IDŹ I A OD TEJ CHWILI JUŻ NIE GRZESZ.

STUDIA TEOLOGICZNE
NAWRÓĆCIE SIĘ
I WIERZCIE W EWANGELIĘ
32(2014)
IRMINA NOCKIEWICZ
IDŹ I A OD TEJ CHWILI JUŻ NIE GRZESZ.
EGZEGEZA ANROPOLIGICZNOKULTUROWA
PERYKOPY O KOBIECIE CUDZOŁOŻNEJ (J 8,1-11).
Wstęp
Lęk, wstyd skorelowany z honorem oraz poczucie winy są trzema
wzorcami kontrolującymi ludzką osobowość, które istnieją we wszystkich kulturach. Nie znajdziemy jednak kultury samego honoru, wstydu,
czy winy, gdyż wszystkie trzy strategie kontroli ludzkiego zachowania
są obecne w różnych konfiguracjach w każdej z nich. Antropolodzy
opisują kultury basenu Morza Śródziemnego, jako sprawujące kontrolę
społeczną za pomocą honoru i wstydu, stąd też do badania tych kultur
– a więc także dokumentu powstałego w tym kręgu kulturowym, jakim
jest Nowy Testament - niezbędne jest uwzględnienie wielowymiarowej
matrycy badawczej honoru i wstydu.1
W niniejszym artykule poddamy eksploracji społeczno-kulturowe
milieu perykopy o kobiecie cudzołożnej (J 8,1-11). W tym celu posłużymy się antropologicznokulturowym modelem metodologicznym,
w którym punktem odniesienia dla badań będą elementy honoru i wstydu determinujące społeczne interakcje. W analizie oprzemy się główIrmina Nockiewicz – doktorantka na Wydziale Teologicznym UKSW w Warszawie (Katedra
Teologii Życia Duchowego), prowadzi badania nad duchowością osób świeckich pod kierunkiem ks. prof. dr hab. Stanisława Urbańskiego; praca magisterska pt. „Droga do świętości w życiu laikatu na przykładzie życia Stefana Świeżawskiego w świetle Dokumentów
Magisterium Kościoła od Soboru Watykańskiego II”.
1
J. J. Pilch, Honor and shame, w Oxford bibliographies, źródła internetowe, dostęp 05.2014:
http://www.oxfordbibliographies.com/view/document/obo-9780195393361/obo9780195393361-0077.xml; por. J.H. Neyrey, Honor and shame in the gospel of Matthew, Luisville- Kentucky 1998, s. 3-4.
25
Irmina Nockiewicz
nie na modelu zaproponowanym przez Amerykanina Bruca Malinę,
w wersji zniuansowanej przez polskiego naukowca ks. Janusza Kręcidłę2, czrpiąc także z badań ks. Jeroma H. Neyreya.
Honor i wstyd są koncepcjami dynamicznymi i relacyjnymi, funkcjonującymi w kulturze kolektywistycznej.3 Honor jest publicznym
roszczeniem uznania wartości lub poszanowania i publicznym uznaniem tego roszczenia. Pozytywny aspekt wstydu jest troską o utrzymanie i ochronę własnej godności, poszanowania i reputacji. Negatywnym
aspektem wstydu jest utrata honoru. Odmowa troski o własny honor
oznacza bezwstyd. Honor i wstyd są zewnętrznymi wzorcami kontroli
ludzkich zachowań, które zależą od opinii innych, co jest przeciwieństwem poczucia winy, będącego wewnętrznym wzorcem kontroli, niezależnym od opinii innych. Wyzwanie i riposta są sposobami, przez
które próbuje się zwiększyć honor, choć wiążą się z ryzykiem utraty
jego części4, werdykt w tej sprawie wystawia publika, gdyż starcie było
publiczne.5 Gra o honor to pojedynek z którego wychodziło się z tarczą
lub na tarczy: jeśli ty wygrywasz, to ja przegrywam, tertium non datur.
W starożytności uważano, że istnieje skończona ilość dóbr, co wiązało
się zawsze z ich niedoborem, gdyż popyt był większy niż podaż.6
Na początku perykopy Janowej widzimy Jezusa, który zszedł z Góry
Oliwnej, a więc wyszedł ze sfery prywatnej i udał się do sfery publicznej, do świątyni, gdzie nauczał. Sam fakt nauczania na forum można
rozumieć, jako gotowość do konfrontacji, nauczanie w tych czasach
było często prowokacją obliczoną na multiplikację honoru. W agonistycznej kulturze śródziemnomorskiej, nacechowanej współzawodnictwem, wyzwania i riposty były praktyką nagminną.7 Zaraz też przed
Nauczyciele pojawiają się gotowi do ataku uczeni w Piśmie i faryze2
3
4
5
6
7
26
J. Krecidło, Honor i wstyd w interpretacji ewangelii, Warszawa 2013, s. 62-75.
Ibidem, s. 25-26.
J.J. Pilch, Honor… op.cit..
J. Krecidło, Honor… op.cit, s. 43-44; por. J.H. Neyrey, Questions, Cherai and Honor Challenges: The interface of Rhetoric and Culture in Mark’s Gospel, źródła internetowe, dostęp
05.2014: http://www3.nd.edu/~jneyrey1/questions.html.
L.J. Lawrence, An Ethnography of the Gospel of Matthew, Tubingen 2003, s.181-221; por.
J.H. Neyrey, R.L. Rohrbaugh, ‘He must increase, I must decrease’ (John 3:30): A Cultural and
Social Interpretation, źródła internetowe, dostęp 05.2014: http://www3.nd.edu/~jneyrey1/
LimitedGoods.html; por. J.H. Neyrey, Honor… op. cit., s. 14-34.
J. Krecidło, Honor… op. cit., s. 43-44.
Idź i a od tej chwili już nie grzesz. Egzegeza anropoligicznokulturowa ...
usze. Przyprowadzają oni do Niego kobietę pochwyconą na cudzołóstwie i stawiają ją w środku. Widzimy już, że chodzi o konfrontację
miedzy nimi; a Nim, rysuje się także pretekst konfrontacji, tj. praktyczne zagadnienie prawno-teologiczne; oraz kontekst – scena działa się
w obecności wielu osób i to one będą sędziować w tej potyczce.
Wyzwanie stanowi pytanie skierowane do Jezusa: „Nauczycielu, tę
kobietę dopiero pochwycono na cudzołóstwie. W Prawie Mojżesz nakazał nam takie kamienować. A Ty co mówisz?” (J 8,4-5, por.:Kpł 30,
10; Pwt 22, 22-24). Interpelacja starszych jest pułapką tym większą,
że w pobliżu, w murach świątyni, zbierał się żydowski trybunał (Bet
Din), który sprawował władzę sądowniczą i prawdopodobnie wcześniej już wydał wyrok na kobietę. Jezus mógł albo sprzeciwić się Prawu Mojżeszowemu i wydanemu wyrokowi, albo też potwierdzić go,
lecz wtedy musiałby zaprzeczyć swojemu nauczaniu o Bożej miłości
i miłosierdziu.8 Ewangelista utwierdza nas w przekonaniu, że mamy
do czynienia z grą o honor, gdyż podkreśla, że chodzi tu o działanie
z premedytacją w celu wystawienia na próbę autorytetu Jezusa, a nawet idzie dalej w swojej interpretacji wskazując, że w tej grze chodzi
o coś więcej, niż zniesławienie i umniejszenie honoru Nauczyciela: faryzeusze szukają pretekstu dla oskarżenia Jezusa, chcą Go definitywnie
wyeliminować z gry.
„Uczeni podkreślają, że honor kobiety w antycznym świecie śródziemnomorskim był ściśle powiązany z jej seksualną niewinnością/czystością oraz skromnością.”9 Stąd oskarżenie o cudzołóstwo całkowicie
negowało jej honor. Za cudzołóstwo uważano stosunki seksualne mężatki z mężczyzną, który nie był jej mężem, a dla przyłapanych Prawo
przewidywało surową karę: kamienowanie. Jednak stosunek seksualny
mężczyzny żonatego z niezamężną kobietą nie był określany mianem
nierządu.10 Standardy honoru dla mężczyzn były zupełnie inne, gdyż
8
9
10
M. Gęsikowski, Jezus i niewiasta cudzołożna, w Niedziela- Edycja świdnicka 11/2013, źródła
internetowe, dostęp 05.2014: http://www.niedziela.pl/artykul/104959/nd/Jezus-i-niewiasta-cudzolozna.
J. Krecidło, Honor… op. cit., s. 46.
T. Twardziłowski, Zarys problematyki rodzinnej w Biblii, w: Instytucja rodziny wczoraj
i dziś - Perspektywa interdyscyplinarna T.2 Społeczeństwo i kultura, J.K. Stępkowskiej, K.M.
Stępkowskiej (red.), Lublin 2012, s. 114.
27
Irmina Nockiewicz
zgodnie ze stereotypem płciowym (ang. gender stereotype11) mężczyźni
i kobiety byli dwoma odrębnymi rodzajami ludzi, żyjącymi w dwóch
różnych światach.12
Reakcja Nauczyciela jest zaskakująca, gdyż nachyliwszy się pisze po ziemi. Faryzeusze nalegają na Niego. Można odnieść wrażenie,
że zignoruje On wyzwanie, co było praktyką stosowaną w przypadku
uznania adwersarza za niegodnego.13 Możliwe, że ewangelista eksponuje ten szczegół dla podkreślenia honoru Jezusa. Użycie czasownika
w imperfectum wskazuje, że owo nachylenie i milczące pisanie palcem
trwało dłuższy czas, nie jest jednak wiadome, co Jezus pisał lub rysował (gr. grafein) na ziemi.14
Jedno z wyjaśnień sugeruje, że podobnie jak w Starym Testamencie Bóg na Synaju wypisał palcem Dziesięć Słów (Dekalog) w twar11
12
13
14
28
Użyte tutaj ang. gender stereotype z powodu różnorodności przekładów utrudnia identyfikację treści semantycznej słowa gender (zob. M.A. Peeters, Gender-światowa norma polityczna i kulturowa, Warszawa 2013, s. 35.), stąd przydatne jest zacytowanie eksperta z dziedziny egzegezy antropologicznokulturowej w ujęciu honoru i wstydu, który definiuje to
pojęcie zgodnie z tendencjami panującymi w tej dziedzinie badań: „Powszechnie uznaje się,
że starożytny świat był zasadniczo podzielony według płci (gender). Oznacza to, że mężczyźni
i kobiety w starożytności rozumieli swoją płeć (gender) jako całkowicie odrębną, uznawali oni,
że ludzie byli naprawdę dwoma różnymi gatunkami człowieka (Malina i Neyrey 1966: 104-5,
111-13). Szybko skomentujmy, że ten punkt widzenia jest konstrukcją społeczną: przedstawia
sztuczny i zdefiniowany kulturowo sposób postrzegania płci (gender). Starożytni mogli twierdzić, że taki punkt widzenia jest zakorzeniony w naturze i uświęcony przez Boga, gdy tymczasem to także jest częścią konstrukcji ich stereotypu płci (gender).” - J.H. Neyrey, Honor…
op. cit., s. 29); nauczanie Kościoła dla porównania: Benedykt XVI, Przemówienie podczas
spotkania z kardynałami oraz pracownikami Kurii Rzymskiej i Gubernatoratu, 21.12.2012
r., źródła internetowe, dostęp 05.2014: http://www.vatican.va/holy_father/benedict_xvi/
speeches/2012/december/documents/hf_ben-xvi_spe_20121221_auguri-curia_pl.html;
por. List Kongregacji Nauki Wiary do Biskupów Kościoła katolickiego w współdziałaniu
mężczyzny i kobiety w Kościele i świecie, 31.05.2004, źródła internetowe, dostęp 05.2014:
http://www.vatican.va/roman_curia//congregations/cfaith/documents/rc_con_cfaith_
doc_20040731_collaboration_pl.html.
J. Krecidło, Honor… op. cit., s. 44; zob. Ibidem, s. 61-62; zob. Ibidem s. 279-284; por.
J.H. Neyrey, Jesus, Gender and the Gospel of Matthew, w Semeia: An Experimental Journal
for Biblical Criticism, California 45 (2003), s. 43-66, por. Arystoteles, Nicomachean Ethics
IV,3, źródła internetowe, dostęp 05.2014: http://classics.mit.edu/Aristotle/nicomachaen.4.iv.
html.
J. Krecidło, Honor… op. cit., s. 27.
J. Maciąg, V niedziela Wielkiego Postu „C” (J 8, 1-12) - Misera et misericordia, Lublin-Rzym,
źródła internetowe, dostęp 05.2014: http://sfd.kuria.lublin.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=2533:v-ndz-wpostu-qcq-j-8-1-12-misera-et-misericordia&catid=13:
lectio-divina&Itemid=38.
Idź i a od tej chwili już nie grzesz. Egzegeza anropoligicznokulturowa ...
dej fakturze kamienia, tak też Jezus pisze palcem Torę w nowy sposób
na prochu świątynnej ziemi, jakby z niego stwarzał nowego człowieka z miękkim sercem, gdzie będzie wypisane Prawo miłości (por. Ez
36,26).15 Inne propozycja, to odczytać tę scenę sądu w nawiązaniu do
księgi Jeremiasza 17,10-13: „Ja, Pan, badam serce i doświadczam nerki, bym mógł każdemu oddać stosownie do jego postępowania, według
owoców jego uczynków. (…) Nadziejo Izraela, Panie! Wszyscy, którzy
Cię opuszczają, będą zawstydzeni. Ci, którzy oddalają się od Ciebie,
będą zapisani na ziemi, bo opuścili źródło żywej wody, Pana.”16
Ostatecznie jednak Jezus reaguje. „Kto z was jest bez grzechu, niech
pierwszy rzuci na nią kamień” (por. J8,7b) - podbija stawkę i zamiast
odpowiedzi rzuca wyzwanie, które poddaje publicznej konfrontacji honor jego przeciwników. Brak polemiki z treścią i odpowiedź przez pytanie sprawia, że Jezus przejmuje kontrolę nad sytuacją i zmusza oponentów do tego, by sami udzielili satysfakcjonującej odpowiedzi.17
Następnie Jezus znowu pochyla się ku ziemi i na niej pisze, w tym
czasie wszyscy odchodzą. Pierwsi znikają z pola widzenia najstarsi, prawdopodobnie bardziej doświadczeni zarówno w mądrości jak
i w grzeszności; może autor natchniony czyni też aluzję do historii Zuzanny (por. Dn 13,52n)? Po tej reakcji czytelnik widzi, że starcie przegrali faryzeusze i uczeni w Piśmie, gdyż odchodzą zawstydzeni, a na
placu boju „Pozostał tylko Jezus i kobieta, stojąca na środku.” (J 8,9b).
Następnie Jezus wchodzi w nietypowy dialog z niewiastą i mówi
jej: „I Ja ciebie nie potępiam. - Idź, a od tej chwili już nie grzesz!” (J
8,11b). Grzeszyć (gr. hamartein) oznacza chybić celu, zabłądzić, zagubić się. (por. Łk 15,5nn; J 10,10). Werdykt Jezusa jest paradoksalny:
z jednej strony utrzymuje w mocy Prawo, które potępia cudzołóstwo,
z drugiej zaś miłosierdzie, bo nie przyszedł po to, by grzeszników potępić, lecz zbawić (por. J 3,17). Jezus nie potępia ani kobiety, ani jej
oskarżycieli, choć i oni winni są grzechu, gdyż podając się za żarliwych obrońców Tory, w rzeczywistości są daleko od sprawiedliwości
15
16
17
M. Gęsikowski, Jezus i niewiasta cudzołożna, w: Niedziela - Edycja świdnicka 11/2013,
(05.2014), źródła internetowe, dostęp 05.2014: http://www.niedziela.pl/artykul/104959/nd/
Jezus-i-niewiasta-cudzolozna.
J. Maciąg, V niedziela… op.cit..
J. Krecidło, Honor… op.cit., s. 207-225.
29
Irmina Nockiewicz
Bożej, która nie potępia grzesznika, ale grzech.18
Ocalając życie kobiety Jezus ocala także jej honor. „Honor zaś kobiety, która w tamtej cywilizacji była pod męska protekcją (ojciec, mąż
itp.), był widziany, jako partycypacja w honorze mężczyzny i rodziny
.”19 Przez protekcję staje się On jej patronem, który dzieli się swoim
honorem i wprowadza do swojej rodziny, którą stanowili jego uczniowie, a którą definiowały nowe kryteria, inne niż więzy krwi. Wyrazem
przylgnięcia do Jezusa jest tytuł, jakim kobieta Go darzy, zwraca się do
niego ‘Panie’ (gr. Kirie por. Łk 5,8.12; 7,6; 18,41) a nie jak faryzeusze
i uczeni, którzy nazywali Go ‘Nauczycielem’.20
Casus kobiety cudzołożnej posłużył elicie religijnej Izraela do rzucenia
wyzwania Nauczycielowi z Nazaretu. Konfrontacja ta wpisuje się w ramy
gry o honor, który razem ze wstydem, stanowił kluczową wartość i w starożytnej kulturze basenu Morza Śródziemnego. Agonistyczne nacechowanie
relacji interpersonalnych oraz tyrania opinii społecznej były składowymi
życia ówczesnych ludzi. Jednak zarówno Jezus, jak i jego przeciwnicy idą
dalej niż proponuje schemat klasycznego wzorca zachowań. Jezus nie tylko
sprawnie daje odpór przeciwnikom, ale w hojności miłosierdzia przekracza
granice protekcji i dobroczynności. Faryzeusze i uczeni nie tylko chcą Go
zniesławić, by wsławić siebie, ale mają zamiar Go unicestwić. Główna aktorka tej sceny – kobieta cudzołożna - także przekracza ramy wdzięczności
odpowiadając na Jezusowy ratunek i przebaczenie przylgnięciem do Niego
przez wiarę i obyśmy w tym ją naśladowali.
Streszczenie
Honor z odpowiadającym mu wstydem są kluczowymi wartościami
i wzorcami kontrolującymi ludzką osobowość w starożytnych kulturach
kolektywistycznych basenu Morza Śródziemnego, w tym także w środowisku Nowego Testamentu. Stąd też do analizy i oceny kontekstu kulturowego Biblii należy użyć, jako narzędzia, antropologiczny model honoru i wstydu. W agonistycznej starożytnej kulturze śródziemnomorskiej
18
19
20
30
J. Maciąg, V niedziela… op.cit..
J. Krecidło, Honor… op.cit., s. 40.
J.H. Neyrey, God, Benefactor and Patron: The Major Cultural Model for interpreting the
Deity in Greco-Roman Antiquity, w Journal for the Study of the New Testament, Indiana
06.2005/27, s. 465-492.
Idź i a od tej chwili już nie grzesz. Egzegeza anropoligicznokulturowa ...
konkurencyjność przekładała się na grę wyzwania i riposty. Była to klasyczna strategia współzawodnictwa w celu zwiększenia honoru, który uważano za ograniczone dobro (występujące w niedoborze). Wejście do gry
wiązało się z ryzykiem utraty jego części, rozstrzygnięcie było zastrzeżone
dla opinii społecznej. Owa strategia, została zastosowana przez uczonych
w Piśmie i faryzeuszy, którzy chcieli podejść Jezusa używając przypadku
kobiety cudzołożnej. Jezus odpowiadając pytaniem zmienia nieoczekiwanie role i stawia swoich przeciwników w trudnej sytuacji. On wygrywa,
więc oni muszą przegrać, ale jest jeszcze inny zwycięzca – kobieta, która
odzyskała nie tylko swoją godność osobistą, ale zyskała jeszcze większą.
Sytuacja wykracza poza ramy klasycznego wzorca honoru i wstydu przez
nadmiar nienawiści starszyzny, której celem jest wyeliminowanie Mistrza,
przez nadmiar miłosierdzia w Jezusowej dobroczynności względem grzesznika i odpowiedzi wiary udzielonej przez grzesznika, a wykraczającej daleko poza zwykłą wdzięczność wobec dobroczyńcy.
Słowa kluczowe: Honor, wstyd, kultura Śródziemnomorska, antropologia kulturowa,
wzorce zachowania, gra wyzwania i riposty, Jezus, cudzołóstwo, gender, kobieta, stereotyp, faryzeusze i uczeni w Piśmie
„Go and from now on do not sin any more.”
Cultural Anthropology Insights into the Exegesis
of the Pericope of the Woman Caught in Adultery (J 8,1-11)
Summary
Honor with its correlative – shame – are pivotal values and control patterns of human personality in ancient Mediterranean collectivistic cultures, the milieu of the New Testament included. It is therefore appro-priate
to use the anthropological tool of the model of honor and shame to analyze
and assess the cultural context of the Bible. In the ancient Mediterra-nean
agonistic cultures competitiveness is translated into the game of challenge
and riposte. This was a classical competitive strategy for attempting to increase honor, which was considered to be a limited good (in short supply).
Entering this game implied the risk of losing some honor, the judgment
being reserved to the public opinion. This strategy was applied by the scribes and Pharisees when approaching Jesus with the case of an adulterous
31
Irmina Nockiewicz
woman. Jesus’ answer with a question suddenly changes the roles and puts
his opponents in a difficult position. He wins and so they must lose, but
there is another winner: the woman, who regains her honor, not only to the
previous extent, but even more than before. The situation goes further than
the classical honor and shame pattern because of the surplus of the hatred
of the elders, aimed at eliminating the Master, by the surplus of Jesus’ mercy in the good done towards the sinner and in the sinner’s response of faith
that goes beyond simple gratitude towards one’s benefactor.
Key words: honor, shame, Mediterranean culture, cultural anthropology, control patterns of personality, challenge and riposte game, Jesus, adultery, gender,
woman, stereotype, Pharisees and scribes.
32