POLITYKA - Ekonomicznie.pl
Transkrypt
POLITYKA - Ekonomicznie.pl
PODSTAWOWE POJĘCIA I TYPOLOGIA POLITYKA : • • wg prawników: organy, instytucje, normy sztuka rządzenia Polityka - to świadoma i celowa działalność jakiejś grupy ludzi, zmierzająca do zdobycia, utrzymania władzy (uzyskania wpływu na władzę), w celu realizacji programu politycznego, społecznego tej grupy ludzi. System polityczny to: 1. instytucje i organy państwowe 2. normy prawne regulujące działalność tych instytucji Tak uważano do lat 60 XX wieku, amerykański politolog David Easton dodał 2 kolejne elementy 3. utrwalone tradycją zachowania ludzi 4. takie organizacje czy instytucje, które nie muszą być regulowane przez prawo, których istnienie nie musi być wywołane nakazem normy prawnej (np. partie polityczne) System polityczny to spójna całość tych 4 elementów, tzn. że występują łącznie, determinują, kształtują się i są od siebie uzależnione. Trwałe zachowania ludzi determinują system polityczny, są to takie zachowania, które np. czy dane społeczeństwo w swojej masie ma skłonność bądź brak do brania udziału w polityce: mając wolność w braniu udziału w wyborach biorą udział, organizują partie polityczne, bądź są społeczeństwa, które nie lubią angażować się w politykę. Władza jest silniej legitymowana gdy większość idzie na wybory. W Grecji, Belgii jest obowiązek brania udziału w wyborach pod karą. Każde państwo jest systemem politycznym!! Otoczeniem zewnętrznym dla systemu politycznego są inne systemy polityczne np. systemy polityczne państw sąsiadujących. Otoczeniem wewnętrznym jest to co składa się na społeczeństwo, a co nie jest systemem politycznym. Nie możemy ustalić katalogu wewnętrznego dla systemu. Nie ma trwałych i stałych granic systemów politycznych i otoczenia wewnętrznego, zmienia się to w czasie i przestrzeni. System polityczny rozpatruje się pod względem otoczenia zewnętrznego i wewnętrznego dla danego państwa. W Chinach wprowadzono zakaz posiadania więcej niż jednego dziecka, za tym zakazem poszły nowe sankcje prawne. Kształt rodziny w Polsce jest wewnętrznym otoczeniem systemu politycznego, ponieważ ma wpływ na politykę, ale nie stanowi sytemu. Natomiast w Chinach otoczenie wewnętrzne zostało zawężone o sprawę kształtu rodziny, ponieważ stał się składnikiem systemu politycznego. Nie ma stałych granic co stanowi system polityczny, a co stanowi jego otoczenie. Granice te są płynne. Szkolnictwo należy do sytemu politycznego Polski. Dzisiejszy system polityczny Polski jest znacznie większy niż w latach 80, ponieważ wiele spraw państwo oddaje organizacjom społecznym. 1 Typologizacja systemów Podział na demokratyczne i niedemokratycznie systemy dokonał Juan Linz w 1964r, powiedział, że nie jest tak, że wszystko co nie jest demokratyczne jest totalitarne. Jest coś co nie jest demokratyczne i nie jest totalitarne jest autorytarne. Typologizacja nastąpiła głównie po II wojnie światowej na państwa kapitalistyczne i socjalistyczne. W literaturze socjalistycznej występowały tylko : 1. burżuazyjne 2. socjalistyczne W literaturze zachodniej oparte o kryterium ideologiczne : 3. systemy demokratyczne 4. systemy totalitarne WSPÓŁCZESNE PODZIAŁY 1. Demokratyczne: • prezydencki • parlamentarno – gabinetowe • mieszane o system konwentu (występuje wyłącznie w Szwajcarii) 2. Niedemokratyczne • autorytarne • totalitarne • tradycyjne systemy niedemokratyczne (tzn. te które nigdy w przeszłości nie były demokratyczne). 2 KLASYFIKACJA SYSTEMÓW POLITYCZNYCH Cechy systemów demokratycznych (muszą występować łącznie). 1. muszą w danym systemie istnieć wolne, uczciwie przeprowadzone wybory do instytucji zajmujących się rządzeniem i tworzeniem prawa. Wolne w zakresie czynnego i biernego prawa wyborczego. Czynne prawo wyborcze oznacza możliwość oddania głosu na kandydata. Bierne oznacza zaproponowanie swojej kandydatury wyborcom. 2. musi istnieć w systemie wolność słowa, stowarzyszeń, organizacji, zakładania partii politycznych, demokratyczność systemu musi się opierać na rządach prawa gwarantujących ochronę praw mniejszości, wolność ta musi być permanentna. Cenzura gazet, czasopism i ograniczenie wolności słowa nie może istnieć w systemie demokratycznym. 3. władza musi rządzić w określonej kadencji i po upływie kadencji musi nastąpić „próba” wyborów Są to fundamentalne kanony systemu demokratycznego i muszą występować łącznie, gdy któryś z nich nie występuje nie ma systemu demokratycznego. Demokracja jest cechą stopniowalną. Każdy kto jakiś system kwalifikuje do danej grupy systemów robi to na własną odpowiedzialność. Polska jest mniej demokratycznym systemem niż W. Brytania, ponieważ Polska nie ma dobrego prawa, wygrywa interpretacja tych, którzy mają więcej siły politycznej. PODZIAŁ SYSTEMÓW: Systemy demokratyczne : Parlamentarno – gabinetowy – system, w którym parlament tworzy władzę wykonawczą (rząd) swoją większością. Rząd nie może trwać dłużej niż kadencja parlamentu, tzn że jeśli kończy się kadencja parlamentu to kończy się też kadencja rządu. Parlament może odwołać rząd w dowolnym momencie w całości lub w części. Prezydencki – władza wykonawcza i ustawodawcza są od siebie oddzielone. Oddzielone są ich uprawnienia, tzn. że władzę wykonawczą wybiera ktoś inny niż władzę ustawodawczą. Szefem władzy wykonawczej jest Prezydent. Parlament jest niezależnie wybierany przez społeczeństwo. To co należy do Prezydenta nie może należeć do parlamentu i odwrotnie. Mieszany – system, w którym istnieje podwójna władza wykonawcza ( egzekutywa ) czyli Prezydent i rząd, jako odrębne władze wykonawcze. Istnieje podwójna odpowiedzialność rządu, z jednej strony przed Prezydentem – bo tworzy urząd premiera, z drugiej rząd jest odpowiedzialny przed parlamentem, bo premiera (szefa rządu) tworzy Prezydent, ale żeby mógł działać musi mieć rząd zaakceptowany przez Parlament. Rząd tworzony przez dwie siły. Prezydent wybierany w wyborach przez społeczeństwo. Parlament nie może odwołać Prezydenta. Systemy niedemokratyczne : Totalitarne – te systemy, w których władza dąży ( zmierza ) do spenetrowania całości państwa i społeczeństwa. Władza zmierza do tego by wszystko było systemem politycznym i nie ma środowiska wewnętrznego. Autorytarne - takie systemy, w których władza zadowala się wyłącznie rządzeniem, ale w żaden sposób nie pozwala wkroczyć na ten teren. Jest elita, która rządzi. Niedemokratyczne systemy tradycyjne – te systemy, które nigdy w przeszłości nie były demokratyczne i nie zdemokratyzowały się do dziś (np. Arabia Saudyjska, władza należy do rodziny królewskiej. Rząd wybierany jest przez rodzinę królewską z członków rodziny). 3 WSPÓŁCZESNE SYSTEMY WYBORCZE DO PARLAMENTÓW. SYSTEM WYBORCZY PREZYDENTA W POLSCE Aby wybory były demokratyczne, to muszą spełnić 4 warunki (kanony). 1. muszą być wolne • czynne prawo wyborcze – każdy uprawniony w sposób wolny może oddać głos • bierne prawo wyborcze – każdy może wystawić swoją kandydaturę. Wybory muszą być tajne jest to gwarancja wolność wyboru. Nie ma wolności wyborów bez ich tajności. 2. muszą być równe • każdy uprawniony obywatel ma tyle samo głosów. Głos każdego obywatela jest tak samo ważny 3. muszą być powszechne • mogą brać udział w nich wszyscy uprawnieni. Żadna grupa społeczna nie może być wyłączona z udziału w wyborach. W Polsce nie mają prawa wyboru o nieletni; o osoby ubezwłasnowolnione prawomocnym wyrokiem sądu o skazani prawomocnym wyrokiem sądowym na pozbawienie praw publicznych i obywatelskich. 4. muszą być bezpośrednie • wyborcy wybierają bezpośrednio (posła, deputowanego, senatora, parlamentarzystę) nie elektorów, którzy będą wybierać skład izby W Polsce efektem tych wyborów jest to, że: • wybieramy reprezentację (która reprezentuje bezpośrednio nas) w Polsce 460 osób podejmuje za nas decyzję, • wybieramy ciało, które potem tworzy rząd, czyli władzę wykonawczą (tak nie jest w każdym systemie). Im bardziej reprezentatywna reprezentacja tym bardziej odpowiada wyborcom. Poprzez wybory parlamentarne w systemie prezydenckim nie wybiera się rządu - system prezydencki jest wyjątkiem. Systemy Wyborcze do Parlamentu: 1. systemy większościowe • okręgi jednomandatowe mandat dostaje ten w okręgu kto zdobył największą ilość głosów 2. systemy proporcjonalne • okręgi wielomandatowe mandat przyznaje się listom wyborczym, proporcjonalnie do ilości uzyskanych głosów przez te listy, do parlamentu wchodzą osoby wg ilości uzyskanych głosów Ad 1. Systemy większościowe Zasady systemów większościowych: (2 warianty): 1. wariant większości względnej – mandat bierze ten kto ma najwięcej głosów. W GB tylko do izby gmin są wybory systemem większości względnej (do izby lordów się dziedziczy lub przyznaje królowa). IZBA GMIN – składa się z 650 deputowanych. Kraj dzieli się na 650 okręgów. W jednym wyborze cała izba gmin jest wybrana – nigdy nie ma drugiej tury, system prosty i tani, ale to nie jest idealny system wyborczy. 2. wariant większości bezwzględnej - mandat bierze ten kto zdobył więcej niż 50% głosów w okręgu. Powstał we Francji. Kraj dzieli się na tyle okręgów ile jest mandatów (miejsc w izbie czyli Zgromadzeniu Narodowym, 575 okręgów jednomandatowych). W przypadku nie rozstrzygnięcia wyborów w okręgu w I turze, odbywa się II tura do której wchodzą tylko ci, 4 którzy zdobyli w I turze 12,5% głosów w okręgu. W II turze kandydat nie musi uzyskać większości bezwzględnej. W Polsce są stosowane dwa systemy wyborcze do parlamentu: • do senatu – system większościowy – większości względnej, okręgi są wielomandatowe o określonej z góry liczbie mandatów. • Do sejmu są wybory proporcjonalne Ad 2. Systemy proporcjonalne W Systemach skrajnie proporcjonalnych (Izrael, Holandia). Cały kraj jest jednym okręgiem wyborczym tylu mandatowym ile jest mandatów w izbie. Skutkiem tego izby są bardzo reprezentatywne tzn. że do parlamentu mogą dostać się nawet skrajnie małe partie. Ograniczenie skrajnej proporcjonalności 1. podział kraju na okręgi wielomandatowe – im więcej okręgów tym bardziej umiarkowana proporcjonalność. 2. wprowadzenie progu wyborczego 3. sposób przyznawania mandatów w okręgach, dysponowanie resztami – najsilniejsza partia. Reszty w wyborach liczy się system SAINTE-LAGUE (wybory do sejmu w Polsce) – tyle % mandatów, ile % głosów w okręgu, oczywiście zgodnie z progiem wyborczym. 4. listy krajowe – część deputowanych osób było wybieranych z list krajowych a nie z list okręgów, niektórych kandydatów umieszczano na obu listach. Jeśli kandydat był na liście, która dostała mandaty ale sam nie dostał mandatu a był wysoko ulokowany na liście krajowej to wchodził do izby z listy krajowej. W Polsce do sejmu są wybory wg systemu proporcjonalnego ze wszystkimi ograniczeniami proporcjonalności (próg = 5% dla listy pojedynczych partii i próg = 8% dla list koalicyjnych). Konstytucyjne wymogi biernego prawa wyborczego (do kandydowania) • Sejm: musi być obywatel polski, musi mieć prawo do wybierania (czynne prawo wyborcze), musi w dniu wyboru mieć ukończone 21 lat. • Senat: obywatel polski, czynne prawo wyborcze, ukończone 30 lat. Sąd Najwyższy decyduje o ważności wyborów. Wybory do Sejmu - w jednym okręgu nie może być mniej niż 7 mandatów. Kandydatów zgłaszają komitety wyborcze partii politycznych. Listy okręgowe wymagają poparcia 5 tys. wyborców. Listy z poparciem rejestruje się w Państwowej Komisji Wyborczej. Komitety wyborcze powoływane są przez partie polityczne, koalicje partii politycznych, grupy obywateli skupiające min. 15 osób, posiadające listę 1000 innych osób popierających tę grupę. System wyborczy prezydenta w Polsce – system większości bezwzględnej - wybiera się nie w okręgach, a w skali kraju. Głosuje się na jednego kandydata z wybranej przez siebie listy. II tura – wchodzi 2 kandydatów wg ilości uzyskanych głosów w I turze. 5 SYSTEM PARLAMENTARNO GABINETOWY System parlamentarno-gabinetowy – system polityczny istniejący w Polsce, wymyślony przez Brytyjczyków. Parlamentarno – gabinetowy połączone dwie instytucje • Parlament – władza ustawodawcza • Gabinet (rząd) – władza wykonawcza Cechą tego systemu jest podporządkowanie władzy wykonawczej parlamentowi. Oznacza to, że rząd tworzony jest przez parlament i jest kontrolowany przez parlament i żyje tyle na ile mu parlament pozwoli ale nie dłużej niż kadencja parlamentu. Cechy tego systemu: I. II. III. IV. V. Parlament tworzy rząd, początek rządu – wybory parlamentarne. Rząd jest odpowiedzialny przed parlamentem, jest kontrolowany przez parlament, jest wykonawcą decyzji izby (parlamentu) np. ustawy. Powstaje dzięki woli większości w parlamencie. Rząd żyje tak długo jak parlament mu pozwala, jak długo cieszy się zaufaniem większości parlamentarnej. Aby odwołać rząd nie trzeba mu udowadniać winy wystarczy wola większości. W tym systemie całość (lub prawie całość) władzy wykonawczej jest w rękach rządu. W tym systemie głowa państwa ma ograniczone prawa władzy wykonawczej, na tyle ile mówi o tym konstytucja. Przewaga parlamentu nad rządem realizuje się w instytucjach: • PARLAMENTARNA INWESTYTURA – konieczność zaakceptowania większością głosów w parlamencie nowego rządu, tzn. wotum zaufania do rządu, nie ma rządu bez parlamentarnej inwestytury. • WOTUM ZAUFANIA – Prezes Rady Ministrów zwraca się do izby z wnioskiem o udzielenie wotum zaufania. Gdy urzędujący premier chce podjąć niepopularną z punktu widzenia społeczeństwa decyzję (polityczną lub gospodarczą) idzie po wotum zaufania. Udzielając wotum zaufania – izba bierze na siebie część odpowiedzialności. • WOTUM NIEUFNOŚCI – wniosek o wotum nieufności zapada w parlamencie. Decyzję podejmują członkowie parlamentu. Instytucja destabilizująca rządzenie. Aby zapobiec destabilizacji wprowadza się ograniczenia o ile osób musi się podpisać pod wnioskiem o wotum nieufności w polsce konstytucja wymaga co najmniej 46 posłów o musi upłynąć jakiś czas od momentu zgłoszenia wniosku, do momentu głosowania w Polsce 7 dni o ograniczenie co do częstotliwości zgłaszania wniosku. Jeśli wniosek złożony i głosowany, to ten sam wniosek nie może być znów złożony przed upływem 3 miesięcy. o konstruktywne wotum nieufności dotyczy wyłącznie szefa rządu i polega na tym że we wniosku o odwołanie premiera musi być jednocześnie zawarte nazwisko kolejnego premiera. Głosuje się „kto jest za odwołaniem premiera Millera i powołaniem premiera Leppera ☺” Jak w Polsce powołuje się rząd. Mamy nowy sejm: 1. pierwszy ruch – prezydent – on desygnuje osobę na premiera, osoba desygnowana wybiera sobie skład rządu idą do sejmu po inwestyturę nie ma większości (inwestytury) sprawa zostaje w izbie sejm desygnuje premiera ten wybiera rząd idą po inwestyturę sejm odrzuca znów wraca do prezydenta Dwie sytuacje, gdy prezydent może rozwiązać parlament: 1. w wymaganym konstytucyjnie czasie Sejm nie wyłoni Rządu. 2. w wymaganym konstytucyjnie czasie Sejm nie uchwali budżetu. 6 Jak rozpada się sejm to rozpada się senat. W systemie parlamentarno – gabinetowym, rząd nie musi się składać z samych parlamentarzystów (ale może). Premier Mazowiecki nie był parlamentarzystą, Belka tez nie jest posłem ani senatorem. W Wielkiej Brytanii – członkowie rządu muszą być parlamentarzystami. W systemie parlamentarno-gabinetowym szefem rządu jest zawsze premier. On zwołuje posiedzenie rady ministrów. Do niego zwracają się w sprawach rządu poszczególni członkowie (Ministrowie). Ale zarówno decyzje jak i odpowiedzialność jest kolegialna. • • wprawdzie rząd kolektywnie decyduje i kolektywnie bierze odpowiedzialność ale premier ma pewne uprawnienie władcze np. powołuje wojewodów. W zależności od tego jaką przyznaje się rolę szefowi rady ministrów mamy inny rodzaj systemu parlamentarno-gabinetowego. 7 SYSTEM PREZYDENCKI Władza ustawodawcza i wykonawcza są oddzielne. Prezydent jest zawsze szefem władzy wykonawczej. Dwa warianty systemu prezydenckiego: 1. prezydent jest nie tylko szefem władzy wykonawczej, dominuje nad całym systemem politycznym (może rozwiązać parlament). Wariant ten może występować w drodze do demokracji (Rosja) 2. władze są od siebie oddzielone, prezydent jest szefem władzy wykonawczej i nie podlega woli parlamentu w tym zakresie. W systemie prezydenckim może, ale nie musi być premier, bo szefem władzy wykonawczej jest prezydent. System prezydencki powstał w USA. Tylko w tym kraju system ten funkcjonuje dobrze, bez zakłóceń. Uprawnienia każdej z władz są ściśle sprecyzowane, tzn. co należy do Kongresu nie może należeć do Prezydenta. Dlaczego w USA system ten funkcjonuje tak dobrze? 1. separacja władz, każdy ma swój zakres spraw; 2. państwo federalne czyli jest to państwo podzielone horyzontalne, jest suwerenność stanów i federacji. To co należy do federacji (Prezydent, Kongres, Sąd) nie może należeć do stanów. Federacja nie może mówić stanom, np. że nie mogą mieć kary śmierci. Do federacji należy to z czego poszczególne stany zrezygnowały na rzecz federacji; 3. kultura polityczna – im wyższa kultura polityczna społeczeństwa i polityków, tym państwo szybciej się rozwija. Amerykanie mają bardzo poważny stosunek do Konstytucji 4. niski poziom konfliktów społecznych – był jeden wewnętrzny spór – Wojna Północ – Południe o zniesienie niewolnictwa. Kongres: władza ustawodawcza, składa się z senatu i izby reprezentantów. Kadencja tych dwóch izb jest różna, w izbie reprezentantów 2 letnia i nie ma możliwości skrócić lub wydłużyć tej kadencji. W izbie reprezentantów jest 435 deputowanych proporcjonalnie do ilości ludzi w danym stanie. Do senatu wybiera się z każdego stanu 2 osoby. Kadencja senatu trwa 6 lat ale co 2 lata ⅓ izby podlega rotacji. Kongres tworzy prawo ale najważniejsze jest, że uchwala budżet ale wykonuje ten budżet Prezydent. Kongres wpływa na Prezydenta przez konstrukcję budżetu. Na czym polega system prezydencki: 1. Prezydent – władza wykonawcza: • Szef władzy wykonawczej; • Głowa państwa; • Wódź Naczelny Sił Zbrojnych USA oraz szef Stanowej Gwardii Narodowej. Prezydent ma 100% niezależności. Kongres może trochę wkraczać w władzę wykonawczą. 2. Kongres – władza ustawodawcza: • Kontrola nad finansami państwa, uchwalenie budżetu. Prezydent nie ma nic do gadania przy budżecie. Prezydent dostaje gotowy budżet do wykorzystania i musi go wykorzystać co do centa. To Kongres ustala na co i ile ma być w budżecie. • Prawo veta w stosunku do najważniejszych stanowisk w Państwie. Sekretarzy, Prokuratorów Generalnych, Przewodniczących Sądu Najwyższego, Ambasadorów mianuje Prezydent ale kongres ma też coś do powiedzenia. • Do Kongresu należy wypowiadanie wojen, zawieranie pokoju, ratyfikowanie umów międzynarodowych, ale to prezydent musi dalej prowadzić (np. wojnę). Prezydent może wysłać wojska w świat ale w ciągu 60 dni musi uzyskać na to zgodę Kongresu. 8 • Prezydent też może trochę wchodzić w władzę ustawodawczą: o Ma prawo veta zawieszającego każdą ustawę. Jeśli to zrobi nie wchodzi w życie i nie jest też odrzucona. Kongres może tę ustawę zmienić lub forsować pierwotną wersją przyjmując ją większością ⅔ głosów. Ustawa zostaje przyjęta, pomimo veta Prezydenta. Prezydent nie może dwa razy vetować tej samej ustawy. o Prezydent może się zwracać do społeczeństwa i Kongresu za pomocą orędzia, może w nim mówić co chce zrobić lub zmienić. Prezydent nie musi się podobać Kongresowi, nie ma ani wotum nieufności, ani zaufania. Prezydent nie ponosi odpowiedzialności politycznej, odpowiada Konstytucyjnie. Prezydenta można odwołać przed końcem jego kadencji, za złamanie prawa lub zbrodnie (np. zdradę państwa). Odwołanie Prezydenta to IMPEACHMENT, Izba Reprezentantów przewagą ⅔ głosów składa wniosek do Senatu o odwołanie Prezydenta. Senat orzeka o jego odwołaniu większością ⅔ głosów, na jego czele stoi Przewodniczący Sądu ale tylko w przypadku tej sprawy. 3. Sąd – wymiar sprawiedliwości, władza niezależna: • Kontrola legalności decyzji, czy uchwalona ustawa lub prawo jest zgodne z Konstytucją; • Bada legalność decyzji Prezydenta, Kongresu, jeśli uzna niezgodność decyzja nie może istnieć. 9 SYSTEM MIESZANY I KONWENTU System mieszany (semi prezydencki lub prezydencko parlamentarny) – powstał, ponieważ Francuzi wymyślili, że uda się stworzyć nowy demokratyczny system, bez wad prezydenckiego i parlamentarno-gabinetowego, a przejmie same zalety z tych systemów. Chciano uniknąć tego, że cała władza wykonawcza jest w rękach prezydenta. Cechy systemu mieszanego: System mieszany daje prezydentowi pozycję dominującą nad całym układem władzy wykonawczej. Ma więcej władzy niż prezydenci w systemie parlamentarno-gabinetowym. I inną władzę niż w prezydenckim. !!!!!!Najważniejszą cechą systemu mieszanego jest • podwójna egzekutywa (władza wykonawcza tu. prezydent i rząd) • podwójna odpowiedzialność rządu (przed prezydentem i parlamentem). Prezydent i wyłącznie prezydent mianuje premiera, a kiedy premier dobierze sobie ludzi, rząd jest powoływany przez prezydenta. Prezydent także dominuje nad władzą ustawodawczą (parlamentem) ponieważ konstytucja daje mu prawo rozwiązania parlamentu. Nie muszą wystąpić żadne okoliczności wystarczy jego wola pod jednym warunkiem, że nie może tego robić częściej niż raz na rok. Prezydent ma inicjatywę ustawodawczą i może siłą rządu na który wpływa uchwalać dekrety z mocą ustawy. To w rękach prezydenta i tylko prezydenta jest instytucja referendum. W tym systemem prezydent jest: 1. głową państwa - reprezentuje państwo na zewnątrz 2. władzą wykonawczą ale nie jest szefem rządu jak w systemie prezydenckim 3. jest zwierzchnikiem sił zbrojnych. Do niego należy mianowanie najwyższych rangą dowódców. Żadna decyzja w zakresie wojskowości i obronności nie może zapaść bez prezydenta. Prezydent wybiera i mianuje premiera, premier proponuje prezydentowi skład rząd, prezydent mianuje rząd który może działać (nie biegnie do parlamentu po inwestyturę) ale musi pójść do parlamentu po zatwierdzenie programu pracy rządu (wotum zaufania dla projektu prac rządu). W przypadku gdy program prac rządu nie uzyska zaufania rząd nie może pracować, pałeczkę przejmuje prezydent który może zdymisjonować rząd albo rozwiązać zgromadzenie (parlament). W tym systemie rząd ma prawo zarządzania państwem – sam jest twórcą tej polityki. Prezydent przewodniczy obradom rządu, decyduje o porządku obrad, może zdymisjonować premiera i członków rządu (ministrów). Rząd ma prawo do wnioskowania o rozwiązanie parlamentu (do prezydenta). Rząd może tworzyć prawo – dekrety z mocą ustawy. Prezydent w drodze referendum może także tworzyć ustawy. Ustawa uchwalona w drodze referendum nie może być zmieniona przez parlament czy rząd. Referendum jest jednym współczesnym sposobem demokracji bezpośredniej. Uprawnione społeczeństwo swoją większością podejmuje decyzję i tworzy prawo. Parlament francuski jest dwuizbowy. 1. Zgromadzenie narodowe – pochodzi z wyborów powszechnych bezpośrednich – kadencja 5l 2. Senat – wybierany jest przez elektorów. Prezydent ma prawo weta zawieszającego ustawę, żeby weszła w życie musi być ponownie uchwalona przez obie izby parlamentu. Prezydent nie ponosi politycznej odpowiedzialności przed parlamentem, odpowiada tylko za zdradę stanu przed Wysokim Trybunałem Sprawiedliwości (na wniosek większości posłów zgromadzenia narodowego i senatu). We Francji funkcjonuje on płynnie. Poziom kultury politycznej klasy politycznej i społeczeństwa jest niesłychanie wysoki. 10 Gdy natrafia się na rafę sprzeczności woli prezydenta i parlamentu, to każda ze stron gotowa jest cofnąć się dwa kroki do tyłu. System mieszany wymaga od klasy politycznej woli kompromisu. System konwentu w Szwajcarii (rządy zgromadzenia) - całkowite przeciwstawienie systemu prezydenckiego System konwentu – całkowity brak rozdzielenia władzy i rozdzielenia uprawnień. W wyborach powszechnych, bezpośrednich wybiera się 2 izby parlamentu: 1. rada narodowa - 200 miejsc, 4 letnia kadencja – wybiera ogół społeczeństwa. 2. rada kantonów - 46 osób – nie ma kadencji, wybierana przez kantony na samodzielnych zasadach. Rada narodowa jest wybierana w całej Szwajcarii w wyborach powszechnych. Rada spośród siebie (z 200 członków) wybiera 7 równoprawnych osób (radę federalną) tj. szefów resortów – ministrów. Rada narodowa z pośród członków parlamentu wybiera co roku na 1 rok Prezydenta i Wiceprezydenta. Nie ma rozdzielenia władzy. 11 DEMOKRACJA KONSOCJACYJNA Demokracja konsocjacyjna jest to demokracja oparta na wzajemnych uzgodnieniach, na kompromisie. (Belgia, Szwajcaria) Społeczeństwo pluralistyczne Każde społeczeństwo jest zróżnicowane pod wieloma względami. Cechy przypisane są to cechy, które są nam dane, narzucone, czyli takie, które nabywamy bez naszej woli i które są już naszymi cechami w momencie kiedy się rodzimy. (narodowość, wyznanie, język, poczucie regionalnej przynależności). Społeczeństwo pluralistyczne może stanowić zagrożenie dla demokracji – brak poczucia przynależności do innych grup społecznych może spowodować brak demokracji (czyli społeczeństwo ludzi pluralistycznych w jednym kraju tworząc wiele grup które nie mają wspólnego interesu może blokować demokrację danego kraju np. Jugosławia). Aby demokracja mogła się rozwijać w społeczeństwie pluralistycznym, aby łączyć ich różne interesy musi występować jednocześnie poczucie wspólnoty. Konsocjacja – uzgodniony kompromis że nigdy większość nie będzie miała całkowitej przewagi nad mniejszością tzn. że nie działamy na zasadzie większościowej ale wprowadzamy inne zasady. Podejmowanie decyzji w oparciu o uzgodniony kompromis. W demokracji konsocjacyjnej grupa większa od innych rezygnuje z własnych interesów dla dobra innych grup (dla dobra całości i własnego) Istnieją cztery zasady demokracji konsocjacyjnej, które muszą występować jednocześnie: 1. W rządzie (władzy wykonawczej) muszą zasiadać przedstawiciele wszystkich grup podziału (podkultur społecznych) 2. Wszystkim grupom podziału przysługuje prawo veta w stosunku do decyzji większości. Ponowne uchwalenie może być jedynie po wprowadzeniu poprawek oraz znaczącą większością 3. Zasada proporcjonalnego podziału, np. rozdzielenia stanowisk, funkcji, funduszy. Wszystkie grupy podziału proporcjonalnie do wielkości grupy musza otrzymać coś z puli. 4. Zasada daleko posuniętej autonomii grup podziału tzn., że wydzielone są obszary, w które władza państwowa nie ma prawa ingerować. Poczucie odrębności i więzi całości muszą być tak samo silne. Demokracja konsocjacyjna wymaga szczególnych warunków do jej wprowadzenia: 1. Zależy od pewnych socjologicznych warunków, od względnej równowagi grup podziału. Trudno o ta demokracje gdy jedna z grup ma dużą przewagę 2. Zależy od czynników historyczno-kulturowych, od tego czy silniejsze jest poczucie odrębności czy poczucie wspólnej całości. Jeżeli oba poczucia są jednakowo umotywowane to demokracja konsocjacyjna może odnieść powodzenie 3. Zależy od trafnych, dobrych rozwiązań konstytucyjnych, dobrego prawa, które chroni odrębność, ale także, które nie paraliżuje rządzenia. Prawo musi być dobrze sprecyzowane. 4. Zależy od stosunków międzynarodowych, sytuacji międzynarodowych. Łatwiej jest o sukces, gdy się ma wokół przyjazne otoczenie zewnętrzne. 5. Zależy od mądrości klasy politycznej. Zdolność do kompromisu jest absolutnie potrzebna. Natomiast mentalność konfrontacyjna jest przeszkodą. 12 REFERENDUM Nie można oceniać stopnia demokratyczności kraju od tego czy posiada instytucje referendum, czy też nie. Początki demokracji, demokracja bezpośrednia – ogół obywateli dorosłych wychodził na plac i w odpowiednim miejscu i czasie podejmował decyzję. Nie znano wyborów, losowano stanowiska. Potem wymyślono demokrację przedstawicielską – ogół dorosłej ludności w wyborach oddaje swoją suwerenność wybranej przez siebie reprezentacji (np. parlamentowi). Początkowo obie formy demokracji (bezpośrednia i przedstawicielska) funkcjonowały obok siebie. Referendum nie jest jedyną formą demokracji bezpośredniej. Jest najlepszą ze współcześnie istniejących Formy demokracji bezpośredniej: 1. Prawo petycji – obywatele składają petycję w sprawie publicznej na ręce władzy. W petycji wyrażają swój stosunek do sprawy czy pewnych zachowań. Władza musi tę petycję przyjąć i wysłuchać. Może wziąć ją pod uwagę, ale nie musi, ponieważ nie ma takiego obowiązku. Prawo petycji jest słabą formą demokracji, ponieważ nie rodzi skutków prawnych. 2. Prawo obywatelskiej inicjatywy ustawodawczej – ta forma demokracji nie wszędzie istnieje. Z tego prawa wynika, że obywatel może inicjować ważne sprawy publiczne, z inicjatywą ustawodawczą nie może występować pojedynczy obywatel, może występować grupa ludzi. Obywatele mogą podpowiadać treść ustawy jaka powinna być uchwalona. Obywatele mogą sporządzić jedynie projekt ustawy którą później Parlament może zatwierdzić lub nie. Minimalna ilość obywateli którzy muszą się podpisać pod projektem to 500 000 ludzi. Podpis pod inicjatywą mogą składać ci, którzy mają prawo wyborcze do sejmu. Referendum – jest 100% instytucją demokracji bezpośredniej. Poprzez referendum obywatel występuje w roli podejmującego decyzję, w roli tworzącego prawo. Obywatel jest stroną rozstrzygającą. Klasyfikacja referendów: 1. Referendum konsultacyjne – wynik tego referendum nie jest rozstrzygający, nie jest tworzeniem prawa. Jest odpowiedzią, co większość obywateli sądzi w danej sprawie. To referendum traktowane jest jak badanie opinii publicznej. Mądra władza bierze pod uwagę wyniki referendum, ale nie musi. Wszyscy uprawnieni do głosowania mogą w referendum brać udział. Referendum konsultacyjne zastosowano w Polsce dla treści Konstytucji przed jej uchwaleniem. Niewiele krajów wprowadziło referendum konsultacyjne. W Europie jest w Polsce, Szwecji, Hiszpanii. 2. Referendum legislacyjne – tworzy prawo bezpośrednio. Przeprowadzane jest zgodnie z konstytucją, ZAWSZE JEST OSTATECZNĄ DECYZJĄ. Wynik referendum jest prawem. Referenda legislacyjne można podzielić ze względu na 2 rodzaje kryteriów: I. Wg kryterium okoliczności w związku, z którymi referendum może bądź musi być przeprowadzone. 1. Referendum fakultatywne – organ ze względu na okoliczności może przeprowadzić referendum, ale nie musi. Gdy jednak przeprowadzi referendum ze względu na zaistniałe okoliczności to wynik jego jest prawem. 13 2. Referendum obligatoryjne – uprawniony organ musi przeprowadzić referendum, gdy zaistnieje okoliczność. W Polsce tylko jedna okoliczność każe przeprowadzić referendum przyjęcie konstytucji – referendum po konstytucyjne. Po zatwierdzeniu Konstytucja mogła wejść w życie. Państwa, które przyjęły referenda jako instytucję prawną rzadko wprowadziły typ obligatoryjny, a jeśli wprowadziły to tylko dla spraw ustrojowych jak poprawki konstytucji, zmiany granic kraju. II. Wg kryterium roli referendum w stosunku do procesu ustawodawczego: 1. Referenda, które zastępują uchwalenie ustawy przez parlament, czy też takie, które poprzedzają takie uchwalenie przez parlament. 2. Referenda ratyfikacyjne – parlament uchwala ustawę, ale do wejścia jej w życie potrzebne jest jej ratyfikowanie w drodze referendum (w Polsce – referendum konstytucyjne). 3. Referendum abrogacyjne – przeprowadza się dla uchylenia istniejącej ustawy, istniejącego prawa. Organy uchylają ustawę w wyniku referendum rozpatrywanego na wniosek mniejszości parlamentarnej. Referendum ma prawo zarządzić Sejm bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów lub prezydent za zgodą senatu wyrażoną bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów W świecie najczęściej spotyka się referenda legislacyjne fakultatywne. W USA nie mają referendum na poziomie federacyjnym. Istnieją referenda stanowe, są referenda lokalne. Szwajcaria – referenda na wszelkich poziomach, na poziomie federacyjnym, kantony, osiedlowe, miejskie. Irlandia - posługuje się instytucją referendum. Dość rozbudowane referenda abrogacyjne. Pozwalają mniejszości unieważnić ustawę podjętą. Również istnieje referendum konstytucyjne, ratyfikacyjne – dla zmiany konstytucji – każda zmiana wymaga referendum. Szwecja – podobnie jak w Irlandii – abrogacyjne. Robią to referendum razem z wyborami do parlamentu, aby zaoszczędzić pieniądze. Referendum wiążą z podwójną większością (ponad połowa frekwencji + ponad połowa głosów za) Hiszpania – mają do czynienia z ogólnonarodowymi referendami. Referendum konsultacyjne – przed konstytucyjne. Są też referenda legislacyjne obligatoryjne – uchwalenie konstytucji oraz wszelkich zmian granic. 14 SYSTEMY NIEDEMOKRATYCZNE Charakterystyka – system nie demokratyczny (brak demokracji) są to tradycyjne rządy oligarchiczne. Do rządów wchodzi się poprzez powiązania, układy rodzinne np. monarchistyczne. Huan Linz – to nie jest tak, że wszystko to co nie jest demokratyczne jest totalitarne. Wyróżnił system niedemokratyczny totalitarny i autorytarny. Typy systemów niedemokratycznych: 1. Tradycyjne systemy niedemokratyczne – systemy, które nigdy nie były demokratyczne, zawsze były niedemokratyczne (monarchia, Arabia Saudyjska). Państwo te rządzi się starymi regułami, struktura też jest stara. Jest monarcha, władza należy do rodziny królewskiej, jej męskiej części. Nie ma rządu pochodzącego z wyboru ani wybranego przez parlament. Wojsko podlega monarszy. Nie ma parlamentu. Są to tradycyjne oligarchie – władza w rękach rodzin. 2. Systemy totalitarne – twór XX w. są reakcją na typ źle realizowanego systemu demokratycznego lub z góry negatywnego stosunku do demokracji. Świat wymaga szybkich decyzji, takie można podejmować przy pomocy jednej osoby, która nie pyta społeczeństwa. Przywódca wie lepiej. Cechy systemu totalitarnego: • totalny monopol Państwa na wszystko (ekonomia, gospodarka, kultura, społeczeństwo). Państwo wie lepiej co jest dobre dla społeczeństwa. • istnienie jakiejś masowej organizacji, która ma służyć do masowej mobilizacji społeczeństwa na rzecz Państwa, władzy. Najczęściej jest to partia polityczna. • istnienie oficjalnej (państwowej) ideologii w ślad za tym indoktrynacja społeczeństwa. Jedna słuszna ideologia. Unicestwienie innych ideologii. Przekonanie społeczeństwa do jednej konkretnej ideologii. • zasada wodzostwa – jednoosobowy wódz jako ostatnia instancja. • terror policyjny – działa poza prawem i zasadami Są to takie systemy, w których władza monopolizuje wszystko (politykę, gospodarkę, kulturę, świadomość). Bycie apolitycznym jest wadą, grzechem, błędem. Wszyscy muszą się wciągnąć w budowanie systemu komunistycznego. Kto go nie robi jest wrogiem. Być człowiekiem partii, która jest Liderem systemu to zaszczyt. Wszyscy muszą działać tak aby zostać członkiem, musieli „zasłużyć” za to. Ideologiczną postawą była dalekosiężna wizja świata i społeczeństwa. Marice Duvergere – wysuną tezę o dwóch totalitaryzmach: faszystowskim i komunistycznym. Twierdził, że systemy te są ideologiczne ale różni je to co jest dla nich „święta księgą” („Main Kampf” Hitlera i „Kapitał” Marksa). Wg Hitlera świat musi być zhierarchizowany, na czele jest rasa biała, a na dole są niewolnicy do pracy na rzecz rasy białej. Wg Marksa jest równość, wolność, niezależność = zasada egalitaryzmu. 3. Systemy autorytarne – są niesłychanie w szerokim zakresie przeciwieństwem systemu totalitarnego: oddzielają ściśle sferę polityki od całej reszty życia społecznego i monopolizują ta politykę, zastrzegają ją wyłącznie dla władzy; skupiają władzę w rękach oligarchii raczej wojskowej albo wojskowo-cywilnej; wyłączenie całkowite mechanizmów demokratycznych (nie ma partii politycznych, parlamentu, Konstytucji). Cecha ich wszystkich, elita władzy całkowicie świadomie i celowo odsuwa społeczeństwo od polityki, dzieli przestrzeń na to co jest polityczne i na resztę nie polityczną. Np. kościoły mogą się zajmować społeczeństwem swobodnie ale nie mogą dotknąć polityki (nie można sugerować ani krytykować). Cecha ta różni od totalitaryzmu, gdzie władza = partia świadomie i celowo wymusza na społeczeństwie aktywność polityczną, nie ma podziału na polityczne i niepolityczne, wszystko jest polityczne. 15 Zauważamy dwa typu systemów autorytarnych - różnią się one historycznie: 1. tradycyjne systemy autorytarne - to wcześniej nie zdemokratyzowane systemy; 2. nowoczesne - pojawiły się w państwie gdzie istniała demokracja. Różnice generalne Cecha Legitymizacja – uzasadnienie istnienia systemu Forma państwa Stosunki do zmian społecznych Stosunek do praw człowieka i zasady rządów prawa tradycyjne systemy autorytarne dziedziczenie Monarchia niekonstytucyjna inaczej absolutna są zachowawcze, przeciwne nowoczesnym przemianom społecznym rządy prawa niedemokratycznego, nienowoczesnego, poddany wie co mu grozi za określone zachowanie, za naruszenie reguł nowoczesne Nacjonalizm lub charyzma przywódcy Dyktatura wojskowa lub półwojskowa bywają zachowawcze i bywają bardzo postępowe nie ma żadnych reguł, obywatel nie wie co mu za co grozi, za takie zachowanie raz jest kara, raz nie ma, zależy od czasu i nastroju rządu 16 TRANSFORMACJE SYSTEMÓW DEMOKRATYCZNYCH Demokratyczne systemy zaczęły kształtować się dopiero pod koniec XIX w. Do 1900 roku demokracja była tylko USA, Wielkiej Brytanii, Francji, Szwajcarii, krajach skandynawskich, Australii, Kanadzie i Nowej Zelandii. Demokracja miała inny kształt niż obecnie. Między 1900 r. a wybuchem I wojny światowej systemy demokratyczne ukształtowały się we Włoszech, Argentynie. Bezpośrednio po I wojnie światowej liczba krajów z systemem demokratycznym uległa zwiększeniu. Na mapie pojawiają się nowe państwa – np. Polska, Czechosłowacja. Liczba krajów demokratycznych powiększyła się również przez upadki cesarstw, np. upadło cesarstwo Austriackie – powstała demokratyczna Austria. Samuel Hungtington zrobił zestawienie krajów o systemach demokratycznych. Brane były przez niego pod uwagę tylko państwa suwerenne (samodzielne w stosunkach międzynarodowych), które posiadają więcej niż 1 milion mieszkańców Przy przyjęciu takiego kryterium, Od 1925 r. do 1990 r. w świecie przeważał system demokratyczny. 1922 – na 64 państwa – 29 demokracji (45,3% ogółu) 1962 – na 111 państw – 36 demokratyczne (32,4% ogółu państw) 1973 – na 122 państw – 30 demokratyczne (24,6%) - najgorszy punkt 1990 – na (179 lub 129) państw – 58 demokratyczne (45%) Istnieje coś takiego, jak stopniowanie demokratyczności, więc trudno zrobić ścisły podział. Od połowy lat 20 XIX w do lat 70 XX wieku demokracja spadała na łeb na szyję. Potem zaczęła się tendencja wzrostowa w przechodzeniu państw do demokracji. Pierwsze demokracje tworzyły się stuleciami. XX wiek był przełomem wchodzenia do demokracji (następowało to w sposób szybki lub raptowny). Było to możliwe z dwóch przyczyn 2. istniały przykłady systemu demokratycznego (są już wzorce, istnieje model, który można podglądać. Trzeba było tylko wybrać, który model (z istniejących) jest lepszy. 3. nie demokratyczne systemy XX wieku miały płytką legitymizację, systemy niedemokratyczne było można szybko obalić. Demokracje były dobrym wzorcem. Demokracje sprawdziły się na płaszczyźnie ekonomicznej demokracja służy rozwojowi ekonomicznemu; są co prawda państwa, które się rozwijają i są nie demokratyczne, ale należy traktować je jako wyjątki potwierdzające regułę. Kraje nie demokratyczne przechodziły na demokracje między innymi ze względu na sąsiedztwo krajów demokratycznych ich kultury. Demokracja była czasem wymuszana lub narzucana przez obce państwo. W okresie międzywojennym było przekonanie, że demokracja nie jest dobrym systemem na niespokojne czasy. W latach 20 wielki kryzys ekonomiczny, duże bezrobocie niezadowolone społeczeństwo na takie czasy demokracja nie jest dobra. Warianty przechodzenia od nie demokracji do demokracji w ostatnich dziesięcioleciach: 1. transformacja systemowa pod obcą kuratelą – dokonana przez siły zewnętrzne. Aby ten wariant miał miejsce musi być wojna. Zwycięzcy powołują demokrację w państwie przegranym. Np. (Japonia, Włochy, Niemcy) a. Japonia - cesarz był bogiem (w świetle prawa i tradycji) siły okupacyjne zadecydowały, że zachowa się cesarstwo (monarchię), ale monarchię konstytucyjną. (np. współczesne Haiti – przewrót + obalenie władzy i przejście na demokrację. Rada Międzynarodowa + USA przywracają porządek i co za tym idzie wprowadzają demokrację) lub (Irak – próba narzucenia systemu demokratycznego). 17 Ten wariant przechodzenia do systemów demokratycznych jest wariantem rzadkim. 2. rewolucja mas (społeczna) – dokonana przez siły własne (Iran, Rumunia) a. Rumunia 1989 – sąd i rozstrzelanie Nicolae Ceausescu. Część wojska dołączyła do protestujących na ulicach. Wojsko spacyfikowało tajną policję. 3. przewrót wojskowy – (wojsko przeciwko władzy) a. Portugalia 1974 – grupa młodych wojskowych rozczarowanych systemem autorytarnym dokonała przewrotu wyrzucając starych wojskowych i opanowując aparat władzy. Przywrócono do życia partie polityczne i dano możliwość powstawania nowych partii politycznych. Przeprowadzono wybory w sposób demokratyczny, uchwalono konstytucję, wybór prezydenta b. Paragwaj 1989 – grupa młodych oficerów dokonała przewrotu. Partie polityczne, wybory – najpierw lokalne, potem ogólno państwowe, wybór prezydenta. 4. Kapitulacja reżimu – częstszy wariant. System niedemokratyczny w obliczu wewnętrznej katastrofy kapituluje i oddaje władzę. Cecha – nagle, ucieczka w popłochu. a. Grecja 1974 – kapitulacja dyktatury wojskowej. Mała elita władzy. Udali się z siłami zbrojnymi na Cypr, aby zawładnąć północną część Cypru (która należy do Turcji) – nie przewidzieli, że cała Turcja stanie w obronie ludności tureckiej na Cyprze. Władza skapitulowała – została przywrócona demokracja. b. Argentyna 1982 – generałowie argentyńscy powtórzyli scenariusz grecki; wybrali się na Falklandy-Malwiny należące do Wielkiej Brytanii – Margaret Thatcher doprowadziła do zwycięstwa Wielkiej Brytanii w wojnie z Argentyną. 5. reforma systemu - możemy ten wariant podzielić na dwa rodzaje: • reformowanie odgórne – rządzący do tej pory zaczynają go reformować a końcem tych reform ma być utworzenie kraju demokratycznego. Dzieje się to bez udziału, pomocy opozycji – dawna władza reżimowa reformuje system – np. Republika Korei, Brazylia • w porozumieniu z opozycją – najlepsze i najtrwalsze efekty; Jako pierwsi ten wariant zastosowali Hiszpanie. Po śmierci gen. Franco (1975) została w Hiszpanii przywrócona monarchia. Ale jeszcze za życia Franco Juan Carlos został ogłoszony jego następcą i obdarzony tytułem księcia Hiszpanii. Carlos podjął grę, aby przy pomocy wszystkich sił społecznych stworzyć harmonijnie budowany system demokratyczny. Ustalono kalendarz działań przejścia od niedemokracji do demokracji. • przywrócenie wolności działania wszystkim partiom politycznym i tworzenie nowych partii • przyznanie autonomii dla Katalonii i kraju Basków • przeprowadzenie wolnych wyborów • ustalono specyficzną pozycję monarchy (króla) inaczej niż w innych krajach europejskich. Król Hiszpanii ma dużą kompetencję konstytucyjną w sprawie wojska i obronności kraju • zagwarantowano że nie dojdzie do prześladowań ludzi dawnej władzy i amnestię dla ludzi którzy byli przeciwko ówczesnej władzy rządzącej Polska też przy pomocy reformy systemu przeszła do systemu demokratycznego – okrągły stół – kalendarz działań – wykontraktowany scenariusz • wybory – na początku nie całkiem demokratyczne • przywrócono urząd prezydenta (pierwsze wybory prezydenta – przez zgromadzenie narodowe – połączony sejm i senat) 18