- Annals of Parasitology

Wiadomoœci Parazytologiczne 2008, 54(2), 137–141
Copyright© 2008 Polskie Towarzystwo Parazytologiczne
Próba wykrycia żywicieli pośrednich tasiemca Echinococcus
multilocularis na terenie Polski*
An attempt to determine intermediate hosts of the tapeworm
Echinococcus multilocularis in Poland
Andrzej Malczewski, Anna Borecka, Małgorzata Malczewska, Jakub Gawor
Instytut Parazytologii im. W. Stefańskiego, Polska Akademia Nauk, ul. Twarda 51/55, 00−818 Warszawa;
E−mail: [email protected]
ABSTRACT. Echinococcus multilocularis, a tiny tapeworm (2–3 mm in length) occurs in the small intestine of red
foxes and raccoon dogs in Poland. Small rodents, intermediate hosts of the tapeworm can ingest parasite eggs excreted
in faeces by final host. Humans can become infected by accidental ingestion of the eggs. The resulting disease, alveo−
lar echinococcosis, potentially lethal zoonosis, typically presents as an infiltrative tumor−like growth in the liver, which
may invade neighbouring organs. The objective of the study was to determine intermediate host species for E. multi−
locularis in Poland. During the years 2004−2006, a total of 1425 animals, i.e. 1170 rodents (14 species), 238 insecti−
vores (4 species) and 17 Mustelids (3 species) were trapped and autopsied for the presence of E. multilocularis proto−
scolices (larvae). Animals were captured in northern, north−eastern, central and southern Poland, areas where the high
prevalence of the tapeworm was recorded in foxes. In 44 (3.1%) of examined animals were found cysts in the liver, how−
ever no typical lesions were affirmed. Infection was not confirmed using PCR technique with primers specific for E.
multilocularis (EmCA90, EmTriple83).
Key words: Echinococcus multilocularis, intermediate hosts, Poland
Wstęp
Echinococcus multilocularis pasożytujący w je−
licie cienkim lisów budzi w ostatnich latach w Pol−
sce duże zainteresowanie ze względu na powszech−
ne stwierdzanie go u zwierząt tego gatunku i zwią−
zane z tym zagrożenie zdrowia ludzi. Przeprowa−
dzone w ciągu ostatnich kilkunastu lat badania wy−
kazały występowanie tasiemca u lisów na większo−
ści kontynentu europejskiego z wyjątkiem wysp
brytyjskich, Półwyspu Iberyjskiego oraz Skandyna−
wii.
E. multilocularis został stwierdzony w Polsce po
raz pierwszy w 1994 roku u lisów z okolic Gdańska
[1], a dalsze badania wykazały jego występowanie
u zwierząt tego gatunku na terenie prawie całego kra−
ju [2–8] oraz u jenotów w woj. pomorskim [9, 10].
Ekstensywność zarażenia lisów w niektórych regio−
nach przekracza 50% (powiaty woj. warmińsko−ma−
zurskiego, podkarpackiego i małopolskiego).
Wydalane przez żywiciela ostatecznego z kałem
jaja są odporne na warunki środowiska zewnętrzne−
go (zwłaszcza niskie temperatury) oraz działanie
środków chemicznych. W temperaturze −70°C tracą
inwazyjność po 96 godzinach. Formy inwazyjne
przypadkowo połknięte przez żywiciela pośrednie−
go (najczęściej gryzonia z podrodziny nornikowa−
tych) rozwijają się w wątrobie w postaci gronia−
stych struktur złożonych z torbieli o średnicy od pół
do kilku milimetrów zawierających protoskoleksy –
formy larwalne pasożyta. Cykl rozwojowy zamyka
się, gdy żywiciel ostateczny upoluje zarażonego
gryzonia. Człowiek, analogicznie jak żywiciel po−
średni może zarazić się drogą pokarmową. Bąblowi−
* Badania finansowane przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego (grant nr 2 PO5D 020 27)
138
ca wielojamowa (alweolarna echinokokoza) u ludzi
jest bardzo niebezpieczną chorobą wywołaną przez
postać larwalną pasożyta. W jej przebiegu w 99%
przypadków zajętym narządem jest wątroba [11].
Postacie larwalne rozrastają się wzdłuż naczyń
krwionośnych i dróg żółciowych tego narządu, co
prowadzi do powstawania przerzutów do odległych
narządów, płuc lub mózgu. Zmiany kliniczne poja−
wiają się po kilku−kilkunastu latach. Rozpoznanie
choroby jest trudne, rozwój pasożyta bywa mylony
z rozrostem nowotworowym. W przypadku późne−
go rozpoznania, w zaawansowanym stanie choroby
występuje bardzo poważne zagrożenie życia pacjen−
ta.
Celem badań było stwierdzenie, które gatunki
gryzoni pełnią rolę żywicieli pośrednich E. multilo−
cularis w warunkach geoklimatycznych Polski. Jest
to istotne zarówno ze względów poznawczych, jak
i praktycznych. Od wprowadzenia w 1992 roku
w Polsce rejestracji przypadków bąblowicy wieloja−
mowej u ludzi odnotowano 61 zachorowań (dane
Głównego Inspektoratu Sanitarnego).
Materiał i metody
W latach 2004–2006 odłowiono ogółem 1425
zwierząt, tj. 1170 gryzoni (Rodentia) (14 gatun−
ków), 238 owadożernych (Insectivora) (4 gatunki)
i 17 przedstawicieli z rodziny łasicowatych (Muste−
lidae) (3 gatunki) (Tabela 1). Miejscami odłowów
zwierząt – potencjalnych żywicieli pośrednich E.
multilocularis były tereny występowania tego ta−
siemca u lisów wykazane we wcześniejszych bada−
niach, tj. powiaty na terenie pięciu województw:
warmińsko−mazurskiego, podlaskiego, mazowiec−
kiego, małopolskiego i podkarpackiego. W miej−
scach odłowów rozstawiano pułapki zatrzaskowe.
Pułapki umieszczano wzdłuż ścieżek poruszania się
gryzoni, w liczbie 10 na terenie o powierzchni oko−
ło 100 m2. Tuszki odłowionych zwierząt zamrażano
i przewożono do laboratorium, gdzie zostały prze−
badane sekcyjnie na obecność cyst bąblowca wielo−
jamowego. Po rozcięciu powłok brzusznych i klatki
piersiowej przeglądano powierzchnię narządów we−
wnętrznych oraz jam ciała w poszukiwaniu charak−
terystycznych cyst. Stwierdzone zmiany oglądano
pod mikroskopem, a następnie izolowano i konser−
wowano w 70% etanolu. W celu weryfikacji wyni−
ków badań sekcyjnych przeprowadzono badania
z wykorzystaniem techniki PCR. Materiał od 13
gryzoni, u których stwierdzono zmiany w obrębie
wątroby poddano badaniom molekularnym w Insty−
A. Malczewski i wsp.
tucie Medycyny Morskiej i Tropikalnej w Gdyni
przy użyciu metody PCR ze starterami swoistymi
dla E. multilocularis (EmCA90, EmTriple83) [12].
Badania pozostałego materiału metodami biologii
molekularnej prowadzone są w Instytucie Parazyto−
logii PAN.
Wyniki
Zmiany w wątrobie w postaci cyst stwierdzono
u 44 zwierząt (3,1%), tj. u 18 nornic rudych (Cleth−
rionomys glareolus) spośród 355 badanych (5,1%),
12 myszy leśnych (Apodemus flavicollis) wśród 353
badanych (3,4%) oraz 8 norników północnych (Mi−
crotus oeconomus) spośród 171 badanych (4,7%).
Cysty stwierdzono też u pojedynczych osobników
innych gatunków gryzoni i zwierząt owadożernych
(Tabela 1). W obrębie pozostałych narządów we−
wnętrznych badanych zwierząt makroskopowo i mi−
kroskopowo nie obserwowano charakterystycznych
dla E. multilocularis zmian w postaci groniastych
tworów składających się z drobnych pęcherzyków.
Badania materiału pobranego od 13 gryzoni przy
użyciu techniki PCR nie wykazały obecności paso−
żyta w cystach.
Dyskusja
Badania na terenie Europy Zachodniej (Francja,
Szwajcaria, Niemcy) prowadzone przed około dwu−
dziestu laty wykazały, że najczęstszymi żywicielami
pośrednimi E. multilocularis są przedstawiciele
trzech gatunków gryzoni z podrodziny nornikowa−
tych, tj. nornik zwyczajny (Microtus arvalis), kar−
czownik (Arvicola terrestris) oraz piżmak (Ondatra
zibethicus), przy czym ekstensywność zarażenia
formami larwalnymi tasiemca jest niska [11]. Cha−
rakterystyczne zmiany stwierdzano bowiem u poje−
dynczych osobników wśród setek badanych. Wsku−
tek wzrostu liczebności lisów w ciągu ostatnich kil−
kunastu lat, czego przyczyną są akcje zwalczania
wścieklizny (rozrzucanie przynęt z doustną szcze−
pionką), doszło do znacznego wzrostu ekstensyw−
ności zarażenia tych drapieżników na terenie Euro−
py. W niektórych krajach obserwuje się także ten−
dencję wzrostową odsetka zarażonych gryzoni, ży−
wicieli pośrednich pasożyta. W południowo−zacho−
dnich Niemczech w okresie 1980–1989 stadia lar−
walne E. multilocularis stwierdzano u 2% piżma−
ków, a w latach 1995–2003 ekstensywność zaraże−
nia tych zwierząt wynosiła 14–26% [13, 14]. Bada−
nia przeprowadzone w Belgii (2003–2004) wykaza−
¯ywiciele poœredni E. multilocularis
139
Tabela 1. Gatunki i liczba badanych zwierząt
Table 1. Species and number of examined animals
Zwierzęta badane (examined animals)
Liczba badanych
n
Nornica ruda (Clethrionomys glareolus)
Nornik zwyczajny (Microtus arvalis)
Nornik północny (Microtus oeconomus)
Nornik bury (Microtus agrestis)
Mysz leśna (Apodemus flavicollis)
Mysz zaroślowa (Apodemus sylvaticus)
Mysz polna (Apodemus agrarius)
Mysz domowa (Mus musculus)
Badylarka (Mircomys minutus)
Darniówka (Pitymus subterraneus)
Karczownik (Arvicola terrestris)
Szczur wędrowny (Rattus norvegicus)
Szczur śniady (Rattus rattus)
Wiewiórka pospolita (Sciurus vulgaris)
Gryzonie ogółem (rodents total)
Ryjówka aksamitna (Sorex araneus)
Ryjówka malutka (Sorex minutus)
Rzęsorek rzeczek (Neomys fodiens)
Kret (Talpa europaea)
Kuna (Martes martes)
Łasica (Mustela nivalis)
Norka (Mustela vison)
Ogółem (total)
Gryzonie (Rodentia)
355
012
171
011
353
078
112
055
005
001
001
007
002
007
1170
Owadożerne (Insectivora)
198
033
006
001
Łasicowate (Mustelidae)
010
005
002
1425
Stwierdzone cysty/odsetek osobników
z cystami c/spc
18/5,1%
01/8,3%
08/4,7%
02/19,1%
12/3,4%
01/1,3%
0—00—
0—
0—
0—
0—
1/14,3%
0—
0—
43/3,7%
1/0,5%
0—
0—
0—
0—
0—
0—
44 (3,1%)
Explanations: n – number of examined animals; c/spc – number of cysts/percentage of specimens with cysts
ły wysoki odsetek zarażonych piżmaków (11,2%,
1718 badanych), a także inwazję u jednej nornicy
rudej (Clethrionomys glareolus) spośród 23 bada−
nych (4,3%) oraz jednego osobnika nornika zwy−
czajnego (Microtus arvalis) wśród 914 sekcjonowa−
nych (0,1%) [17]. Na Słowacji wśród 452 badanych
przedstawicieli 10 gatunków gryzoni i 2 gatunków
owadożernych stadia larwalne E. multilocularis
w wątrobie stwierdzono tylko u jednego osobnika,
tj. piżmaka (Ondatra zibethicus) pośród 23 bada−
nych przedstawicieli tego gatunku [15]. Z kolei na
Litwie bąblowca wielojamowego stwierdzono
u jednego piżmaka wśród 5 badanych [16]. Cytowa−
ne wyniki badań przeprowadzonych w ostatnich la−
tach wskazują, że obecnie na terenie Europy głów−
nie piżmaki odgrywają rolę żywicieli pośrednich
E. multilocularis. W Polsce gryzonie tego obcego
dla Europy gatunku (pochodzi z Ameryki Północ−
nej, hodowlane osobniki wypuszczono na wolność
w 1905 roku na terenie Czechosłowacji) występują
rzadko, ponieważ zostały wytępione przez norki
amerykańskie (Mustela vison), gatunek który
w ostatnich latach został introdukowany w sposób
niekontrolowany (osobniki, które uciekły z hodowli
lub zostały wypuszczone z ferm przez działaczy
ekologicznych).
Obecne badania nie wyjaśniły, które gatunki
zwierząt pełnią rolę żywicieli pośrednich Echino−
coccus multilocularis. Nie udało się odłowić odpo−
wiedniej liczby osobników z gatunków potencjalnie
odgrywających tę rolę. Zbadano bowiem jedynie 12
osobników nornika zwyczajnego i jednego kar−
czownika, nie odłowiono żadnego piżmaka. Wśród
355 badanych nornic rudych (Clethrionomys glare−
olus) u 18 (5,1%) stwierdzono zmiany w wątrobie
w postaci pojedynczych cyst, które nie miały cha−
rakteru protoskoleksów bąblowca wielojamowego.
Wysoka ekstensywność zarażenia lisów E. multilo−
cularis w wielu regionach naszego kraju (ponad
50% w niektórych powiatach woj. warmińsko−ma−
zurskiego, podkarpackiego i małopolskiego) suge−
ruje, że odsetek zarażonych żywicieli pośrednich na
140
tych terenach jest znaczny. Mając jednak na uwadze
cechy i specyfikę zachowania lisów (duże, bardzo
ruchliwe drapieżniki, przemierzające dziesiątki ki−
lometrów w ciągu doby w celu poszukiwania pokar−
mu) można sądzić, iż ich ofiarą padają setki drob−
nych zwierząt w różnych biotopach (lasy, tereny
przyleśne, łąki, pastwiska, pola uprawne). Pozytyw−
ne rezultaty poszukiwania żywicieli pośrednich
E. multilocularis można więc osiągnąć badając set−
ki gryzoni określonych gatunków odławianych nie
tylko na terenach, gdzie wcześniejsze badania wy−
kazały wysoki odsetek zarażenia u lisów, ale także
poza nimi. O tym jak trudne jest to zadanie świad−
czą wyniki badań przeprowadzonych ostatnio przez
Zakład Parazytologii Uniwersytetu Warszawskiego,
w ramach których przebadano 3000 gryzoni róż−
nych gatunków odłowionych w okolicach Mikoła−
jek i nie stwierdzono zmian wywołanych inwazją E.
multilocularis (prof. E. Siński, informacja ustna).
Biorąc pod uwagę wyniki badań przeprowadzo−
nych w innych krajach, odłowy gryzoni należy pro−
wadzić w pobliżu zbiorników i cieków wodnych,
gdyż tam istnieje większa szansa stwierdzenia żywi−
cieli pośrednich pasożyta. Badania przeprowadzone
we Francji wykazały, że na terenach gdzie odsetek
żywicieli ostatecznych E. multilocularis (norników
zwyczajnych i karczowników) jest wysoki, występu−
ją warunki geoklimatyczne sprzyjające występowa−
niu dużych populacji tych gryzoni (niska średnia
roczna temperatura powietrza, wysoka średnia rocz−
na opadów, wysoka wilgotność gleby) [18, 19]. Na
Słowacji wykazano występowanie pozytywnej zależ−
ności pomiędzy ekstensywnością zarażenia lisów, za−
gęszczeniem populacji drobnych ssaków i wysoką
średnią roczną opadów atmosferycznych [15]. Ze
względu na to, że formy inwazyjne E. multilocularis
są wrażliwe na wysychanie i wysokie temperatury,
pasożyt ten występuje głównie w regionach o niskiej
średniej rocznej temperaturze, a więc na terenach wy−
żynnych i podgórskich. W takich biotopach formy in−
wazyjne tasiemca przeżywają dłużej, co zwiększa
szanse zarażania się przedstawicieli nornikowatych.
Podziękowania
Kierujemy serdeczne podziękowania dla prof. dr
hab. Przemysława Myjaka za wykonanie badań mo−
lekularnych. Dziękujemy: dr E. Owadowskiej
z Kampinoskiego Parku Narodowego, dr A. Sier−
pińskiej z Biebrzańskiego Parku Narodowego oraz
dr L. Nowak z Ojcowskiego Parku Narodowego za
udostępnienie zwierząt do badań.
A. Malczewski i wsp.
Literatura
[1] Malczewski A., Rocki B., Ramisz A., Eckert J. 1995.
Echinococcus multilocularis (Cestoda), the causative
agent of alveolar echinococcosis in humans: first re−
cord in Poland. Journal of Parasitology 81: 318–321.
[2] Ramisz A., Eckert J., Balicka−Ramisz A., Grupiński
T., Pilarczyk B., Król−Pośpieszny K., Słowikowski P.
1997. Występowanie Echinococcus multilocularis
u lisów w zachodniej Polsce. Medycyna Weterynaryj−
na 53: 340–342.
[3] Malczewski A., Ramisz A., Rocki B., Bieńko R., Ba−
licka−Ramisz A., Eckert J. 1999. Echinococcus multi−
locularis in red foxes (Vulpes vulpes) in Poland: an
update of the epidemiological situation. Acta Parasi−
tologica 44: 68–72.
[4] Ramisz A., Eckert J., Balicka−Ramisz A., Bieńko R.,
Pilarczyk B. 1999. Epidemiologiczne badania nad
Echinococcus multilocularis u lisów rudych w Polsce
Północno−Zachodniej. Wiadomości Parazytologiczne
45: 369–373.
[5] Rocki B., Malczewski A., Eckert J. 1999. Badania
nad występowaniem tasiemca Echinococcus multilo−
cularis u lisów rudych (Vulpes vulpes) w Polsce Pół−
nocno−Wschodniej, Środkowej i Południowej. Wiado−
mości Parazytologiczne 45: 391–393.
[6] Gawor J., Malczewski A., Rocki B., Malczewska M.,
Borecka A. 2004. Badania nad występowaniem
w Polsce u lisów rudych (Vulpes vulpes) niebezpiecz−
nego dla człowieka tasiemca Echinococcus multilocu−
laris. Medycyna Weterynaryjna 60: 489–491.
[7] Borecka A., Gawor J., Malczewska M., Malczewski
A. 2007. Występowanie tasiemca Echinococcus mul−
tilocularis u lisów rudych na terenie centralnej Polski.
Medycyna Weterynaryjna 63: 1333–1335.
[8] Borecka A., Gawor J., Malczewska M., Malczewski
A. 2008. Occurrence of Echinococcus multilocularis
in red foxes (Vulpes vulpes) in southern Poland. Hel−
minthologia 45: 24–27.
[9] Machnicka B., Rocki B., Dziemian E., Kołodziej−So−
bocińska M. 2002. Raccoon dog (Nyctereutes procyo−
noides) – the new host of Echinococcus multilocula−
ris in Poland. Wiadomości Parazytologiczne 48:
65–68.
[10] Gawor J., Malczewski A. 2005. Tasiemiec wieloja−
mowy występujący u lisów jako przyczyna niebez−
piecznej choroby odzwierzęcej. Kosmos 54: 89–94.
[11] Eckert J., Gemmell M.A., Meslin F.V., Pawłowski
Z.S. 2001. WHO/OIE Manual on Echinococcosis in
Humans and Animals: A Public Health Problem of
Global Concern. WHO, Paris.
[12] Myjak P., Nahorski W., Pietkiewicz H., Nickisch−
Rosenegk M., Stolarczyk J., Kacprzak E., Felczak−
Korzybska I., Szostakowska B., Lucius R. 2003. Mo−
lecular confirmation of human alveolar echinococco−
sis in Poland. Clinical Infectious Diseases 37:
121–125.
¯ywiciele poœredni E. multilocularis
[13] Romig T., Bilger B., Dinkel A., Merli M., Macken−
stedt U. 1999. Echinococcus multilocularis in animal
hosts: new data from Western Europe. Helmintholo−
gia 36: 185–191.
[14] Hartel K.S., Spittler H., Doering H., Winkelmann J.,
Hoerauf A., Reiter−Owona I. 2004. The function of
wild nutria (Myocastor coypus) as intermediate hosts
for Echinococcus multilocularis in comparison to
wild musk rats (Ondatra zibethicus). International
Journal of Medical Microbiology 293: 62–63.
[15] Miterpakova M., Antolova D., Švečikova Z., Stan−
ko M., Dinkel A., Gašpar V., Dubinsky P. 2006. Echi−
nococcus multilocularis in musk rat (Ondatra zibethi−
cus): the first finding of the parasite in naturally infec−
ted rodent in the Slovak Republic. Helminthologia 43:
76–80.
[16] Bružinskaite R., Marcinkute A., Strupas K., Soko−
lovas V., Deplazes P., Mathis A., Eddi C., Šarkunas
M. 2007. Alveolar echinococcosis, Lithuania. Echi−
nococcus multilocularis. Emerging Infectious Disea−
141
ses 13: 1–3.
[17] Hanosset R., Saegerman C., Adant S., Massart L.,
Losson B. 2008. Echinococcus multilocularis in Bel−
gium: Prevalence in red foxes (Vulpes vulpes) and in
different species of potential intermediate hosts. Vete−
rinary Parasitology 151: 212–217.
[18] Giraudoux P. 1991. Utilisation de l'espace par les
hotes du tenias multiloculaire (Echinococcus multilo−
cularis) consequence epidemiologiques. These Uni−
versite de Bourgogne, 90 pp.
[19] Giraudoux P., Delattre P., Habert M., Quere J.P., De−
blay S., Defaut R., Duhamel R., Moissenet M., Salvi
D., Truchetet D. 1997. Population dynamics of fosso−
rial water vole (Arvicola terrestris): a land use and
landscape perspective. Agriculture, Ecosystems and
Environment 66: 47–60.
Wpłynęło 9 kwietnia 2008
Zaakceptowano 10 maja 2008