Prakseologia 154.indb - Center for Research on Organizations and

Transkrypt

Prakseologia nr 154/2013
Netnografia, czyli etnografia
wirtualna – nowa forma badań
etnograficznych 1
D a ri u s z Je mi e l ni a k
Akademia Leona Koźmińskiego
[email protected]
Summary
Netnography, or virtual
ethnography, as a new form of
ethnographic research
This article examines the method of virtual
ethnography – or “netnography” – as used
by scholars of organization and management studies. It describes the main problems organizational anthropologists may
face when conducting research online. The
issues discussed include cultural heterogeneity of virtual communities, the non-fundamental differences of virtual ethnography
and ethnography, specifics of interactions,
nativity, problems of observation, trouble
with anthropological reflexivity, as well as
the topics of trust and identity enactment.
K e y w o rd s : n e t n o g ra p hy,
v i r t u a l e t h n o g ra p hy, a n t h ro pology of virtual communities, qualitative methods
Niniejszy artykuł ma na celu przybliżenie nowej metody badań, tzw.
netnografii lub etnografii wirtualnej, która od kilku lat staje się coraz bardziej popularna wśród zachodnich badaczy i badaczek organizacji i zarządzania, ale stanowi nadal pewną nowość w Polsce
i w naszej dyscyplinie nie doczekała się jednolitego omówienia.
1
Projekt został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na
podstawie decyzji numer 4116/B/H03/2011/40.
97
Dariusz Jemielniak, Netnografia, czyli etnografia wirtualna – nowa forma badań...
Etnografia wirtualna rozwijała się początkowo przede wszystkim
w ramach antropologii.
Wkrótce została zaadaptowana także w innych naukach społecznych. Jako młode i dopiero kształtujące się podejście badawcze nie
doczekała się jeszcze jednolitego nazewnictwa. W literaturze przedmiotu można zatem spotkać się z określaniem jej „wirtualną etnografią” (Hine 2008; Hancock i in., 2010), „etnografią sieciową” (connective ethnography) [Dirksen i in., 2010], „etnografią cyfrową”
(Murthy 2008), „etnografią internetową” (Sade-Beck 2008) a także,
poprzez zręczną grę słów, „netnografią” (Kozinets 2002; Kozinets
2010/2012).
Jak łatwo wywnioskować z nazwy, metoda ta dotyczy badań
wirtualnych, w Internecie, i opiera się na bezpośrednim zastosowaniu zespołu technik i metod stosowanych w repertuarze antropologicznym. Początkowo miała charakter pomocniczy i polegała na
uzupełnianiu danych służących triangulacji, np. poprzez wzbogacenie informacji z wywiadów o kontekst ze stron internetowych dla
danej zbiorowości (Tucker 2007). Współcześnie etnografie wirtualne dotyczą przede wszystkim samodzielnych badań społeczności
internetowych, choć naturalnie nadal mogą mieć zastosowanie
także wtedy, gdy po prostu internet jest jednym z wielu narzędzi
badawczych, a także gdy analizuje się zjawiska zachodzące zarówno
online, jak i offline. Podstawowym praktycznym powodem, dla których powstają etnografie oparte wyłącznie na badaniach internetowych, jest to, że społeczności internetowe są nowym i słabo zbadanym fenomenem społecznym, o własnej specyfice, częściowo
odmiennych rytuałach i dynamice interakcji. Dlatego badanie zachowań wyłącznie wirtualnych (bez prób łączenia ich z zachowaniami tych samych osób z dala od komputera, a nawet bez badania
zachowań tych samych osób w różnych społecznościach wirtualnych) ma o tyle praktyczny sens, że zachowania wirtualne niekoniecznie zawsze mają silny związek z trwałymi zachowaniami i postawami offline. Oznacza to, że etnografie wirtualne prowadzą nie
tylko do zbadania już dotychczas analizowanych kultur nowymi
98
Pra k seologia nr 154/2013
narzędziami, ale także to, że otwierają dla antropologów i badaczy
organizacji nowe pole badawcze i możliwości analizy zachowań,
które wcześniej nie występowały lub nie dawały się badać bez zastosowania etnografii wirtualnej. Dzięki temu podejściu można badać zachowania i przekonania członków internetowych społeczności (którzy są wszak uczestnikami głównego nurtu kultury
i „zwykłych” społeczności), a zatem etnografia wirtualna pośrednio
poszerza wiedzę także o pewnych aspektach życia ludzkiego, które
niekoniecznie ujawniają się w niewirtualnym świecie, choć manifestują się w interakcjach internetowych.
Ponadto, jak zauważa Zygmunt Bauman (2007), istotna część życia społecznego i interakcji międzyludzkich przeniosły się do internetu. Zatem nawet dla podtrzymania dotychczasowego poziomu
zaangażowania i zainteresowania badaczy stosujących etnografię,
zastosowanie narzędzi netnograficznych staje się w coraz większym
stopniu niezbędnym uzupełnieniem badań tradycyjnych. Internet
jest zatem nie tylko po prostu kolejnym medium komunikacji (jak
telefon stacjonarny, faks czy telefon komórkowy) ani kolejnym medium dystrybucji dóbr kultury (jak radio, telewizja czy kino), ale staje się jedną z podstawowych platform społecznej interakcji i coraz
trudniej jest badać w ogóle zachowania ludzkie z całkowitym pominięciem tych z nich, które następują za pośrednictwem internetu.
Badania etnograficzne pozwalają na szczególny wgląd w ukryty
wymiar wiedzy o danej kulturze (Krzyworzeka i Krzyworzeka 2011;
Krzyworzeka i Krzyworzeka 2012) i pozyskiwane są zazwyczaj w sposób performatywny (Latour 1986; Jemielniak 2002). Nie inaczej się
rzecz ma z etnografią wirtualną. Dzięki pogłębionej analizie danej
społeczności, można zrozumieć jej logikę w sposób bogatszy niż przy
zastosowaniu innego rodzaju badań. Jednakże z uwagi na bardzo
szczególną specyfikę zarówno technologii komunikacji, jak i na rodzaje możliwych zachowań i interakcji a także rozproszenie uczestników, wiele z reguł etnografii, a w szczególności etnografii organizacji
(Schwartzman 1993; Hammersley i Atkinson 1995/2000; Kostera
2003), czy etnografii zawodu i miejsca pracy (Peltonen 2007; Jemiel99
niak 2008a; Krzyworzeka 2011) musi zostać odpowiednio dostosowanych. Podobnie rzecz się ma z dostosowaniem konkretnych narzędzi i technik badawczych (por. np.: Ciesielska 2006; Bourne
i Jankowicz 2012; Ciesielska i in. 2012; Łuczewski i Łuczewska 2012).
Dlatego w niniejszym artykule przedstawione będą podstawowe
różnice i kwestie, które osoby posiadające już doświadczenie w antropologii organizacji powinny brać pod uwagę przy projektowaniu
badań realizowanych w internecie. Przedstawione zostaną podstawowe różnice i analogie do tradycyjnych metod badań terenowych,
omawianych wielokrotnie w literaturze przedmiotu, a w szczególności problematyka tekstualności dyskursu internetowego, radykalizacja ideologiczna, podobieństwa i różnice w samych interakcjach,
problematyka „tubylczości” i asymilacji badacza, specyfika badań
obserwacyjnych, odmienności w antropologicznej refleksyjności,
a także kwestie tożsamości jednostkowej i powiązanego problemu
zaufania. Wszystkie te problemy mają charakter fundamentalny
i istotny w tradycyjnych badaniach antropologicznych i długą historię dyskusji na ich temat, a jednocześnie są słabo opisane w kontekście badań wirtualnych, choć silnie determinują ich charakter.
Podstawowe uwarunkowania
Podstawową kwestią, z której trzeba sobie zdawać sprawę w trakcie
przeprowadzania wirtualnych badań terenowych, jest niska homogeniczność i wysoka wielokulturowość wielu ze społeczności. Chociaż fenomen ten jest charakterystyczny także dla współczesnych
badań kultury organizacji (Koźmiński i in., 2009; Krzyworzeka
2012a; Nogalski i Szpitter 2012), w szczególności z perspektywy etnograficznej i interpretatywnej (Sułkowski 2006; Krzyworzeka
2012b), w społecznościach wirtualnych wydaje się znacznie bardziej
nasilony: głównie dlatego, że osią organizującą społeczności wirtualne może być po prostu znacznie mniej istotny element wspólny
niż w przypadku społeczności niewirtualnych, a enkulturacja i ujednolicanie norm są znacznie mniejsze.
100
Osią jednoczącą społeczności wirtualne częściej niż w przypadku
społeczności tradycyjnych wydaje się być także radykalna ideologia,
której polaryzacja i budowanie są możliwe dzięki wykorzystaniu
„bogactwa sieci” (Benkler 2006), polegającego m.in. na zminimalizowaniu wkładu, który jest potrzebny, aby brać udział we współpracy i działaniach zbiorowych. Chociaż przekonanie, że sieci społecznościowe prowadzą do zwiększonej wolności obywatelskiej
i aktywizacji ruchów demokratycznych, wydaje się być bardzo naiwne (jak zauważają np.: Bauman 2012; Morozov 2012), nie ulega jednak wątpliwości, że wirtualne społeczności umożliwiają nowe sposoby organizacji zbiorowych działań, także w powiązaniu ze światem
rzeczywistym, ale z odmiennymi trajektoriami uzgodnień, podejmowania decyzji itp. Sama ideologia internetu jako medium i nośnika informacji i kultury jest bardzo silnym spoiwem wielu ruchów
społecznych i ma ogromny wpływ na zmiany kulturowe i prawne
(Lessig 2001; Zittrain 2008). Co ciekawe, ruch wolnej kultury i wolnej informacji rozwijał się od początku także z czynnym udziałem
antropologów (Kelty 2004; Coleman 2010).
W związku z tymi różnicami także samo przeprowadzanie badań
z wykorzystaniem etnografii wirtualnej ma swoją specyfikę i wymaga uważnego dostosowania warsztatowego, nawet w przypadku naukowców z powodzeniem wykorzystujących metody etnograficzne
w swoich wcześniejszych projektach. Jednocześnie pod wieloma
względami można dokonywać bezpośredniego zastosowania tradycyjnych metod badawczych. W niniejszym tekście postaram się podsumować najważniejsze z różnic i podobieństw na podstawie literatury, a także przede wszystkim doświadczenia z sześcioletniego
partycypacyjnego projektu etnograficznego realizowanego w społeczności Wikipedii (polskiej, angielskiej, a także tzw. meta), podczas którego wykonałem kilkanaście tysięcy edycji, zyskałem przyjaciół i wrogów w tej społeczności, a także przeszedłem przez
szczeble różnych funkcji społecznościowych pochodzących ze społecznego wyboru (w chwili pisania tego tekstu jestem m.in. administratorem i „biurokratą” polskiej Wikipedii, a także stewardem
101
wszystkich projektów Wikimedia). Oprócz tego projektu dysponuję
doświadczeniem z etnograficznych badań przedsiębiorstw informatycznych, realizowanych zarówno w Polsce, jak i w USA (Jemielniak
2007, 2008b, 2009, 2012c; Hunter i in., 2010), a także pewnym dorobkiem z zakresu rozważań metodologicznych (Jemielniak 2006,
2012a, 2012b; Jemielniak i Kostera 2010), co powoduje, że moje
obserwacje na temat etnografii wirtualnej mogą być w jakimś stopniu potencjalnie użyteczne dla niektórych innych polskich badaczy
i badaczek.
Podobieństwa i różnice
Wśród naukowców nie ma zgody czy etnografię wirtualną można
traktować jako zdecydowanie odmienną od badań twarzą w twarz.
Zdaniem niektórych szukanie bezpośrednich analogii i podobieństw
jest wręcz nieuprawnione (Buchanan 2004).
Podejście takie wydaje się jednak nazbyt radykalne. Społeczności
internetowe nie są bynajmniej uboższe, jeżeli chodzi o interakcje,
od tych „prawdziwych” (Paccagnella 1997). Przeważa opinia, że
„wirtualne etnografie to po prostu etnografie” a „argument, że
mamy do czynienia z czymś całkowicie nowym, metodologicznie
i przedmiotowo”, opiera się na społecznym uprzywilejowaniu tradycyjnych metod (Randall i in., 2007: 293). Badacze i badaczki jakościowe, zajmujący się etnografią wirtualną, zazwyczaj wpisują ją
zatem w dotychczasowe ramy teoretyczne i traktują jako po prostu
specyficzne pole badawcze (Travers 2009, s. 172), wymagające adaptacji narzędzi, ale nie ich całkowitej odmiany (Nocera 2002).
Faktycznie, trudno przyjmować, że „rzeczywistość wirtualna”
jest radykalnie odmiennym światem interakcji społecznych, a w każdym razie w nie większym stopniu, niż są radykalnie odmienne od
siebie relacje w społecznościach plemiennych, miejsca pracy, religijnych czy hobbystyczno-towarzyskich. Co prawda stanowi nową formę aktywności i ekspresji ludzkiej (Beneito-Montagut 2011), ale
102
nie ma powodów dla jej oddzielania od pozostałych (Ruhleder 2000).
Jak pisze Christine Hine (2000, s. 65): „Wszystkie formy interakcji
są etnograficznie prawdziwe, nie tylko twarzą w twarz. Kształtowanie się przedmiotu zainteresowania etnografii, poprzez dostępne
technologie, jest także etnografią. To etnografia w świecie wirtualnym, świata wirtualnego, i poprzez niego”.
Podstawowe różnice w badaniach terenowych w Internecie
i w świecie fizycznym można sprowadzić do kilku głównych kwestii
(Garcia i in., 2009):
– specyfiki interakcji,
– specyfiki pola badawczego i „bycia tubylcem”,
– odmienności w przeprowadzaniu obserwacji,
– trudności z uzyskaniem antropologicznej refleksyjności,
– problemu zaufania i tożsamości.
W przypadku społeczności wirtualnych równoczesność interakcji często jest niemożliwa, bardzo wiele interakcji następuje asynchronicznie, a umiejętności interakcyjne w wielu przypadkach opierają się na tekście, co nawet w kontakcie synchronicznym (chat,
IRC), ma daleko idące konsekwencje i determinuje charakter dyskursu odmienny od „normalnego” ustnego (Ong 2002). Podobnie,
oczywiście, rzecz ma się ze społecznościami wirtualnymi w dużym
stopniu polegającymi na kulturze obrazkowej (np. plotek.pl, 9gag.
com, pinterest.com), wymagającej analizy wizualnej (Tempska i Zydel 2005; Magala 2012).
Z tekstualnością dyskursu internetowego wiąże się także czysto
przyziemny problem badacza lub badaczki, którzy zechcą przeprowadzać wywiady przez internet. Marzenia, że wywiady przeprowadzane poprzez chat będą równie bogatym materiałem, jak normalna
rozmowa, trzeba zdecydowanie rozwiać: przynajmniej z mojego doświadczenia, wywiady przeprowadzone przez chat były znacznie
uboższe, odpowiedzi krótsze, a narracje bardzo zdawkowe. Wynika
to zapewne zarówno ze specyfiki tego medium (a także tego, że
większość ludzi pisze wolniej, niż mówi), ale także z dużej pokusy
multitaskingu u rozmówcy. Dlatego, choć teoretycznie idea przepro103
wadzania wywiadu, który od razu jest transkrybowany, wydaje się
atrakcyjna, zdecydowanie jej nie polecam. Alternatywy w postaci
choćby wywiadu za pośrednictwem komunikatorów głosowych, pomimo konieczności prowadzenia transkrypcji, są zdecydowanie
wartościowe.
Dostęp do pola badawczego a także zagadnienia „bycia tubylcem”
– oba centralne dla antropologii – są fundamentalnie inne w przypadku społeczności wirtualnych. W przypadku tradycyjnej antropologii bycie „rodowitym antropologiem” (Narayan 1993) niekoniecznie jest zalecane, podobnie jak badanie własnej kultury (Leach
1982), a badacz lub badaczka mają w najlepszym razie pozostać
„marginalnymi tubylcami” (Lobo 1990; Walsh 2004) i „profesjonalnymi obcymi” (Agar 1980). Wątpliwości te są kwestionowane już we
samej tradycyjnej antropologii (Hayano 1979; Van Maanen
1988/2011; Tresch 2001), a stawanie się tubylcem oceniane jest też
jako proces o pewnych zaletach (Sperschneider i Bagger 2003), pod
warunkiem umiejętnego zachowania „antropologicznego spojrzenia” na badane społeczności (Czarniawska-Joerges 1992). W przypadku etnografii wirtualnej sytuacja jest znacznie prostsza: ponieważ nie można w ogóle mówić o tubylcach z urodzenia (wszyscy
uczestnicy społeczności wirtualnej wychowali się poza nią i przystąpili do niej inicjalnie jako „obcy”), w związku z czym doświadczenie
stawania się wirtualnym tubylcem, a także zrozumienie społeczności od środka, mają niezaprzeczalne plusy (Gatson i Zweerink 2004).
Przesądza to zapewne o atrakcyjności etnografii wirtualnej dla wielu badaczy: w netnografii problem pełnego i pełnoprawnego uczestnictwa w „naturalnym laboratorium”, jakim dla antropologów są
badane kultury (Angrosino 2007), jest możliwe w znacznie łatwiejszy i mniej kontrowersyjny sposób niż w przypadku badań tradycyjnych. Modernistyczny mit antropologa, który jest „kameleonem
w terenie badawczym, doskonale dostosowanym do swojego otoczenia” (Geertz, 1983, s. 56), w netnografii stał się niespodzianie bardziej realny.
104
Wykorzystanie niektórych narzędzi, a w szczególności obserwacji, ma też w etnografii wirtualnej inny charakter niż w przypadku
tradycyjnych badań terenowych, ponieważ obserwacja może mieć
charakter dwustopniowy. Po pierwsze można obserwować realnych
ludzi siedzących za komputerem podczas ich uczestnictwa w społeczności wirtualnej (co może być, zwłaszcza w przypadku niektórych z nich, ciekawe samo w sobie), a po drugie i znacznie częstsze
można obserwować zachowania awatarów i postaci kreowanych
w świecie wirtualnym (Schroeder i Axelsson 2006; Williams 2007).
W wielu przypadkach także niemal wszystkie interakcje pozostają
zarejestrowane i można je odtworzyć (fora internetowe, Wikipedia,
Twitter, Facebook), pomimo że nie było się bezpośrednim obserwatorem zdarzeń. Jest to oczywiście ogromne ułatwienie, ale także
potencjalne zagrożenie wynikające z pokusy, że interakcje są pozornie równie dostępne dla osób postronnych dla społeczności
i w związku z tym nie trzeba się w nią specjalnie angażować, aby pozyskać materiał badawczy. Jest to oczywiście iluzja, bo zarówno
ilość interakcji online, jak i konieczność zrozumienia, które są reprezentatywne i istotne, a także ulokowanie ich w odpowiednim
kontekście, wymagają dogłębnego poznania kultury badanej społeczności. Przykładowo, dyskusje na angielskiej Wikipedii zajmują
kilkanaście milionów stron – dowiedzenie się, które z nich są ważne,
gdzie przebiegają kluczowe debaty, a także które zostały w pamięci
społeczności wymaga długotrwałej enkulturacji i procesu badawczego tak samo, jak byłoby w przypadku społeczności „realnej”.
Wartym wspomnienia problemem badawczym dla osób zajmujących się antropologią organizacji jest przy tworzeniu etnografii wirtualnej także brak bariery między terenem a domem czy pracą. Jako
antropolodzy zdajemy sobie zazwyczaj sprawę, że czasowe i przestrzenne oddzielenie badań terenowych od reszty naszego życia jest
istotne i wpływa na sam proces badania, ponieważ wytwarza potrzebną dla odpowiedniego nastawienia rytualną liminalność (Turner 1977). W przypadku badań online jest o nią trudno i istotnym
ryzykiem badawczym jest brak rozgraniczenia sfery, w której reali105
zujemy badania terenowe (prowadzimy notatki, refleksje nad procesem, zastanawiamy się nad wyłaniającymi problemami, itp.), a tą,
w której korzystamy z Internetu na własne potrzeby. Rodzi to ryzyko utrudnionej refleksyjności, która w badaniach etnograficznych
odgrywa ważną rolę (Turner i Bruner 1986), i stanowi ważny element samej metody badawczej (Davies 2012). Nie ma dobrej rady
na ten problem, poza zdroworozsądkowym zaleceniem, aby starać
się rozdzielać czytelnie badania od niebadań. Warto jednak zauważyć, że problem ten nie jest obcy także wielu współczesnym „tradycyjnym” badaniom etnograficznym, w których etnografia także
może przenikać się z życiem i warto również sięgnąć do przemyśleń
na ten temat antropologów z klasycznego nurtu (McLean i Leibing
2007).
Szczególną kwestią w badaniu społeczności wirtualnych jest też
sprawa zaufania i tożsamości uczestników, które zasługują na osobne omówienie.
Zaufanie i tożsamość
Wirtualne społeczności inaczej podchodzą także do kwestii zaufania międzyludzkiego i wewnątrzorganizacyjnego (Grudzewski i in.,
2007; Latusek i Jemielniak 2007; Latusek 2008; Ciesielska i Iskoujina 2012). Zaufanie ma szczególne znaczenie w przypadku projektów „otwartej współpracy”, które zazwyczaj opierają się na niskohierarchicznej strukturze i zdecentralizowanym autorytecie (Jones
i George 1998; De Jong i Elfring 2010), a jednocześnie w dużym
stopniu anonimowych relacjach uczestników. Jednak zarówno pojęcia zaufania do osoby (Matzat 2010), jak i jej kompetencji (Johnson
1997) traktowane są odmienne niż w świecie offline.
Wynika to z dosyć typowego dla społeczności wirtualnych specyficznego rozumienia tożsamości i nawet w przypadku sieci społecznościowych (jak Facebook, wymagający podawania prawdziwych
personaliów użytkowników, głównie z uwagi na reklamodawców),
częste jest tworzenie awatarów niezwiązanych z faktycznymi dany106
mi personalnymi i ukrywanie za pseudonimami lub też maskowanie
nazwiska (skracanie go, usuwanie samogłosek itp.). W sytuacji, gdy
tożsamość i kompetencje aktorów społecznych są nieweryfikowalne
na pierwszy rzut oka, kluczową rolę zaczynają odgrywać systemy
kontroli owych kompetencji na wejściu (Cheshire 2011) albo systemy oparte na zaufaniu do procedur danej organizacji (jak np. w przypadku Wikipedii). W rezultacie, paradoksalnie, wiele ze społeczności wirtualnych opiera się na silnym zaufaniu, choć wynikającym
przede wszystkim z ich społeczno-technologicznej struktury i procedur (Jahnke 2010; Latusek i Cook 2012), częściowo zdeterminowanym także hybrydowym, ekonomiczno-politycznym charakterem niektórych organizacji otwartej współpracy (Ciesielska 2010),
a nie z zaufania personalnego. W przypadku Wikipedii, wyraźnie
widoczna jest daleko posunięta formalizacja i przywiązanie do procedur, które stanowią tym istotniejszy element społecznego ładu,
wobec zatarcia prawdziwych personaliów większości wikipedystów.
Uczestnicy społeczności wirtualnych mają wyraźnie większą
kontrolę nad konstrukcją swojej persony i tożsamości społecznej
(Goffman 1959; Bourne 2010). Nie jest to, rzecz jasna, kontrola
całkowita: o ile mogą np. znacznie łatwiej uniknąć społecznej stygmy (Goffman 1963) związanej z wiekiem, rasą, płcią (Bourne
i Özbilgin 2008), urodą i budową ciała czy choćby ewentualną niepełnosprawnością fizyczną, o tyle znaczniej bardziej są podatni na
te związane z komunikacją bezpośrednią. W przypadku społeczności wirtualnych opartych głównie na komunikacji tekstowej
bardzo dużą rolę odgrywa umiejętność używania słowa pisanego,
zakres słownictwa, zdolność zabawy językiem i znakiem itp., które
w fizycznych interakcjach są zazwyczaj mało istotne, przynajmniej
w początkowym okresie znajomości. Paradoksalnie podziały klasowe i związane ze stratyfikacją społeczną, jako często skorelowane także z wykształceniem, mogą znajdować w niektórych społecznościach wirtualnych odzwierciedlenie większe niż offline.
Przykładowo, w społeczności angielskiej Wikipedii jest wyraźny
„przechył” na rzecz uczestników z wyższym wykształceniem, sta107
nowiących 71 procent edytujących, w tym także 8 procent z doktoratami2.
Ponieważ w społecznościach wirtualnych prestiż i status społeczny buduje się na rzecz reprezentowanej persony (zwłaszcza w społecznościach nieeksperckich, ponieważ eksperckie mają często pewien wpływ na życie zawodowe, realizowane pod nazwiskiem, por.:
Von Hippel i Von Krogh 2003; Wasko i Faraj 2005), wiarygodność
danej postaci rośnie wraz ze stażem w społeczności (rozumianym
zarówno poprzez czas, jak i zaangażowanie).
Powstają również specyficzne normy dotyczące przyjmowanych
tożsamości. Przykładowo w Wikipedii zasadniczo nie ma norm zabraniających przedstawiania się w niezgodzie z „realną” płcią społeczną, wiekiem, wykształceniem itp., ale jedynie pod warunkiem,
że odgrywana postać nie posługuje się zmyślonymi kompetencjami
w dyskusjach z innymi użytkownikami. Istnieje natomiast silna
norma zabraniająca jednoczesnego występowania pod dwoma awatarami, ponieważ postrzegane to jest jako próba tworzenia iluzji poparcia i legitymizacji danego poglądu, reprezentowanego tak
naprawdę przez jedną osobę. Zatem twierdzenie, że jest się czarnoskórą licealistką, podczas gdy jest się białym sprzątaczem nie jest
zakazane. Zakazane jest natomiast (w różnych edycjach językowych
w różnym stopniu) potajemne edytowanie Wikipedii z dwóch różnych kont/postaci i często wykrycie takiego czynu skutkuje zablokowaniem popełniającej go osoby.
Jakie praktyczne konsekwencje dla badacza lub badaczki mają
kwestie związane z zaufaniem i tożsamością? Przede wszystkim
trzeba pamiętać, że nasza tożsamość wirtualna, zwłaszcza jeżeli zawiera elementy kojarzone z autorytetem w normalnym świecie (rola
naukowca), może być podawana w wątpliwość. Co jednak istotniejsze, trzeba rozsądnie wyważyć, w jaki sposób powinniśmy trakto2
Dane z Editor Survey Report, dostępnego pod adresem http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/76/Editor_Survey_Report_-_April_2011.pdf pobranego 28 sierpnia
2012.
108
wać awatary i tożsamości wirtualne rozmówców. Oznacza to także,
że możliwość kulturowej zmiany organizacyjnej (Glinka 2002; Koźmiński i Latusek-Jurczak 2011) jest potencjalnie większa niż w tradycyjnych organizacjach – bo przynajmniej teoretycznie łatwiejsza
jest rezygnacja z przyjmowanej roli i tożsamości.
Dla niektórych badaczy i badaczek pseudonimy i awatary internetowe powinny podlegać w zasadzie takiej samej ochronie, jak nazwiska (Langer i Beckman 2005). Podejście to ma pewien sens, ponieważ w niektórych społecznościach przywiązanie do pseudonimu
jest ogromne. Przykładowo na wielu zlotach wikipedystów, pomimo
znajomości imion i nazwisk uczestników, nadal chętnie posługują
się oni swoimi internetowymi ksywkami (nickami).
Wynika z tego jednak oczywisty problem praktyczny: dla zamaskowania tożsamości internetowej członka społeczności, którego
wypowiedzi ze społeczności są cytowane, bardzo rzadko wystarcza
wymyślenie fikcyjnego pseudonimu, co jest standardową procedurą
przy normalnych badaniach jakościowych. Wynika to z tego, że cytowane zdania można, przynajmniej w przypadku społeczności
otwartych na indeksowanie, po prostu odszukać wyszukiwarką
w ciągu kilku sekund i w ten sposób dotrzeć także do oryginalnego
awatara. Jest to, nawiasem mówiąc, częsta praktyka wśród czytelników etnografii wirtualnych (Kozinets 2010/2012).
Trzeba się jednak zastanowić, czy w takich przypadkach faktycznie cytowane wypowiedzi powinny podlegać takiej samej ochronie,
jak udzielone wywiady. Wydaje się to o tyle nieuzasadnione, że skoro można je znaleźć wyszukiwarką, można przyjmować, że mają
charakter wypowiedzi publicznych, skierowanych do nieoznaczonego odbiorcy. Maskowaniu powinny zatem podlegać jedynie wypowiedzi, które mogły mieć charakter prywatny, zostały przez wypowiadającego wycofane lub pochodzą ze społeczności o ograniczonym
dostępie.
Warto na marginesie tej dyskusji zauważyć, że używanie metafor
przestrzennych do opisu rzeczywistości wirtualnej, a także tradycyjnego modelu badań ludzi nie do końca ma sens (Flichy 2007). Co
109
prawda można traktować wypowiedzi w społecznościach internetowych tak samo, jak traktowalibyśmy np. nagrane z ukrycia rozmowy
pracowników, ale można również traktować wypowiedzi w otwartych społecznościach i w ogóle internet jako taki w zakresie dostępnym bez rejestracji jako tekst i stosować do jego analizy po prostu
narzędzia analizy dyskursu (Bassett i O’Riordan 2002).
Zasadne wydaje się zatem przyjęcie pewnej gradacji i stopniowanie ochrony tożsamości badanych w zależności od sytuacji (Bruckman 2006). Jak zwykle w kwestiach etycznych związanych z prowadzeniem badań należy przede wszystkim dołożyć wszelkiej
staranności, aby opisywane osoby, zwłaszcza te, które świadomie
uczestniczą w badaniu i udzielają informacji, w żaden sposób nie
były przez to poszkodowane. Dobrą praktyką jest również utajnianie i maskowanie wypowiedzi niemających charakteru publicznego
lub mających miejsce w zamkniętych społecznościach, nawet jeżeli
nie mają miejsca pod imieniem i nazwiskiem (Gatson i Zweerink
2004).
Podsumowanie
Nie ulega wątpliwości, że w ramach nauk o organizacji i zarządzaniu
inspirowanych antropologią można także mówić o kształtowaniu
się nowego nurtu, antropologii wirtualnej (Boellstorff 2008; Pragnell i Gatzidis 2011; Steinmetz 2012). O ile w antropologii eksperymenty metodologiczne i tekstowe są dosyć powszechne (Goodall
2000), i wykorzystywanie dorobku antropologii w coraz to nowych
polach i zastosowaniach – wskazane (Clifford i Marcus 1986), o tyle
nauki o organizacji i zarządzaniu cechuje pewien konserwatyzm
i w związku z tym netnografia adaptuje się w nich nieco wolniej.
Jest ona odmianą antropologii organizacji i zbiorowości, której
specyfika nie ma jednak charakteru jaskrawo różnego od tradycyjnych badań, a jedynie odróżnia się koniecznością dostosowań w zakresie technik i narzędzi, pod kątem wykorzystywanego medium
(Daniel 2010).
110
Wobec rozwoju „cyfrowych tubylców” (pojęcia o tyle nośnego, co
również kontrowersyjnego, por.: Selwyn 2009), a także wobec coraz
większej obecności rzeczywistości wirtualnej w życiu codziennym,
posuniętej wręcz do tego stopnia, że granice pomiędzy światem wirtualnym a „realnym” są w dużym stopniu umowne (Castells 2004)3,
coraz większa liczba polskich naukowców bierze się z powodzeniem
za badania społeczności wirtualnych (Halawa i in., 2009; Konieczny
2009; Skolik i Tomczyk 2011; Jemielniak 2013), ma ona także zastosowanie praktycznie w badaniach marketingowych (Tkaczyk
2010; Cichocki i in., 2012).
Być może w przyszłości także w Polsce i w dyscyplinie organizacji
i zarządzania wykształcą się ośrodki koncentrujące są na tworzeniu
etnografii wirtualnych (pewne próby w tym zakresie realizowane są
np. w centrum badawczym CROW w Akademii Leona Koźmińskiego).
W chwili obecnej trudno rozstrzygnąć, na ile etnografia wirtualna okaże się popularnym i długotrwale użytecznym podejściem badawczym. Można jednak zakładać, że jak rzeczywistość wirtualna,
również i metody badania jej pozostaną w społeczeństwie na dobre.
BIBLIOGRAFIA
Agar, M., 1980, The professional stranger: an informal introduction to ethnography. New York:
Academic Press.
Angrosino, M.V., 2007, Naturalistic observation. Walnut Creek: Left Coast Press.
Bassett, E.H. i O’Riordan, K., 2002, Ethics of Internet research: Contesting the human subjects
research model, „Ethics and Information Technology”, 4(3): 233–247.
Bauman, Z., 2007, Consuming life, Cambridge, UK–Malden, MA: Polity Press.
Bauman, Z., 2012, Do Facebook and Twitter help spread Democracy and Human Rights? „Social Europe Journal”: http://www.social-europe.eu/2012/05/do-facebook-and-twitterhelp-spread-democracy-and-human-rights/, dostęp 15.10.2012.
3
Twórcy teorii aktora-sieci (actor-network theory) od dawna zwracają uwagę na umowność
podziałów na ludzkich i nie-ludzkich aktorów (Latour 1987; Kociatkiewicz 2012).
111
Beneito-Montagut, R., 2011, Ethnography goes online: towards a user-centred methodology
to research interpersonal communication on the internet, „Qualitative Research”, 11(6):
716–735.
Benkler, Y., 2006, The wealth of networks: how social production transforms markets and freedom, New Haven: Yale University Press.
Boellstorff, T., 2008, Coming of Age in Second Life: An Anthropologist Explores the Virtually
Human, Princeton: Princeton University Press.
Bourne, D. i Jankowicz, D.A., 2012, Technika identyfikacji konstruktów osobistych, [w:] Jemielniak, D. (red.) Badania jakościowe: Metody i narzędzia. Warszawa: PWN.
Bourne, D. i Özbilgin, M.F., 2008, Strategies for combating gendered perceptions of careers, „Career Development International”, 13(4): 320–332.
Bourne, D.J., 2010, On identity reformation and local transition: a case from Poland, „Journal
of Organizational Change Management”, 23(6): 710–730.
Bruckman, A., 2006, Teaching students to study online communities ethically, „Journal of Information Ethics”, 15(2): 82–98.
Buchanan, E.A. (red.), 2004, Readings in virtual research ethics: Issues and controversies. Hershey – London – Melbourne – Singapore: Information Science Publishing.
Castells, M. (red.), 2004, The network society: a cross-cultural perspective. Cheltenham. UK –
Northampton, MA: Edward Elgar.
Cheshire, C., 2011, Online Trust, Trustworthiness, or Assurance? Dædalus, „Journal of the
American Academy of Arts & Sciences”, 140(4): 49–58.
Cichocki, P., Jędrkiewicz, T. i Zydel, R., 2012, Etnografia wirtualna, [w:] Jemielniak, D. (red.)
Badania jakościowe. Metody i narzędzia. Warszawa: PWN.
Ciesielska, M., 2006, Antropologia przedsiebiorczosci. Nowe nurty w badaniach jakosciowych,
„Studia i Materiały – Wydział Zarzadzania UW”, 1: 18–28.
Ciesielska, M., 2010, Hybrid Organisations. A study of the Open Source – business setting. Copenhagen: Copenhagen Business School.
Ciesielska, M. i Iskoujina, Z., 2012, Trust as a success factor in open innovation: the case of
Nokia and GNOME, [w:] Jemielniak, D. i Marks, A. (red.), Managing dynamic technology-oriented businesses: high-tech organizations and workplaces. Hershey – New York – Singapore: IGI Global.
Ciesielska, M., Wolanik-Boström, K. i Öhlander, M., 2012, Obserwacja, [w:] Jemielniak, D.
(red.) Badania jakościowe: Metody i narzędzia. Warszawa: PWN.
Clifford, J. i Marcus, G.E. (red.), 1986, Writing culture: the poetics and politics of ethnography.
Berkeley: University of California Press.
Coleman, E.G., 2010, Ethnographic approaches to digital media, „Annual Review of Anthropology”, 39: 487–505.
Czarniawska-Joerges, B., 1992, Exploring complex organizations: a cultural perspective. Newbury Park, Calif.: Sage Publications.
Daniel, B.K. (2010) Handbook of Research on Methods and Techniques for Studying Virtual Communities: Paradigms and Phenomena. Hershey: Information Science Reference.
Davies, C.A.A., 2012, Reflexive ethnography: A guide to researching selves and others, London
– New York: Routledge.
De Jong, B.A. i Elfring, T., 2010, How does trust affect the performance of ongoing teams? The
mediating role of reflexivity, monitoring, and effort, „The Academy of Management Journal”, 53(3): 535–549.
112
Dirksen, V., Huizing, A. i Smit, B., 2010, ‘Piling on layers of understanding’: the use of connective ethnography for the study of (online) work practices, „New Media & Society”, 12(7):
1045–1063.
Flichy, P., 2007, The internet imaginaire. Cambridge, MA: MIT Press.
Garcia, A.C., Standlee, A. I., Bechkoff, J. i Cui, Y., 2009, Ethnographic approaches to the internet and computer-mediated communication, „Journal of Contemporary Ethnography”,
38(1): 52–84.
Gatson, S.N. i Zweerink, A., 2004, Ethnography online: ‘natives’ practising and inscribing community, „Qualitative Research”, 4(2): 179–200.
Geertz, C., 1983, Local Knowledge: Further essays in interpretive anthropology. New York: Basic Books.
Glinka, B., 2002, Zmiana organizacyjna jako zjawisko zdeterminowane kulturowo, „Przegląd
Socjologiczny”, 51(2): 103–122.
Goffman, E., 1959, The presentation of self in everyday life. Garden City, N.Y.,: Doubleday.
Goffman, E., 1963, Stigma: Notes on the management of spoiled identity. Englewood Cliffs,
NJ: Prentice Hall.
Goodall, H.L., 2000, Writing the new ethnography. London–New York–Toronto–Oxford: Altamira Press.
Grudzewski, W.M., Hejduk, I.K., Sankowska, A. i Wańtuchowicz, M., 2007, Zarządzanie zaufaniem w organizacjach wirtualnych. Warszawa: Difin.
Halawa, M., Mazurek, P. i Nowotny, A., 2009, Młodzi i media. Nowe media a uczestnictwo
w kulturze. Warszawa: Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej.
Hammersley, M. i Atkinson, P., 1995/2000, Metody badań terenowych (Ethnography: principles in practice, 2nd edition). Poznań: Zysk i Ska.
Hancock, R., Crain-Dorough, M., Parton, B. i Oescher, J., 2010, Understanding and Using Virtual Ethnography in Virtual Environments, [w:] Daniel, B.K. (red.) Handbook of Research
on Methods and Techniques for Studying Virtual Communities: Paradigms and Phenomena.
Hershey: Information Science Reference.
Hayano, D.M., 1979, Auto-ethnography: Paradigms, problems, and prospects, „Human organization”, 38(1): 99–104.
Hine, C., 2000, Virtual ethnography. Thousand Oaks: Sage.
Hine, C., 2008, Virtual ethnography: Modes, varieties, affordances, [w:] Fielding, N., Lee, R.M.
i Blank, G. (red.) The SAGE Handbook of Online Research Methods. Los Angeles – London
– New Delhi – Singapore: Sage.
Hunter, C., Jemielniak, D. i Postuła, A., 2010, Temporal and Spatial Shifts within Playful Work,
„Journal of Organizational Change Management”, 23(1): 87–102.
Jahnke, I., 2010, Dynamics of social roles in a knowledge management community, „Computers
in Human Behavior”, 26(4): 533–546.
Jemielniak, D., 2002, Kultura – odkrywana czy konstruowana? „Master of Business Administration”, 2(55): 28–30.
Jemielniak, D., 2006, The Management Science as a Practical Field: In Support of Action Research, „The International Journal of Knowledge, Culture and Change Management”,
6(3): 163–170.
Jemielniak, D., 2007, Managers as lazy, stupid careerists? Contestation and stereotypes
among software engineers, „Journal of Organizational Change Management”, 20(4):
491–508.
113
Jemielniak, D., 2008a, Praca oparta na wiedzy. Praca w przedsiębiorstwach wiedzy na przykładzie organizacji high-tech. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.
Jemielniak, D., 2008b, Software engineers or artists – programmers’ identity choices, „Tamara
Journal for Critical Organization Inquiry”, 7(1): 20–36.
Jemielniak, D., 2009, Time as symbolic currency in knowledge work, „Information and Organization”, 19: 277–293.
Jemielniak, D. (red.), 2012a, Badania jakościowe. Metody i narzędzia. Warszawa: PWN.
Jemielniak, D. (red.), 2012b, Badania jakościowe. Podejścia i teorie. Warszawa: PWN.
Jemielniak, D., 2012c, The New Knowledge Workers. Cheltenham – Northampton: Edward
Elgar.
Jemielniak, D., 2013, Życie wirtualnych dzikich. Warszawa: Poltext.
Jemielniak, D. i Kostera, M., 2010, Narratives Of Irony And Failure In Ethnographic Work,
„Canadian Journal of Administrative Sciences”, 27(4): 335–347.
Johnson, D.G., 1997, Ethics online, „Communications of the ACM”, 40(1): 60–65.
Jones, G.R. i George, J.M., 1998, The experience and evolution of trust: Implications for
cooperation and teamwork, „Academy of Management Review”, 23(3): 531–546.
Kelty, C.M., 2004, Punt to culture, „Anthropological Quarterly”, 77(3): 547–558.
Konieczny, P., 2009, Governance, organization, and democracy on the Internet: The Iron Law and
the evolution of Wikipedia, „Sociological Forum”, 24(1): 162–192.
Kostera, M., 2003, Antropologia organizacji,. Metodologia badań terenowych. Warszawa: PWN.
Kozinets, R.V., 2002, The field behind the screen: using netnography for marketing research in
online communities, „Journal of Marketing Research”, 39(1): 61–72.
Kozinets, R.V., 2010/2012, Netnografia: badania etnograficzne online. Warszawa: PWN.
Koźmiński, A.K., Jemielniak, D. i Latusek, D., 2009, Współczesne spojrzenie na kulturę organizacji, „e-mentor”, 3(30): 4–13.
Koźmiński, A.K. i Latusek-Jurczak, D., 2011, Rozwój teorii organizacji. Warszawa: Wolters
Kluwer.
Krzyworzeka, A. i Krzyworzeka, P., 2011, O komforcie podzielanego paradygmatu i wysiłku porozumienia międzydyscyplinarnego, z: http://opcit.pl/teksty/o-komforcie-podzielanegoparadygmatu-i-wysilku-por/.
Krzyworzeka, A. i Krzyworzeka, P., 2012, Etnografia w badaniu wiedzy ukrytej, „e-mentor”,
1(43): 66–69.
Krzyworzeka, P., 2011, Wielopoziomowe widowiska – etnografia marketingu sieciowego, [w:]
Kostera, M. (red.) Etnografia organizacji. Badania polskich firm i instytucji. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Krzyworzeka, P., 2012a, Kultura i organizacje, „Perspektywa antropologiczna”, [w:] Kostera,
M. (red.) Nowe kierunki w organizacji i zarządzaniu. Warszawa: Wolters Kluwer.
Krzyworzeka, P., 2012b, Kultura organizacyjna – ślepa uliczka teorii organizacji, „Management
and Business Administration”. Central Europe, 1(114): 72–81.
Langer, R. i Beckman, S.C., 2005, Sensitive research topics: netnography revisited, „Qualitative
Market Research: An International Journal”, 8(2): 189–203.
Latour, B., 1986, The powers of association, [w:] Law, J. (red.) Power, Action and Belief – A New
Sociology of Knowledge? London – Boston – Henley: Routledge&Kegan Paul.
Latusek, D., 2008, Trustworthiness as an Impression, [w:] Jemielniak, D. i Kociatkiewicz,
J. (red.) Management Practices in High-Tech Environments. Hershey – New York: Information Science Reference.
114
Latusek, D. i Cook, K.S., 2012, Trust in Transitions, „Kyklos”, 65(4): 512–525.
Latusek, D. i Jemielniak, D., 2007, (Dis)trust in Software Projects: A Thrice Told Tale. On Dynamic Relationships between Software Engineers, IT Project Managers, and Customers, „The
International Journal of Technology, Knowledge and Society”, 3(10): 117–125.
Leach, E., 1982, Social Anthropology. Oxford: Oxford University Press.
Lessig, L., 2001, The Future of Ideas. The Fate of the Commons in the Connected World. New
York: Random House.
Lobo, L., 1990, Becoming a marginal native, „Anthropos”, 85: 125–138.
Łuczewski, M. i Łuczewska, P., 2012, Analiza dokumentów zastanych, [w:] Jemielniak, D.
(red.) Badania jakościowe: Metody i narzędzia. Warszawa: PWN.
Magala, S., 2012, Antropologia wizualna, [w:] Jemielniak, D. (red.) Badania jakościowe: Podejścia i teorie. Warszawa: PWN.
Matzat, U., 2010, Reducing problems of sociability in online communities: Integrating online
communication with offline interaction, „American Behavioral Scientist”, 53(8): 1170–
1193.
McLean, A. i Leibing, A. (red.), 2007, The shadow side of fieldwork: exploring the blurred borders between ethnography and life. Oxford: Blackwell.
Morozov, E., 2012, The net delusion: the dark side of internet freedom. New York: Public Affairs.
Murthy, D., 2008, Digital Ethnography An Examination of the Use of New Technologies for Social
Research, „Sociology”, 42(5): 837–855.
Narayan, K., 1993, How native is a “native” anthropologist?, „American Anthropologist”,
95(3): 671–686.
Nocera, J.L.A., 2002, Ethnography and hermeneutics in cybercultural research accessing IRC
virtual communities, „Journal of Computer-Mediated Communication”, 7(2): 0 doi:
10.1111/j.1083–6101.2002.tb00146.x.
Nogalski, B. i Szpitter, A., 2012, Kultura organizacyjna w zarządzaniu organizacją wielokulturową, [w:] Mikuła, B. (red.) Historia i perspektywy nauk o zarządzaniu. Kraków: Fundacja
Uniwersytetu Ekonomicznego.
Ong, W.J., 2002, Orality and literacy. London: Routledge.
Paccagnella, L., 1997, Getting the seats of your pants dirty: Strategies for ethnographic research
on virtual communities. „Journal of Computer-Mediated Communication”, 3(1): 0 doi:
10.1111/j.1083–6101.1997.tb00065.x.
Peltonen, T., 2007, In the middle of managers Occupational communities, global ethnography
and the multinationals, „Ethnography”, 8(3): 346–360.
Pragnell, C. i Gatzidis, C., 2011, Addiction in World of Warcraft: A Virtual Ethnography Study,
[w:] Yang, H.H. i Yuen, S.C.-Y. (red.) Handbook of Research on Practices and Outcomes in
Virtual Worlds and Environments. Hershey: Information Science Reference.
Randall, D., Harper, R. i Rouncefield, M., 2007, Fieldwork for design: theory and practice. London: Springer-Verlag.
Ruhleder, K., 2000, The Virtual Ethnographer: Fieldwork in Distributed Electronic Environments, „Field Methods”, 12(3): 3–17.
Sade-Beck, L., 2008, Internet ethnography: Online and offline, „International Journal of Qualitative Methods”, 3(2): 45–51.
Schroeder, R. i Axelsson, A.S., 2006, Avatars at work and play: Collaboration and interaction in
shared virtual environments. Dordrecht: Springer.
115
Schwartzman, H., 1993, Ethnography in organizations. Newbury Park – London – New Delhi:
Sage.
Selwyn, N., 2009, The digital native–myth and reality, „Aslib Proceedings: New Information
Perspectives”, 61(4): 364–379.
Skolik, S. i Tomczyk, K., 2011, A Wikinomics-Based Company: a Case Study of the Office of
Wikia, Inc, [w:] Kondellas, B. (red.) Business in Central and Eastern Europe: Cross-Atlantic
Perspectives. Częstochowa: Northeastern Illinois University – Czestochowa University.
Sperschneider, W. i Bagger, K., 2003, Ethnographic fieldwork under industrial constraints: toward design-in-context, „International journal of human-computer interaction”, 15(1):
41–50.
Steinmetz, K.F., 2012, Message Received: Virtual Ethnography in Online Message Boards, „International Journal of Qualitative Methods”, 11(1): 26–39.
Sułkowski, Ł., 2006, Perspektywa interpretatywna w naukach o zarządzaniu, [w:] H. Jagoda
i J. Lichtarski (red.), Nowe kierunki w zarządzaniu przedsiębiorstwem – celowość, skuteczność, efektywność. Wrocław: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej.
Tempska, A. i Zydel, R., 2005, Jakie są społeczności internetowe?, „Brief”, 62: 87–88.
Tkaczyk, J., 2010, Zachowania konsumenckie w środowisku wirtualnym (on-line) Online Consumer Behaviour, [w:] S. Pilarski, Awdziej, M., Czaplicka, M., Tkaczyk, J. i Zięba, K. (red.),
Klient i marketing. Olsztyn: Uniwersytet Warmińsko-Mazurski.
Travers, M., 2009, New methods, old problems: A sceptical view of innovation in qualitative research, „Qualitative Research”, 9(2): 161–179.
Tresch, J., 2001, On Going Native, „Philosophy of the social sciences”, 31(3): 302–322.
Tucker, E., 2007, Measurement as a rigorous science: How ethnographic research methods can
contribute to the generation and modification of indicators, „Studies in Educational Ethnography”, 12: 109–135.
Turner, V.M. i Bruner, E.M. (red.), 1986, The anthropology of experience. Urbana-Chicago:
University of Illinois Press.
Turner, V.W., 1977, The ritual process: structure and anti-structure. Ithaca, N.Y.: Cornell University Press.
Van Maanen, J., 1988/2011, Tales of the field: on writing ethnography. Chicago: University of
Chicago Press.
Von Hippel, E. i Von Krogh, G., 2003, Open source software and the ”private-collective” innovation model: Issues for organization science, „Organization Science”: 209–223.
Walsh, D., 2004, Domg ethnography, [w:] Seale, C. (red.) Researching society and culture. Newbury Park – London – New Delhi: Sage.
Wasko, M.M. i Faraj, S., 2005, Why should I share? Examining social capital and knowledge
contribution in electronic networks of practice, „MIS Quarterly”, 29(1): 35–57.
Williams, M., 2007, Avatar watching: participant observation in graphical online environments,
„Qualitative Research”, 7(1): 5–24.
Zittrain, J., 2008, The Future of the Internet And How to Stop It. New Haven: Yale University
Press.

Prakseologia 154.indb - Center for Research on Organizations and

Transkrypt

Podobne dokumenty

Autoetnografia jako technika badań etnograficznych w Internecie

Stu prawników na dnie morza

Tel.: 531-536-086

O łączeniu animacji kultury i etnografii Animacja kultury ma wielu

Dynowskie doświadczenia badań tradycji weselnej z

3. Virtual PC