1 Recenzja operatu ochrony roślin i grzybów (mchy) Autorzy: dr hab

Dr Anna Rusińska
Zbiory Przyrodnicze, Wydział Biologii
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza
Recenzja operatu ochrony roślin i grzybów (mchy)
Autorzy: dr hab. Adam Stebel, (Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach) nadzór merytoryczny i opracowanie merytoryczne
mgr inż. Marcin Czerny (KRAMEKO sp. z.o.o.) – skład tekstu, opracowanie
GIS
mgr Sabina Stanisławska (KRAMEKO sp. z.o.o.) – opracowanie GIS,
opracowanie kartograficzne
Operat ochrony mchów liczy 80 stron tekstu, 25 tabel, w tym zestawienia (bibliografii
briologicznej oraz 15 fotografii), a także 5 map, odwołuje się ponadto do 7 warstw
geometrycznych. Znajdujące się w tekście opracowania mapy to: 1 - Mapa zagrożeń dla
populacji mchów, 2 – Mapa oceny zagrożeń dla populacji mchów, 3 – Mapa monitoringu
mchów, 4 – Mapa zadań ochronnych. Mapa nr 5 to atlas, zawierający mapy siedlisk i
stanowisk oraz oceny dla 38 gatunków mchów.
STRESZCZENIE
W operacie można wyróżnić następujące części:
A. Wstęp, w którym autorzy podali podstawę prawną sporządzenia operatu, podsumowali
historię badań nad florą mchów TPN i wymienili najcenniejsze ich zdaniem gatunki
stwierdzone na terenie Parku, a mianowicie: chronione, zagrożone w Polsce i Europie ,
znajdujące się na liście Natura 2000 (razem 124 gatunków) oraz występujące tylko w
Tatrach. Załącznikiem do tego rozdziału jest Tabela 23, zawierająca listę mchów
stwierdzonych w TPN.
B. Charakterystyka flory mchów, w tym gatunków Natura 2000
W pierwszej części tego rozdziału przedstawiono metody inwentaryzacji. W tabeli 1
zestawiono 46 prac, najistotniejszych zdaniem autorów dla celów „Planu Ochrony TPN” oraz
podano ocenę ich przydatności. Dalej określono zakres prac inwentaryzacyjnych, podano
metody i wyniki inwentaryzacji mchów, którą przeprowadzono w latach 2012–2013 w 164
punktach na terenie Parku. Łącznie zebrano 1300 dat florystycznych i około 450 okazów
zielnikowych mchów. Stwierdzono, że obszerna lista florystyczna Tatrzańskiego Parku
Narodowego liczy 452 gatunki, 2 podgatunki i 18 odmian, co stanowi 64,5% flory mchów
Polski. Kolejne akapity i tabele dotyczą metod inwentaryzacji procesów zmian zachodzących
w populacjach wszystkich mchów oraz zagrożeń dla tych populacji (Tabele: 2, 3, 4). Zostały
też wymienione 3 gatunki najcenniejsze, znajdujące się na liście Natura 2000: Buxbaumia
viridis, Hamatocaulis vernicosus i Meesia longiseta. Podano ponadto liczbę gatunków
chronionych i zagrożonych w Polsce i Europie (124) oraz mchów, które mają na terenie Parku
jedyne stanowiska w Polsce (37), w tym 2, a mianowicie Hygrohypnum cochlearifolium i
Zygodon gracilis, jedyne stanowiska w całych Karpatach. Obszerna Tabela nr 5 jest
zestawieniem zbiorczym, zawierającym 96 najcenniejszych zdaniem autorów mchów,
1
wybranych z grupy gatunków chronionych, zagrożonych i rzadkich. Scharakteryzowano ich
wymagania siedliskowe, elementy biologii i liczebność na terenie Parku.
Kolejne akapity, ilustrowane tabelami 7 – 16 zawierają charakterystyki gatunków z
listy Natura 200, oraz opis procesów i zmian zachodzących w populacjach mchów. Zmiany
te wyrażają się dwoma przeciwstawnymi procesami: zmniejszaniem i zwiększaniem areału
populacji gatunków. Zostały one zestawione w tabeli nr 8. Do gatunków, zmniejszających
areały występowania należą leśne gatunki epifityczne, gatunki młak i torfowisk oraz niektóre
mchy warstwy naziemnej zbiorowisk leśnych. Do gatunków zwiększających areał
występowania należą światłolubne mchy epifityczne oraz mchy siedlisk wydeptywanych.
Niektóre procesy zmian mają charakter naturalny, inne antropogeniczny. W tabeli 9
zestawiono i opisano 4 największe, wewnętrzne i zewnętrzne zagrożenia dla populacji mchów
na terenie Parku, a mianowicie: funkcjonowanie systemu grzewczego opartego na spalaniu
węgla, komunikacja samochodowa, niedostosowanie składu gatunkowego drzewostanów do
siedlisk w reglu dolnym oraz ruch turystyczny i funkcjonowanie związanej z nim
infrastruktury. Kolejne akapity dotyczą waloryzacji populacji mchów i oceny stanu ochrony
gatunków Natura 2000. Ocenie poddano 96 najcenniejszych mchów (Tabela 11), przy czym
określono ich wartości następującymi kategoriami: wybitna, bardzo wysoka, wysoka, średnia,
niska. Kolejna część rozdziału B dotyczy stanu ochrony gatunków z listy Natura 200. Jeden
ze stwierdzonych na terenie TPN gatunków, a mianowicie Meesia longiseta nie został
odnaleziony na jedynym znanym stanowisku nad Toporowym Stawem Wyżnim i
najprawdopodobniej należy go uznać za wymarły. W tym samym miejscu zachował się
Hamatocaulis vernicosus, ale parametry populacji tego mchu są złe i stanowisko to bez
czynnej ochrony może w najbliższym czasie przestać istnieć. Trzeci gatunek, Buxbaumia
viridis, został po raz ostatni stwierdzony w 2011 roku, jednak ze względu na obecność
odpowiednich siedlisk (próchniejące kłody), nie można go uznać za mech wymarły.
Ilustracją tego rozdziału są następujące mapy zbiorcze: nr 1 – Mapa zagrożeń dla populacji
mchów, nr 2 – Mapa oceny zagrożeń dla populacji mchów, a także Mapa nr 5 – atlas,
zawierający 38 map siedlisk i stanowisk oraz oceny dla 38 gatunków mchów oraz warstwy
geometryczne 1, 2, 3, 4 i 5.
C. Ochrona mchów, w tym gatunków Natura 2000
W rozdziale tym przedstawiono dotychczasowa ochronę populacji mchów (pośrednio,
razem z innymi grupami organizmów). Zastosowane sposoby, zestawione w Tabeli nr 17,
zostały określone jako prawidłowe, lecz niewystarczające. W Tabeli 18 natomiast
zaprojektowano przedmioty, cele, priorytety, strefy i sposoby ochrony, dotyczące 6 grup
mchów, a mianowicie: gatunków epifitycznych (w tym tzw. reliktów puszczańskich),
„gatunków parasolowych” dla różnych siedlisk (np. leśnych, wodnych, bagiennych),
gatunków muraw wysokogórskich, leśnych regla górnego i dolnego oraz gatunków młak i
torfowisk. Tabele 19 i 20 ilustrują warunki i wskaźniki utrzymania mchów z listy Natura
2000. Ostatnią część rozdziału C stanowi projekt monitoringu. W tabeli 21 zestawiono 16
gatunków mchów proponowanych jako przedmiot monitoringu, wśród nich 2 gatunki z listy
Natura 2000. Na zakończenie opracowania podano zestawienie 4 zadań ochronnych (tabela
22). Ilustracją tego rozdziału są mapy: 3 – Mapa monitoringu mchów i 4 – Mapa zadań
ochronnych oraz warstwy geometryczne 6 i 7.
Załącznikiem do opracowania jest tabela nr 23, zawierająca zestawienie wszystkich
stwierdzonych gatunków mchów. W poszczególnych kolumnach podano atrybuty gatunków
(kolumny: 1 - ściśle chronione, 2 - częściowo chronione, 3 - Konwencja Berneńska, 4 – V
załącznik Dyrektywy Siedliskowej, 5 – zagrożony w Europie, 6 – zagrożony w Polsce, 7 –
rzadki w Tatrzańskim Parku Narodowym) oraz ostatnie notowania.
2
OCENA OPRACOWANIA
Operat ochrony mchów został przygotowany zgodnie z obowiązującymi w 2013 roku
aktami prawnymi, a mianowicie:
- artykułem 29 ust. 3 z dnia 16 kwietnia 2004 r o ochronie przyrody (Dz. U. Nr 92, poz. 880,
ze zm.)
- rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 12 maja 2005 r. w sprawie sporządzenia
projektu planu ochrony dla parku narodowego, rezerwatu przyrody i parku krajobrazowego,
dokonywania zmian w tym planie oraz ochrony zasobów, tworów i składników przyrody (Dz.
U. Nr 94, poz. 794)
- rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 13 kwietnia 2010 r. w sprawie siedlisk
przyrodniczych oraz gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, a także
kryteriów wyboru obszarów kwalifikujących się do uznania lub a jako obszary Natura 2000
(Dz.U. Nr 77 poz. 1227 ze zm.)
- rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 30 marca 2010 r. w sprawie sporządzania
projektu planu ochrony dla obszaru Natura 2000 (Dz.U. nr 229, poz. 2313 ze zm.)
- rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 5 stycznia 2012 r. w sprawie ochrony
gatunkowej roślin ( Dz. U. Nr 2012 poz. 81)
Opracowanie ma przejrzystą, logiczną strukturę, jest napisane ładnym,
komunikatywnym językiem. Poszczególne zagadnienia przedstawione są w postaci tabel i
map. Zestawienie zbiorcze najcenniejszych mchów i ich siedlisk (Tabela nr 6), waloryzacja
gatunków (Tabela nr 11), określenie procesów i zmian zachodzących w populacjach mchów
nie budzą większych zastrzeżeń. Przedmioty i cele ochrony zostały określone precyzyjnie i
jasno, zagrożenia prawidłowo zidentyfikowane.
Po uważnym przeczytaniu poszczególnych rozdziałów nasuwa się jednak szereg uwag i
wątpliwości
1.Charakterystyka flory mchów przedstawiona w pierwszej części nie została oparta na
wyczerpujących danych literaturowych. W bibliografii brak kilku ważnych pozycji, w
związku z czym zestawienie nr 1 (strony 55–70) nie zawiera wszystkich gatunków
stwierdzonych na obszarze TPN. Nie wiadomo dlaczego autorzy nie wzięli pod uwagę
pełnego dorobku S. Lisowskiego, briologa, który intensywnie badał florę mchów Tatr w
latach 50-tych i 60-tych ubiegłego wieku. O jego publikacjach zdawkowo wspomniano
jedynie we wstępie, nie podając jednak żadnych dat. W bibliografii (wykaz nr 24) i w tabeli
nr 1 (str. 9) znalazły się tylko następujące prace:
Lisowski S. 1959. Materiały do brioflory Tatr [Materials to the bryoflora of the Tatra
Mountains]. – Pozn. Tow. Przyj. Nauk, Wydz. Mat.-Przyr., Prace Komis. Biol. 21(2): 1-128.
Lisowski S. 1965. Matériaux bryologiques des Tatras. – Bull. Soc. Amis. Sci. Lettr.
Poznań Sér. D 6: 123-146.
Nie uwzględniono trzeciej ważnej pracy S. Lisowskiego, a mianowicie:
Lisowski S. 1966: Charakterystyka briologiczna wysokogórskich zespołów
murawowych Tatr Zachodnich [Bryological characteristics of high mountain communities in
Western Tatra Mts]. – Prace Komis. Biol. 26:1–38.
W tej publikacji autor scharakteryzował 4 mszyste zbiorowiska murawowe Tatr
zachodnich i załączył listę występujących w nich 118 taksonów (gatunków i odmian) mchów.
Kilka z nich zostało opublikowane po raz pierwszy z obszaru Tatr (niektóre podano jako
3
„nowe” w późniejszych publikacjach, np. Cykowska 2008). Praca ta bezwzględnie powinna
się znaleźć w Tabeli nr 1 (str. 9), a wymienione tam taksony w Tabeli 23 (str. 55-70).
Rezultatem kilkuletnich badań tatrzańskich S. Lisowskiego było ponadto
opublikowanie 13 zeszytów wydawnictwa zielnikowego Bryotheca Polonica – 3 zeszyty w
1956 r., 5 zeszytów w 1957 r., 2 zeszyty w 1958 r. i po jednym zeszycie w latach: 1960, 1964,
1965. Te publikacje również nie zostały wymienione w operacie, a powinny się znaleźć
przynajmniej w bibliografii, co dziwi tym bardziej, że zamieszczono tam inne opracowania
zielnikowe (np. Musci Poloniae Exsiccati). W operacie nie uwzględniono także kilku
nowszych obszernych prac tatrzańskich, a mianowicie:
- Górski P. (2007): Roślinność piargowa towarzysząca szlakom turystycznym w obszarach
górskich po polskiej stronie Karpat [Scree vegetation accompanying tourist trails in mountain
areas in the Polish Carpathians]. – Wydawn. Akademii Rolniczej w Poznaniu, Rozprawy
Naukowe 384: 1-166.
- Górski P. (2009): The effects of hikers’ paths on the distribution of liverworts in the Tatra
Mountains (Western Carpathians). – Cryptogam. Bryol. 30: 229–242.
- Wojterska M., Wojterski T., Szwed W. & Piaszyk M. (2004): Spruce forests in the Roztoka
valley in the High Tatras. – In: Brzeg A. & Wojterska M. (eds), Coniferous forest vegetation differentiation, dynamics and transformations, p. 115–128, Wydawnictwo Naukowe UAM,
Seria Biologia 69, Poznań.
Publikacja S. Balcerkiewicza z 1984 r. pt. Roślinność wysokogórska Doliny Pięciu Stawów
Polskich w Tatrach i jej przemiany antropogeniczne. Uniwersytet im. A. Mickiewicza w
Poznaniu, Seria Biologia 25: 1-191 została wprawdzie zamieszczona w grupie 46 istotnych
prac; autorzy operatu podali nawet, że zawiera dane o nowych gatunkach dla Tatr, nie znalazło
to jednak żadnego odzwierciedlenia w Tabeli nr 23.
W wyniku analizy wyżej wymienionych pozycji literaturowych Tabela 23 powinna zostać
uzupełniona o następujące gatunki:
- Brachythecium mildeanum Balcerkiewicz 1984
- Bucklandiella elongata Górski 2007
- Campylium polygamum Górski 2007
- Ditrichum pallidum Balcerkiewicz 1984
- Hypnum imponens Balcerkiewicz 1984
- Hypnum pratense Górski 2007
- Sphagnum contortum Balcerkiewicz 1984
- Thuidium recognitum Lisowski 1966
W związku z uzupełnieniem listy gatunków stwierdzonych w TPN powinno się też zmienić
statystykę zawartą w punkcie 3.1.1. (str. 16)
Do kolumny pod nazwą „ostatnie notowania” należy wprowadzić nazwiska następujących
autorów:
- Lisowski 1966, dla następujących gatunków: Aulacomnium turgidum, Campyliadelphus
chrysophyllus, Eurhynchiastrum pulchellum, Fissidens osmundoides, Pohlia longicollis,
Sciuro-hypnum ornellanum, Tortula euryphylla; Lisowski 1965 dla Brachythecium
trachypodium
4
- Balcerkiewicz 1984 dla następujących gatunków: Andreaea blyttii, Bryum caespiticium,
Bryum pallescens, Bryum pseudotriquetrum var. bimum, Campylophyllopsis calcarea,
Ditrichum pusillum, Hygrohypnum smithii, Hypnum bambergerii, Hypnum recurvatum,
Lescuraea saxixola, Mnium thomsonii, Orthothecium chryseon, Philonotis caespitosa,
Philonotis fontana, Plagiomnium medium, Plasteurhynchium striatulum, Pohlia elongata,
Pohlia ludwigii, Pohlia obtusifolia, Polytrichastrum longisetum, Pseudoleskea radicosa,
Sciuro-hypnum glaciale.
- Górski 2007 dla następujących gatunków: Atrichum tenellum Barbula convoluta,
Brachythecium glareosum, Dicranella schreberiana, Didymodon fallax, Encalypta vulgaris,
Fissidens bryoides, Homalothecium lutescens, Kiaeria blyttii, Oxyrrhynchium speciosum,
Polytrichastrum pallidisetum, Thuidium delicatulum, Trichodon cylindricus.
2. Badania terenowe zostały przeprowadzone w 164 punktach Tatrzańskiego Parku
narodowego, przy czym stosunkowo niewiele z nich obejmowało najwyższe partie masywu,
gdzie w przeszłości odnotowano najcenniejsze gatunki. Spośród 38 map przedstawiających
siedliska i stanowiska oraz oceny gatunków, aż 26 (68%) wykonano na podstawie danych
historycznych, pochodzących sprzed co najmniej 50 lat. Wydaje się więc, że piętro
subniwalne Tatr nie zostało dostatecznie zbadane. Mapy trzech mchów, a mianowicie:
Andreaea blyttii, Hypnum bambergeri i Pohlia ludwigii należy uzupełnić o stanowiska z
Doliny Pięciu Stawów Polskich (Balcerkiewicz 1984). Ostatni z wymienionych gatunków
dominuje tam często w zbiorowiskach mszystych wyleżysk śnieżnych.
3. Zadania ochronne dla mchów Tatrzańskiego Parku Narodowego (tabela nr 22 oraz mapa nr
4) zostały przedstawione prawidłowo i nie są sprzeczne z obowiązującym prawem, to samo
dotyczy monitoringu gatunków z listy Natura 2000, który musi być przeprowadzony zgodnie
z metodyką Państwowego Monitoringu Środowiska (2012). Natomiast głównym kryterium
wyboru innych mchów dla potrzeb monitoringu była ich wielkość i łatwość rozpoznania
terenie. Niektóre z nich trudno nazwać „najczulszymi indykatorami” - jak napisali autorzy
operatu. Przykładowo - wybór dość rzadkich w Tatrach Sphagnum magellanicum i
Limprichtia cossonii (a przy tym stosunkowo łatwych do rozpoznania) dla celów monitoringu
torfowisk i młak nie budzi większych zastrzeżeń, natomiast pospolity Fontinalis antipyretica
ma dość szeroką skalę ekologiczną, lepszym indykatorem zmian czystości wody w potokach
byłby któryś z gatunków rodzaju Hygrohypnum. Buckiella undulata może rosnąć nawet w
płatach zdegradowanych drzewostanów świerkowych. Dodatkowym monitoringiem
należałoby ponadto objąć stanowiska najcenniejszych odnalezionych ostatnio gatunków
mchów (Stebel 2013), takich, jak: Calliergon richardsohnii czy Zygodon gracilis i populacje
rzadkich mchów ze skał mylonitowych piętra subniwalnego (np. Orthothecium rufescens,
Plagiobryum demissum, czy Platydictya jungermenioides)
4. W związku z ukazaniem się w dniu 9 października 2014 r. Rozporządzenia Ministra
Środowiska w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz. U. 2014, poz. 1409) przeszło 60
gatunków z tabeli nr 23 straciło atrybut roślin objętych ochrona ścisłą - zostały przesunięte na
listę mchów chronionych częściowo. Na tej ostatniej liście znalazły się nowe gatunki, a
mianowicie: Palustriella decipiens, Palustriella commutata, Rhytidium rugosum, Ctenidium
molluscum. Atrybuty gatunków chronionych należy zmienić w kolumnach 1 i 2, ponadto
odpowiednio poprawić statystykę na stronie 16.
5. W opracowaniu zauważono literówki – błędną pisownię Cyrtomnium hymenophylloides
(str. 8) oraz Hookeria lucens (zamiast Oligotrichum hercynicum) w wierszu 46 Tabeli nr 1
(str. 12).
5
- w Tabeli 19 i 20, ilustrujących warunki i wskaźniki utrzymania mchów z listy Natura 2000,
znalazł się tylko jeden gatunek – Buxbaumia viridis, zabrakło natomiast Hamatocaulis
vernicosus.
- praca S. Lisowskiego z 1965 roku: Matériaux bryologiques des Tatras. – Bull. Soc. Amis.
Sci. Lettr. Poznań Sér. D 6: 123-146 została podana z błędna datą - 1966
6