyjęcie następnych sakramentów inicjacji.
c) Potrzeba ustawicznego nawracania się
Chrzest jest darem i zadaniem na całe życie. Nowe życie Boże, udział
w naturze Boga, zjednoczenie z Chrystusem wymaga od człowieka
stałych wysiłków, by tego daru nie utracić, by się mu nie sprzeniewierzyć, by wciąż na nowo do niego dorastać. Świętość ontyczna
udzielona na chrzcie świętym musi się stać świętością moralną,
będącą owocem osobistego wysiłku współpracy z łaską Bożą.
Przeradzanie się na płaszczyźnie moralnej „starego człowieka”
w „człowieka nowego” jest zadaniem, z którego zwalnia tylko
śmierć. Bóg nie uświęca człowieka bez niego, jedynie uzdalnia go
do świętości bez jego udziału.
Chrzest czyni człowieka chrześcijaninem, zaś „dobrym” chrześcijaninem staje się on przez swoje życie. Prawdę tę dobrze odzwierciedlają listy św. Pawła, w których jest charakterystyczne przejście
od faktu zbawczego do zobowiązania, które może się wydawać
niekiedy domaganiem się tego, co już się stało: w rzeczywistości
idzie o dwie różne płaszczyzny: ontyczną i moralną (por. Ga 5,25:
Rz 13,14; Ga 1,5; 1 Kor 12,13). Przechodzi też do bardzo szczegółowych wymogów moralnych, które wyprowadza z chrztu świętego
(Kol 3,1-15). Wszystkie bowiem wymogi moralne są zakorzenione
w chrzcie świętym, o czym przypominają nam przy różnych okazjach obietnice chrzcielne.
d) Odpowiedzialność za życie wspólnoty ludu Bożego
Chrześcijańska wiara i nawrócenie mają miejsce we wspólnocie Ludu Bożego, do której włącza chrzest. Wspólnota pomaga
31
ochrzczonemu w rozwoju jego wiary i wspiera jego wysiłki ustawicznego duchowego odradzania się, ale i ona sama wzrasta wiarą
ochrzczonego i doskonali się jego doskonałością, którą osiąga.
Chrzest jest dla każdego członka ludu Bożego wyzwaniem do
działania na rzecz wzrostu wspólnoty ludu Bożego. Konkretnie
jest to wyzwanie do jedności w miłości braterskiej, co wielokrotnie
przypomina św. Paweł: Wszyscyśmy bowiem w jednym Duchu zostali
ochrzczeni, aby stanowić jedno ciało (1 Kor 12,13; Ga 3,27-28). Chrzest
jest też wezwaniem poprzez kapłaństwo wspólne do wielbienia
Boga kultem i życiem, do głoszenia Chrystusa i świadectwa o Nim
wobec wspólnoty, do wysiłku w kierunku przekształcania tejże
wspólnoty w duchu i według prawa Chrystusa.
III. CZŁOWIEK WOBEC BOŻEGO WEZWANIA
Sakrament chrztu jako fakt Bożej inicjatywy jest dla człowieka
określonym wezwaniem: jest określonym wezwaniem do przyjęcia go, do udzielania (szafarz), jak i właściwego przygotowania
i przeżycia samego chrztu (wspólnota).
1. PODMIOT CHRZTU ŚW.
Podmiotem zdolnym do przyjęcia chrztu jest każdy człowiek, który
nie został jeszcze ochrzczony. Na osobach dorosłych nieochrzczonych ciąży przede wszystkim obowiązek przyjęcia tego sakramentu,
ponieważ od niego zależy zbawienie człowieka. W przypadku dzieci
obowiązek ten spoczywa na rodzicach i tych, którzy za dzieci są
odpowiedzialni. Możliwość czy niemożliwość podjęcia osobistej
decyzji odnośnie do chrztu sprawia, że tradycyjnie problematykę
podmiotu chrztu świętego widzi się w dwóch grupach: chrzest
dorosłych oraz chrzest dzieci, oraz tych osób, które mają ograniczone użycie rozumu.
a) Chrzest dorosłych
Za osobę dorosłą w prawie kanonicznym uważa się osobę, która
ukończyła siódmy rok życia: domniemywa się bowiem u niej używanie rozumu (kan. 97 §2).
W zwykłych warunkach poza niebezpieczeństwem śmierci chrzest
osoby dorosłej wymaga dłuższego przygotowania, poznania prawd
32
wiary chrześcijańskiej i praktyki życia chrześcijańskiego w katechumenacie. W niebezpieczeństwie śmierci wystarczy podstawowa
znajomość prawd wiary np. na podstawie znaku krzyża świętego
i obietnica życia chrześcijańskiego.
Do ważnego przyjęcia chrztu przez osobę dorosłą w każdej
sytuacji wymagana jest jej zgoda i wola przyjęcia tego sakramentu, w przypadku utraty przytomności wystarczy wcześniej
wyrażona intencja przyjęcia tego sakramentu lub dotychczasowy
sposób życia, z którego można wnioskować o takiej intencji.
Do owocnego przyjęcia chrztu wymagana jest wiara przyjmującego, która pośrednio wynika z intencji przyjęcia sakramentu,
jak również żal za grzechy, niezbędny do odpuszczenia grzechów
osobistych. Bez niego nie można mówić, pomimo ważności samego
chrztu, o prawdziwym pojednaniu z Bogiem, a więc o godnym
przyjęciu następnych sakramentów inicjacji.
b) Chrzest dzieci
O chrzcie dzieci i osób niemających używania rozumu decydują
rodzice i opiekunowie. Ich wola, intencja, wiara zastępuje intencję
samego dziecka, o którego sprawach decydują w różnych okolicznościach życia dziecka dopóty, dopóki ono samo nie będzie zdolne
do podejmowania decyzji. Bez tej zgody nie wolno też chrzcić
dziecka, którego rodzice nie są katolikami.
Jedynie w przypadku śmierci dobro dziecka, którym jest jego zbawienie, usprawiedliwia złamanie woli rodziców. Także i w tym
wypadku ma miejsce wiara Kościoła, w imię której jest udzielony
chrzest, jeśli to nawet wprost nie jest wiara rodziców.
Podobnie chrzci się dzieci, choć warunkowo, podrzucone lub
znalezione, jeśli nie można ustalić faktu ich chrztu. Należy także
ochrzcić płód poroniony, jeśli żyje, jak również płody zniekształcone
lub potworkowate, przyjmując ogólną zasadę, że z matki ludzkiej
rodzi się zawsze człowiek.
Na mocy powszechnej woli zbawczej Boga należy wnioskować, że
Bóg zbawia dzieci nieochrzczone, które same nie mogą decydować o swoim zbawieniu, jak również nie są zdolne sprzeciwić się
woli Bożej. Tym niemniej Kościół stale zalecał i zaleca, by czynić
33
wszystko, co możliwe w celu udzielania chrztu dzieciom i płodom poronionym.
Oprócz woli rodziców proszących o chrzest dla swego dziecka –
wystarczy jeden z rodziców – Kościół zwłaszcza w ostatnich latach
kładzie nacisk na nadzieję wychowania dziecka po katolicku (por.
kan. 868 § 2). Coraz częściej bowiem rodzice nie spełniają swego
obowiązku przygotowania dziecka do przyjęcia dalszych sakramentów inicjacji.
Należy chrztu odmówić, jeśli nie ma nadziei na katolickie wychowanie dziecka. Równocześnie trzeba pamiętać, że taki obowiązek
mogą podjąć rodzice chrzestni lub ktoś z bliskich i choć sami rodzice nie dają takiej nadziei, to faktycznie może ona istnieć. Idzie
też w sumie o to, by biorąc pod uwagę wielkie dobro chrztu dla
dziecka, nie odmawiać zbyt pochopnie chrztu świętego.
2. SZAFARZ CHRZTU ŚW.
Z prawa Bożego szafarzem chrztu świętego może być każdy człowiek, który używa właściwej materii i formuły i ma intencję spełnienia tego, co czyni Kościół. Dzięki tej intencji staje się narzędziem
Chrystusa, choć nawet nie musi być członkiem Kościoła, równocześnie z prawa Bożego i kościelnego wynika, że w zwykłych
warunkach szafarzem tego sakramentu powinien być szafarz konsekrowany, tzn. szafarz zwyczajny.
Zwyczajnym szafarzem chrztu jest biskup, prezbiter i diakon. Biskup
powinien być przede wszystkim szafarzem chrztu dorosłych: chrzest
osoby, która ukończyła 14 rok życia, wymaga wprost jego zgody,
wtedy z polecenia biskupa prezbiter może też udzielić pozostałych
sakramentów inicjacji: Eucharystii i bierzmowania. Proboszcz ma
szczególne prawo i obowiązek chrzcić własnych parafian, i to na
terytorium swojej parafii. Inni prezbiterzy i diakoni mogą udzielać
chrztu za zgodą biskupa lub proboszcza.
Do szafarzy nadzwyczajnych, według Kodeksu Prawa Kanonicznego, należy osoba wyznaczona przez ordynariusza, która w przypadku nieobecności szafarza zwyczajnego może udzielać chrztu
także poza niebezpieczeństwem śmierci (kan. 861 §2). Może to
34
mieć miejsce w kościołach partykularnych, w których odczuwa się
szczególny brak szafarzy zwyczajnych.
W niebezpieczeństwie śmierci każdy człowiek może, a nawet
powinien udzielić chrztu świętego, stając się w ten sposób szafarzem nadzwyczajnym tego sakramentu.
3. OBRZĘD CHRZTU
a) Posoborowe obrzędy chrzcielno-inicjacyjne
Reformę obrzędów chrzcielnych rozpoczął już Sobór Watykański II
poprzez swoje wskazania zawarte w Konstytucji o liturgii. Sobór,
podtrzymując praktykę udzielania chrztu dzieciom, równocześnie
żąda, by dotychczasowy obrzęd, traktujący dzieci jako osoby dorosłe,
był dostosowany do niemowląt (por. KL 67). Domaga się również
reformy obrzędu dla osób dorosłych (KL 66) oraz przede wszystkim przywrócenia katechumenatu dla przygotowania dorosłych
do chrztu (KL 64).
Postulaty te zostały zrealizowane w opracowanych nowych Obrzędach chrztu dzieci (1969) oraz w Obrzędach wtajemniczenia chrześcijańskiego dla dorosłych (1972).
Obrzęd chrztu dzieci może być obrzędem pełnym lub obrzędem
skróconym. Obrzęd skrócony stosuje się w przypadku niebezpieczeństwa śmierci, i to zarówno przez szafarza nadzwyczajnego, jak
i zwyczajnego. Zależnie do okoliczności zaleca się, oprócz stosowania znaku sakramentalnego, odmówienie modlitwy powszechnej,
wyznanie wiary, nałożenie białej szaty i odmówienie „Ojcze nasz”.
Stosowanie tego obrzędu przez osoby świeckie podkreśla ich udział
w kapłaństwie wspólnym Chrystusa. Kapłan w niebezpieczeństwie
śmierci powinien również udzielić bierzmowania, opuszczając namaszczenie krzyżmem, przewidziane w obrzędzie chrztu.
Przepisy posoborowe przewidują również obrzęd Przyniesienia do
kościoła dziecka już ochrzczonego, w którym następuje uzupełnienie
obrzędów opuszczonych przy chrzcie w niebezpieczeństwie śmierci.
Obrzędy wtajemniczenia chrześcijańskiego dla dorosłych, zgodnie z postulatem Soboru, przywracają katechumenat dla dorosłych. Obrzędy te
mogą być dostosowane do warunków lokalnych, także misyjnych,
35
poprzez włączenie miejscowych rytów inicjacji. W całym procesie
inicjacji widoczne są trzy etapy.
Pierwszy etap powinien być okresem poszukiwania i dojrzewania
decyzji, zwany też okresem „ewangelizacji” lub „prekatechumenatu”. Drugi etap „katechumenatu” obejmuje głównie katechezę,
a także nabożeństwa słowa oraz obrzędy umocnienia (modlitwy
o uwolnienie od zła, czyli tzw. małe egzorcyzmy) i kończy się wpisaniem na listę „wybranych”. Trzeci okres to czas oczyszczenia
i oświecania związany tradycyjnie z okresem Wielkiego Postu
i zakończony przyjęciem w Wigilię Paschalną trzech sakramentów
wtajemniczenia. Można także wyróżnić czwarty okres, obejmujący
cały okres paschalny, w którym dokonuje się dokładne wyjaśnienie
rytów i tajemnic chrześcijańskich (czas mistagogii).
b) Znak sakramentalny: materia i forma sakramentalna
Materię sakramentu dzieli się tradycyjnie na materię dalszą i bliższą. Materią dalszą, a więc tą, która może być użyta do sakramentu, jest woda. Przez wodę rozumie się tutaj materię, która
w powszechnym przekonaniu uchodzi za wodę. Materią wątpliwą
jest płyn zawierający obok wody także inne składniki, np. herbata.
Materii wątpliwej, poza niebezpieczeństwem śmierci i przy braku
materii pewnej, nie należy używać. Chrzest udzielony materią
wątpliwą należy też warunkowo powtórzyć.
Poza nagłym wypadkiem do chrztu używa się wody poświęconej.
Uroczyste poświęcenie wody chrzcielnej dokonuje się w Wigilię
Paschalną, a należy jej używać przez cały okres paschalny dla podkreślenia związku tego sakramentu z tajemnicą paschalną. Poza
okresem wielkanocnym święci się ją przy każdym udzielaniu chrztu
świętego. Wodę jako materię chrztu kwestionowały niektóre grupy
chrześcijańskie o podłożu dualistycznym, np. gnostycy, albigensi,
katarzy. Uważali ją bowiem za materię nieczystą.
Materią bliższą jest zanurzenie bądź polanie wodą. Nowe obrzędy przywracają starożytny sposób udzielania chrztu przez zanurzenie, stawiając je niejako przed polaniem wodą (por. kan. 854).
Trzeba jednak uznać, że sposób udzielania chrztu przez polanie jest
również tradycyjny, bo potwierdzony przez Didache (7,3). Czynność
36
zanurzenia, czy też polania głowy, jest powtarzana trzykrotnie przez
szafarza, podczas wymawiania przez niego formuły sakramentalnej.
Formułę sakramentalną w Kościele łacińskim stanowią słowa
N, ja ciebie chrzczę w imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego.
Istotne dla ważności chrztu jest określenie w formule czynności
i wezwanie Trójcy Świętej.
Kościół nadal przypomina o nadawaniu imion chrześcijańskich
(kan. 855), by ochrzczony miał kiedyś świadomość przynależności do Kościoła, który składa się również ze świętych, i by czuł się
wezwany do tej wspólnoty świętych.
4. ROLA WSPÓLNOTY KOŚCIOŁA
a) Rola wspólnoty lokalnej
Charakter wspólnotowy chrztu świętego polega przede wszystkim
na włączeniu do wspólnoty Ludu Bożego, Kościoła powszechnego.
Kościół powszechny jest reprezentowany wizualnie przez wspólnotę
parafialną, której członkiem staje się ochrzczony. Szafarz nie działa
we własnym imieniu, lecz w imieniu Chrystusa i Kościoła. W osobie
szafarza obecny jest więc Kościół tak lokalny, jak i powszechny.
Wspólnota, głównie parafialna, stanowi dla ochrzczonego zarówno
punkt wyjścia, jak też punkt dojścia. W przypadku chrztu osoby
dorosłej wspólnota ta, bliższa czy dalsza, stanowi miejsce ewangelizacji i świadectwa chrześcijańskiego, w której powoli kiełkuje,
rozwija się i dojrzewa ziarno wiary.
U małego dziecka już ochrzczonego atmosfera życia rodzinnego,
życia rówieśniczego, katecheza domowa i parafialna są miejscem
rozwoju również tego ziarna, które zostało rzucone na chrzcie
świętym. Dla każdego chrześcijanina dojrzałego w wierze wspólnota staje się miejscem jego świadectwa wiary i praktyki chrześcijańskiej, przyczyniając się w ten sposób do własnego zbawienia,
jak też wzrostu duchowego wspólnoty; oddaje on w ten sposób
wspólnocie to, co sam od niej otrzymał.
Ta egzystencjalna rola wspólnoty znalazła także ostatnio większy
wyraz w samej liturgii. Zaleca się bowiem, by chrzest dzieci odbywał się w niedzielę lub w Wigilię Paschalną, by cała wspólnota
37
mogła brać w nim udział, jak również dla ukazania związku chrztu
z Eucharystią. Dotyczy to także chrztu dorosłych, chociaż zwyczajnym czasem tego chrztu jest przede wszystkim Wigilia Paschalna,
w której uczestniczy również wspólnota parafialna. Zalecenia te nie
wykluczają jednak możliwości udzielania chrztu w jakimkolwiek
dniu (kan. 356).
Związek ochrzczonego ze wspólnotą parafialną widoczny jest również w przepisie, według którego chrztu należy udzielać w kościele
parafialnym katechumena lub rodziców dziecka, chyba że co innego
doradza słuszna przyczyna (kan. 857 §2). Każdy kościół parafialny
ma prawo, a zarazem obowiązek posiadania chrzcielnicy, która
przypomina, że chrzest włącza do lokalnej wspólnoty ludu Bożego.
Prawo do chrzcielnicy może za zgodą ordynariusza otrzymać także
inny kościół, kaplica, szpital. W przypadku konieczności, niebezpieczeństwa śmierci lub za zgodą ordynariusza, chrzest może być
udzielony w domu prywatnym.
b) Zadanie eklezjalne rodziców dziecka
38
Obrzęd chrztu świętego akcentuje tak rolę liturgiczną, jak i moralną rodziców. Otrzymują większy udział w posłudze i funkcji niż
chrzestni. W czasie obrzędu chrztu rodzice: proszą o chrzest swego
dziecka, czynią znak krzyża na jego czole, wyrzekają się złego ducha
i składają wyznanie wiary, niosą dziecko do chrzcielnicy, trzymają
zapaloną świecę, otrzymują specjalne błogosławieństwo.
Na rodzicach przede wszystkim spoczywa obowiązek zadbania
o udzielenie ich dziecku chrztu w pierwszych tygodniach po jego
urodzeniu lub natychmiast w przypadku niebezpieczeństwa śmierci (kan. 867). Oni też powinni udać się do proboszcza i prosić
o sakrament oraz odpowiednio się do niego przygotować przez
uświadomienie sobie znaczenia tego sakramentu, a zwłaszcza
obowiązku wobec dziecka doprowadzenia go do poznania Boga
i przygotowania do przyjęcia pozostałych sakramentów inicjacji
chrześcijańskiej: Eucharystii i bierzmowania. W związku z tym
powinni wraz z chrzestnymi uczestniczyć w przygotowaniu chrzcielnym poprzedzającym chrzest ich dziecka (kan. 851 § 2). Wychowanie w wierze katolickiej jest obowiązkiem rodzica katolickiego,
zaś rodzic niekatolicki takie wychowanie powinien umożliwić.
Nie jest zobowiązany do wyznania wiary w czasie obrzędu chrztu,
podczas którego może milczeć.
Szczegółowe wskazania na temat chrztu świętego dziecka i związanych z tym obowiązków rodziców dziecka zawierają statuty
506-507 Synodu Archidiecezji Poznańskiej 2004-2008.
c) Funkcja eklezjalna chrzestnych
Istnieje w Kościele starożytny zwyczaj, że kandydat do chrztu miał
kogoś, kto pomagał mu w przygotowaniach do tego sakramentu,
uczestniczył w obrzędzie i wspierał go w realizacji życia chrześcijańskiego. Także dziś zarówno w przypadku chrztu dorosłego, jak
i dziecka, wymagani są, jeśli to możliwe, rodzice chrzestni lub
przynajmniej jeden rodzic chrzestny (kan 873). Obecność chrzestnych jest przewidziana nie tylko w zwykłych warunkach, ale także
w niebezpieczeństwie śmierci, jak również w obrzędzie przyniesienia
do kościoła dziecka już ochrzczonego.
W wyjątkowych sytuacjach, jeśli z pewnych powodów nie ma
chrzestnych, szafarz powinien postarać się o świadka chrztu, który
nie spełnia żadnych funkcji w obrzędzie, nie podejmuje żadnych
zobowiązań na przyszłość, a jedynie może zaświadczyć o udzieleniu
chrztu (kan. 875). Taką funkcję świadka w zwykłych warunkach,
oprócz chrzestnego katolika, może pełnić ochrzczony należący do
niekatolickiej wspólnoty kościelnej (kan. 874 § 2).
Chrzestni powinni spełniać pewne warunki wymagane do pełnienia
tej funkcji (kan. 874 § l):
• Chrzestny powinien mieć rozeznanie umysłowe i intencję
podjęcia tej funkcji i obowiązku.
• Zasadniczo wymagany jest ukończony 16 rok życia.
• Przyjął wszystkie sakramenty inicjacji i prowadzi życie zgodne
z wiarą.
• Jest wolny od jakiejkolwiek kary kanonicznej
• Nie jest ojcem lub matką przyjmującego chrzest.
Chrzestnych wybiera kandydat do chrztu lub jego rodzice, a gdy
ich nie ma, wówczas proboszcz lub szafarz chrztu.
Chrzestni występują jako przedstawiciele rodziny, a równocześnie
całego Kościoła i mają pomagać w przygotowaniu do chrztu i w życiu
39
chrześcijańskim ochrzczonego. W przypadku osoby dorosłej chrzestny ma uczestniczyć w końcowych obrzędach katechumenatu oraz
w samym obrzędzie chrztu, by poświadczyć wiarę chrzczonego, a po
chrzcie dbać o jego wytrwanie w wierze i życiu chrześcijańskim.
W przypadku chrztu dziecka razem z rodzicami wyznaje wiarę
Kościoła, w której dziecko otrzymuje chrzest, a po chrzcie powinien
pomagać w chrześcijańskim wychowaniu dziecka.
IV. PROBLEMATYKA EKUMENICZNA CHRZTU ŚW.
Chrzest stanowi sakrament jedności nie tylko z Chrystusem, lecz
także wszystkich ochrzczonych między sobą. Wszyscy ochrzczeni są
członkami mistycznego Ciała, którego głową jest Chrystus. Dla życia
chrześcijańskiego, a zwłaszcza dla działalności ekumenicznej, nie
jest obojętne, czy ktoś podający się za chrześcijanina przyjął chrzest,
czy też go nie przyjął i czy przyjął go ważnie. Takie stwierdzenie
jest szczególnie ważne w przypadku braci odłączonych, którzy chcą
nawiązać pełną wspólnotę z Kościołem katolickim, jak również przy
zawieraniu małżeństw mieszanych. W pierwszym przypadku może
zachodzić możliwość warunkowego udzielenia chrztu, w drugim
zaś potrzeba udzielenia dyspensy od różności religii.
Kościół kieruje się w tej materii dwiema zasadami. Pierwsza wyraża się stwierdzeniem, że chrzest jest konieczny do zbawienia,
druga, że może być udzielony tylko jeden raz w życiu (por. Dyrektorium ekumeniczne, n. 9). Dlatego warunkowe powtarzanie
chrztu u braci odłączonych może nastąpić jedynie wtedy, gdy po
zbadaniu materii i formy stosowanej przy udzielaniu sakramentu, jak również intencji chrzczonego dorosłego i szafarza, pozostaje uzasadniona wątpliwość co do ważności chrztu (kan. 869 § 2).
W pierwszym wypadku, gdy idzie o materię i formę, trzeba po
prostu sprawdzić sposób udzielania chrztu przepisany w księgach
liturgicznych danego Kościoła lub wspólnoty. Określona wspólnota może także wyjaśnić dalsze wątpliwości w tej materii (por.
Dyrektorium ekumeniczne, n. 13). Intencja chrzczonego oznacza wolę
przyjęcia chrztu, a intencja szafarza zamiar czynienia tego, co zamierza uczynić Kościół przez udzielenie chrztu. Brak wiary szafarza
40
sam z siebie nie powoduje bowiem nieważności, należałoby jedynie
udowodnić, że szafarz nie miał intencji czynienia tego, co czynią
chrześcijanie. Z zasady zakłada się wystarczającą intencję (por.
Dyrektorium ekumeniczne, n. 13)
Dyrektorium ekumeniczne stwierdza wyraźnie, że nie można podawać w wątpliwość ważności chrztu udzielanego u chrześcijan
wschodnich odłączonych. W tym wypadku, jak w każdym innym w Kościele katolickim, wystarcza stwierdzenie samego faktu
(n. 12).
Poza tym, zgodnie z Deklaracją Kościołów w Polsce na progu Trzeciego
Tysiąclecia, Kościół katolicki uznaje ważność chrztu świętego udzielonego przez duchownego Kościoła ewangelicko-augsburskiego,
Kościoła ewangelicko-metodystycznego, Kościoła ewangelicko-reformowanego, Kościoła polskokatolickiego, Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego i Starokatolickiego Kościoła
Mariawitów.
Zgodność i jedność w doktrynie i praktyce chrztu Kościołów chrześcijańskich ma niezwykłe znaczenie dla jedności życia chrześcijańskiego, skoro chrzest jest podstawą tego życia.
opr. ks. prof. Jerzy Troska, ks. dr Jan Glapiak