Publikacja darmowa

prof. dr Adam Szpunar
Uniwersytet Łódzki
Weksel własny
Każdy prawnik wie zapewne o tym, że weksel własny zawiera bezwarunkowe przyrzeczenie zapłaty oznaczonej sumy pieniężnej. Jest on niekiedy określany jako sola weksel, ponieważ
może być wystawiany tylko w jednym egzemplarzu. Wystawca
weksla własnego zobowiązuje się do zapłaty w charakterze dłużnika głównego. Dlatego jego odpowiedzialność jest t a k a sama,
jak akceptanta weksla trasowanego. Stwierdzenie to ma zasadnicze znaczenie dla naszych rozważań, których celem jest
w y j a ś n i e n i e n a j w a ż n i e j s z y c h zagadnień związanych z wekslem własnym.
Mogłoby się wydawać, że zbędne jest odrębne omawianie tej
problematyki. Poza pewnymi odchyleniami, charakter prawny
zobowiązań dłużników wekslowych jest właściwie taki sam, jak
przy wekslu trasowanym 1) . Obieg obu typów weksli podlega takim samym prawidłom. Zauważmy jednak, że podstawowa konstrukcja prawna jest inna. Zamiast polecenia zapłaty (jak przy
wekslu trasowanym) występuje jej przyrzeczenie. Przy wekslu
własnym nie następuje wprowadzenie osoby trasata. Wskutek
tego wiele zagadnień ulega pewnemu uproszczeniu. Tym tłumaczy się przyjęta przez ustawodawcę technika legislacyjna. Prawo
wekslowe reguluje bezpośrednio tylko zagadnienia związane
z wystawieniem weksla własnego i odpowiedzialnością wystawcy (art. 101, 102, 104 pr.weksl.). Poza tym nakazuje stosowanie
przepisów o wekslu trasowanym, o ile nie pozostają w sprzeczności z "istotą weksla własnego" (art. 103 pr.weksl.).Pomijając to
nieco tajemnicze zastrzeżenie, należy stwierdzić, że lista przepisów znajdujących zastosowanie jest bardzo długa. Łatwo można
9
REJENT Nr 6 - czerwiec 1993 r.
przeoczyć, że zachodzą jednak odchylenia od unormowań weksla
trasowanego. Bliższa analiza przepisów obowiązującego prawa
skłania do wniosku, że różnice zachodzące między dwoma podstawowymi typami weksli są dość istotne.
Trzeba z góry zaznaczyć, że funkcje weksla własnego są odmienne od pełnionych zazwyczaj przez weksel trasowany. Występuje to zwłaszcza wówczas, gdy mamy do czynienia z wekslami
f i n a n s o w y m i , w y d a w a n y m i wierzycielowi przez d ł u ż n i k a
w związku z umową pożyczki lub udzielonym kredytem bankowym 2) W rachubę wchodzi tylko stosunek między dwiema osobami, m i a n o w i c i e w y s t a w c ą ( d ł u ż n i k i e m ) a r e m i t e n t e m
(wierzycielem). Dlatego uzasadnione jest posłużenie się formą
weksla własnego. Można powiedzieć, że funkcja weksla własnego polega w tym wypadku na zapewnieniu dłużnikowi środków
pieniężnych (w szerokim tego słowa znaczeniu). Z tego punktu
widzenia niebezpieczeństwo związane z posługiwaniem się wekslem własnym jest dość oczywiste.
Inna rzecz, że nie należy przeceniać znaczenia rozróżnienia
między obu typami weksli. Pomijam okoliczność, że w wekslu
trasowanym zgodnie z art. 3 ust. 2 pr.weksl. trasatem może być
sam wystawca. Zachodzi wówczas zewnętrzne podobieństwo do
weksla własnego. Ważniejsze jest to, że dzięki zamieszczeniu odpowiednich klauzul w dokumencie strony mogą osiągnąć przy
wekslu trasowanym podobne skutki gospodarcze, jak przy wekslu własnym. Można powiedzieć, że często od woli stron uczestniczących w stosunku wekslowym zależy, jaką formę nadadzą
wekslowi. Trzeba jednak zaznaczyć, że weksel własny nie nadaje
się do obrotu międzynarodowego. Poza tym trudno t a k przekształcić treść weksla własnego, aby służył on wymianie towarowej. Nie umniejsza to jego gospodarczego znaczenia.
Weksel własny był w Polsce zawsze bardzo rozpowszechniony. W okresie międzywojennym judykatura często rozstrzygała
spory powstałe na tym tle. Natomiast po 1945 roku weksle własne były z reguły wystawiane jako gwarancyjne lub kaucyjne,
które najczęściej pozostawały w rękach pierwszego wierzyciela
wekslowego.
Formalnie rzecz biorąc, w wielu krajach europejskich weksel
10
Weksel własny
własny, j a k o taki, j e s t właściwie nieznany. U w a g a ta dotyczy
w szczególności F r a n c j i i Anglii, gdzie stosowana jest zresztą
charakterystyczna terminologia (billet a orde, promissory note) 3)
Do d o k u m e n t ó w tych z n a j d u j ą j e d n a k zastosowanie przepisy
o wekslach trasowych. Konferencja genewska z 1930 roku zajęła
w tej sprawie kompromisowe stanowisko. Wzorem dla ustawodawcy polskiego były rozwiązania prawa niemieckiego, w którym weksel własny występuje jako druga forma zobowiązania
wekslowego 4 '. Różnica z prawem francuskim dotyczy właściwie
sprawy terminologicznej. W prawie polskim konieczne j e s t zamieszczenie słowa "weksel" w treści dokumentu. Natomiast według prawa francuskiego powinna być zamieszczona wzmianka
"billet a ordre". Istotne jest to, żeby dokument został wystawiony
na zlecenie, dzięki czemu może być przenoszony przez indos.
Weksel własny należy do kategorii zbiorczej, jaką są papiery
wartościowe na zlecenie (art. 921 9 k.c.). Stwierdzenie tej oczywistej prawdy stanowi p u n k t wyjścia do dalszych rozważań na tem a t p r a w n e j n a t u r y weksla własnego. Można powiedzieć, że
występują trzy cechy charakterystyczne tej kategorii papierów
wartościowych. Wzorem były przepisy prawa o wekslach trasowanych, które z p u n k t u widzenia historycznego wykształciły się
najwcześniej. Po pierwsze, papiery wartościowe na zlecenie legitymują osobę wymienioną w treści dokumentu. Po drugie, legitymują one także każdego, na kogo prawa z dokumentu zostały
przeniesione przez indos. Po trzecie, zobowiązanie ma z reguły
charakter abstrakcyjny, zatem niezależny od podstawy prawnej,
zachodzącej w stosunkach kauzalnych między stronami. Zasada
ta znalazła szczególnie jasny wyraz w przepisie art. 17 pr.weksl.,
mianowicie w ograniczeniu zarzutów, jakie przysługują dłużnikom wekslowym.
Z kolei wyłania się pytanie - z jaką chwilą i w jaki sposób powstaje zobowiązanie wystawcy weksla własnego? Chciałbym zaznaczyć, że problem ten jest nie tylko teoretycznie interesujący,
ale ma również bardzo doniosłe znaczenie praktyczne. W wielu
bowiem wypadkach może wyłonić się wątpliwość, czy powstało
ważne zobowiązanie wystawcy weksla własnego. Uzyskane rozw i ą z a n i e należy odpowiednio stosować do zobowiązań innych
11
REJENT Nr 6 - czerwiec 1993 r.
dłużników, których podpisy figurują na wekslu własnym (zatem
poręczycieli, indosantów itd.). W piśmiennictwie problem ten był
r o z p a t r y w a n y przede wszystkim przy omawianiu przepisów
0 wekslu trasowanym. Nie ulega jednak wątpliwości, że jest on
również aktualny przy wekslu własnym. Co więcej, można powiedzieć, że przy wekslu własnym podstawowa konstrukcja praw n a oraz j e j praktyczne konsekwencje rysują się wyraźniej.
Rozpatrujemy bowiem dwustronny stosunek prawny, zachodzący między dłużnikiem wekslowym (wystawcą) a wierzycielem
(remitentem). Trudność polega na tym, że ustawa wymienia jedynie formalne przesłanki ważności weksla. Nie daje jednak poz y t y w n e j odpowiedzi na p y t a n i e , z j a k ą chwilą p o w s t a j e
zobowiązanie ważne z materialnego punktu widzenia. Spory na
ten temat nie zostały do dnia dzisiejszego zakończone 51 .
W piśmiennictwie polskim St.Wróblewski poświęcił tym zagadnieniom wiele namysłu i uwagi 6) . Po rozważeniu wszystkich
argumentów pro i contra, wypowiedział się ostatecznie za teorią
emisyjną, która ujmuje wystawienie weksla jako jednostronną
czynność prawną wystawcy. Pogląd ten jest podzielany przez
wielu autorów 7) . Nie przeczę, że dzięki takiemu ujęciu podpisanie weksla jest traktowane jako oświadczenie woli, do którego
znajdują zastosowanie odpowiednie przepisy. Sądzę jednak, że
naszkicowane stanowisko nie jest poprawne z wielu powodów.
Po pierwsze, wystawienie weksla, puszczenie go w obieg itd.,
wymagają t a k czy inaczej rozumianego współdziałania stron.
Wierzyciel może przecież odmówić przyjęcia weksla i żądać zapłaty w gotówce. Współdziałanie remitenta jest zatem konieczne
1 znajduje wyraz w umowie zawartej z wystawcą weksla własnego. J a k długo weksel nie został odebrany przez remitenta, wys t a w c a m o ż e swój p o d p i s s k r e ś l i ć , o d w o ł u j ą c złożone
oświadczenie woli. Po drugie, stosowanie przepisów o jednostronnych czynnościach prawnych prowadzi w wielu wypadkach
do uznania oświadczenia woli wystawcy za nieważne. Przykładowo można tu wymienić przepis art. 19 k.c., z którego wynika, że
jednostronna czynność prawna, dokonana przez osobę ograniczoną w zdolności do czynności prawnych, jest bezwzględnie niew a ż n a i nie może być j u ż p o t w i e r d z o n a . Podobnie s p r a w a
12
Weksel własny
p r z e d s t a w i a się z jednostronną czynnością p r a w n ą , dokonaną
w cudzym imieniu bez umocowania (art. 104 k.c.). Po trzecie,
t a k ż e teoria e m i s y j n a nie uzasadnia odpowiedzialności wobec
posiadacza w dobrej wierze, jeżeli weksel został wystawcy skradziony lub utracony w inny sposób, wbrew jego woli.
Uważam, że na tle prawa polskiego należy przyjąć zmodyfikowaną teorię umowną 8 1 . Przemawiają za nią potrzeby praktyczne, w szczególności wyważenie w z a j e m n y c h i n t e r e s ó w s t r o n
występujących w obrocie wekslowym. Dopiero umowa s t w a r z a
wzajemne obowiązki stron zobowiązania wekslowego. Konieczną
modyfikację s t a n o w i teoria pozoru prawnego (Rechtsschein theorie), jeżeli umowa była dotknięta nieważnością lub nie istniała. Teoria pozoru prawnego chroni nabywcę w dobrej wierze,
co ma szczególne znaczenie, jeżeli weksel został skradziony lub
utracony w inny sposób przez wystawcę, wbrew jego woli. Podkreśla się, że wystawca stworzył pozór prawny, wystawiając weksel przeznaczony do obrotu.
J e s t rzeczą zrozumiałą, że t r e ś ć wspomnianej umowy j e s t
różna, w zależności od tego, z jakim zobowiązaniem wekslowym
m a m y do czynienia. Interesuje n a s głównie sprawa powstania
odpowiedzialności wystawcy weksla własnego. Szczególna sytuacja polega na tym, że wystawca odpowiada jako dłużnik główny,
ponieważ jest jednocześnie akceptantem. Można powiedzieć, że
w y s t a w i e n i e weksla i jego przyjęcie tworzą jedną całość. Nie
podważa to jednak teorii umownej. Nikt nie przeczy, że podpis
a k c e p t a n t a j e s t koniecznym elementem przyjęcia weksla. Ale
z art. 29 pr.weksl., który zezwala na skreślenie podpisu, wynika
w sposób niewątpliwy, że a k c e p t a n t zobowiązuje się dopiero
wówczas, gdy podpisany przez siebie weksel wyda odbiorcy 9 '.
Konieczna j e s t więc umowa między wystawcą ( a k c e p t a n t e m )
a remitentem. Takie ujęcie pozwala na zasadniczo jednolite traktowanie powstania zobowiązań wszystkich dłużników wekslow y c h . W e k s e l w ł a s n y nie r ó ż n i się pod t y m w z g l ę d e m o d
trasowanego.
Te wstępne refleksje były konieczne, aby w przybliżony sposób określić prawny charakter zobowiązania wynikającego z weksla własnego. Przejdźmy do omówienia najważniejszych
13
REJENT Nr 6 - czerwiec 1993 r.
zagadnień prawnych, które występują na tym tle.
1. Przepis art. 101 pr.weksl. określa konieczne części składowe weksla własnego. Brak jednej z tych cech sprawia, że dokum e n t t a k i nie będzie zasadniczo uważany za weksel własny.
Wyjątki przewiduje art. 102 pr.weksl., o którym będzie jeszcze
mowa w dalszym toku rozważań. Wyrażona w art. 101 pr.weksl.
zasada musi być rozpatrywana w związku z całokształtem przepisów prawa wekslowego. Poza tym trzeba stale pamiętać, że
ustawa nie podaje porządku czynności, w których weksel własny
ma być wypełniony. Nabiera to szczególnego znaczenia, jeżeli
weksel własny został wystawiony in blanco (art. 10 pr.weksl.).
Nie wchodząc w szczegóły można powiedzieć, że niezupełny jest
weksel, w którym brak choćby jednego z koniecznych składników. Najważniejsze znaczenie dla wierzyciela wekslowego ma
podpis wystawcy. Jeżeli dana osoba złoży na blankiecie swój podpis w charakterze wystawcy i wyda odbiorcy dokument, powstaj e j e j w a ż n e zobowiązanie wekslowe. J e s t t o zobowiązanie
warunkowe w tym znaczeniu, że wywołuje ono pełne skutki prawne dopiero wówczas, gdy weksel zostanie uzupełniony zgodnie
z przepisami obowiązującego prawa.
Analiza art. 101 pr.weksl. upoważnia do następujących wniosków, dotyczących koniecznych składników weksla własnego. Na
pierwszy rzut oka widać, że jest ich nieco mniej niż przy wekslu
trasowanym.
a) W samym tekście dokumentu musi być zamieszczona nazwa "weksel" w języku, w jakim go wystawiono. Bez tej klauzuli
dokument nie będzie wekslem. Chodzi o wyraźne odróżnienie
weksla od innych dokumentów i dlatego nie wystarczą jednoznaczne zwroty. Wymaganie ustawy tłumaczy się tym, że każdy podp i s u j ą c y p o w i n i e n z d a w a ć sobie s p r a w ę z p o w a ż n y c h
konsekwencji, związanych z zaciągnięciem surowego zobowiązania wekslowego. Nie jest rzeczą konieczną oznaczenie weksla jako "własny", "sola" czy wreszcie "suchy". Oznaczenia mogące
wskazywać na charakter weksla jako trasowanego nie szkodzą,
jeżeli z treści dokumentu wynika, że chodzi o weksel własny 10) .
W praktyce weksle są wystawiane na blankietach urzędowych, ale zasadniczo nie jest to konieczne 11, .Trzeba zaznaczyć,
14
Weksel własny
że s a m t e k s t weksla może być także napisany na maszynie 1 2 ) .
Inaczej sprawa przedstawia się, gdy chodzi o podpis wystawcy,
który musi być zawsze własnoręczny. Do sprawy tej jeszcze powrócimy. J e s t także rzeczą obojętną, jaki materiał piśmienny został zużyty do wypełnienia tekstu weksla.
Skomplikowane problemy prawne powstają, gdy chodzi o oznaczenie weksli własnych, które zostały wystawione w obcym języku. Trzeba zaznaczyć, że w Polsce znajdują się w obiegu także
weksle wystawione za granicą. Ocena ich ważności podlega przepisom międzynarodowego prawa wekslowego (por. art. 77 i nast.
pr.weksl.). Obecnie interesuje nas jedynie sprawa ich ważności
z p u n k t u widzenia prawa polskiego. Niezależnie od tego, także
weksle wystawione w Polsce mogą być napisane w obcym języku. W wymienionych wypadkach słowo „weksel" musi być użyte
za pomocą odpowiednich określeń (Wechsel, promissory note, billet a ordre, uaglia cambriario).
N a s u w a się jeszcze jedna uwaga. Do zadań niniejszego opracowania nie należy analiza zagadnień wiążących się z konwersją
nieważnych czynności prawnych w prawie wekslowym. Sądzę,
że n a k a z a n a jest duża ostrożność w tej sprawie. Inna rzecz, że
nieważny weksel własny może zawsze stanowić środek dowodowy w procesie wytoczonym z innego tytułu prawnego przeciw temu, kto go podpisał.
b) Weksel własny musi zawierać bezwarunkowe przyrzeczenie zapłacenia oznaczonej sumy pieniężnej 13) . Stanowi to niejako
rdzeń weksla własnego i b r a k bezwarunkowego przyrzeczenia
p r z e k r e ś l a ważność zobowiązania wekslowego. Innymi słowy,
musi być wyrażona bezwarunkowa wola zapłaty oznaczonej sumy pieniężnej na rzecz remitenta (bądź dalszego posiadacza weksla własnego).
Ze sformułowania ustawowego wynikają dość oczywiste konsekwencje. Unieważniają weksel takie wzmianki, j a k dodanie
w a r u n k u czy też uzależnienie zapłaty od istnienia podstawy praw n e j (causa), k t ó r a zachodzi między wystawcą a r e m i t e n t e m .
Dozwolone są j e d n a k wzmianki, które nie podważają bezwarunkowego charakteru przyrzeczenia („waluta otrzymana", „wartość
w gotówce").
15
REJENT Nr 6 - czerwiec 1993 r.
W obecnych warunkach gospodarczych szczególnego znaczenia nabiera sprawa odsetek. Musimy poświęcić jej nieco miejsca,
ponieważ wciąż daje się zauważyć brak nieraz elementarnych
wiadomości na ten temat. Z art. 5 pr.weksl. wynika, że zastrzeżenie odsetek w wekslu uważa się zasadniczo za nie napisane.
Weksel jest zatem ważny, ale tylko na sumę określoną jako kapitał. Jeżeli termin płatności weksla własnego jest z góry wiadomy (co stanowi regułę w obrocie wekslowym), wierzyciel musi
obliczyć odsetki i dobić je do kapitału. Suma weksla będzie odpowiednio wyższa. W tym wypadku zostaje rygorystycznie przes t r z e g a n a z a s a d a , że wysokość s u m y w e k s l o w e j m u s i być
widoczna z samego dokumentu. Przyczynia się to do pewności
obrotu, zwłaszcza gdy weksel własny zostaje przeniesiony przez
indos.
Wyjątek od przytoczonej zasady przewiduje art. 5 pr.weksl.,
jeżeli weksel jest płatny za okazaniem lub w pewien czas po okazaniu. Termin płatności nie jest wówczas z góry wiadomy. Remitent może zatem zastrzec oprocentowanie sumy wekslowej. Ich
s t o p a p o w i n n a być o k r e ś l o n a w s a m y m w e k s l u , ponieważ
w przeciwnym razie wzmiankę o oprocentowaniu uważa się za
nie napisaną. Odsetki biegną od dnia wystawienia weksla własnego, jeżeli nie wskazano innej daty.
c) Przepis art. 101 pr. weksel, wymienia dalej oznaczenie terminu płatności. Nie stanowi to jednak koniecznej cechy weksla
własnego. W myśl bowiem art. 102 ust. 2 pr. weksl. weksel własny bez oznaczenia terminu płatności uważa się za płatny za okazaniem (co do weksla płatnego w pewien czas po okazaniu por. 104 ust. 2 pr. weksl.). Zbędne jest przytaczanie zasad dotyczących terminów płatności, ponieważ są niemal identyczne, jak
przy wekslu trasowanym (por. art. 33-37, art. 103 pr. weksl.).
Można poprzestać na stwierdzeniu, że w praktyce weksel własny
jest najczęściej płatny w oznaczonym dniu. Termin weksla płatnego w oznaczonym dniu należy określić starannie, chociaż praktyka jest pod tym względem dość liberalna 14) . W szczególności
nie jest wskazane oznaczanie cyframi miesiąca płatności, bo ułatwia to zmianę treści weksla (art. 69 pr. weksl.). Inna rzecz, że
weksel wystawiony bez zachowania tego środka ostrożności bę-
16
Weksel własny
dzie ważny.
Osobnego omówienia wymaga sprawa prolongaty weksla 151 .
Jeżeli strony doszły do porozumienia co do prolongaty weksla,
następuje odroczenie terminu płatności. Z reguły zostaje wystawiony weksel prolongacyjny, zawierający identyczną treść j a k
pierwotny, lecz z inną datą płatności. Trzeba podkreślić, że identyczne m u s z ą być podpisy dłużników wekslowych (dotyczy to
także kolejności indosów). Po wystawieniu weksla prolongacyjnego dłużnik może się powołać na przesunięcie terminu płatności. W orzeczeniu SN z d n i a 29 k w i e t n i a 1946 (Zb.O. 1948,
poz. 32) została wyrażona następująca, niewątpliwie słuszna teza: "Wydanie weksla prolongacyjnego nie stanowi odnowienia
uprzednio istniejącego zobowiązania wekslowego, lecz oznacza
jedynie zmianę dotyczącą czasu spełnienia świadczenia". Trzeba
jeszcze zaznaczyć, że wyjątkowo dłużnik i wierzyciel mogą się
umówić o odroczenie terminu płatności bez wystawiania weksla
prolongacyjnego. Odpowiedni zarzut ma charakter subiektywny
i m o ż n a go p r z e c i w s t a w i ć tylko t e m u posiadaczowi w e k s l a ,
z którym doszło do porozumienia (por. art. 17 pr.weksl.).
d) Zasadniczo niezbędne jest podanie miejsca płatności. Jedn a k ż e w b r a k u osobnego oznaczenia za miejsce to uważa się
miejsce w y s t a w i e n i a weksla. To ostatnie u w a ż a się t a k ż e za
miejsce zamieszkania wystawcy (por. art. 102 ust. 3 pr.weksl.).
Weksel będzie nieważny tylko wówczas, gdy żadne z tych miejsc
nie zostało podane w dokumencie. Trzeba jeszcze zaznaczyć, że
także przy wekslu własnym jest możliwe wskazanie domicylianta (por. a r t . 4, 103 pr.weksl.). N a t o m i a s t wymienienie kilku
miejsc płatności czyni weksel nieważnym.
e) Weksel w ł a s n y m u s i zawierać nazwisko r e m i t e n t a . J e s t
nim osoba, "na której rzecz lub na której zlecenie zapłata ma być
dokonana". W sprawie oznaczenia remitenta obowiązują podobne zasady, j a k przy wekslu trasowanym, ale z ważnym wyjątkiem, mianowicie weksel nie może być wystawiony na zlecenie
własne wystawcy (o czym w dalszym toku wywodów).
U s t a w a nie wymaga podania imienia remitenta, ale jest to
wskazane, aby ułatwić identyfikację danej osoby. Jeżeli nazwisko remitenta nie zostało podane, weksel będzie nieważny. J e s t
17
REJENT Nr 6 - czerwiec 1993 r.
rzeczą bezsporną, że remitentem może być także osoba prawna,
która powinna być właściwie oznaczona. Nieważne są weksle na
okaziciela, ale zastosowanie indosu in blanco umożliwia osiągnięcie tego samego celu drogą okrężną. Posiadacz weksla może
przenieść go na inną osobę, bez wypełniania indosu in blanco
i bez indosowania (art. 14 pr.weksl.).
Weksel nie musi zawierać wyraźnej wzmianki, że jest płatny
na zlecenie. Wynika to z prawnej natury weksla jako papieru
wartościowego, przeznaczonego do obiegu. Remitent może zatem
przenieść przez indos prawa płynące z weksla własnego. W myśl
art. 11 pr.weksl. dopiero zamieszczenie wzmianki "nie na zlecenie" powoduje, że weksel można przenieść tylko w formie i ze
skutkami zwykłego przelewu.
f) Weksel powinien zawierać oznaczenie daty i miejsca wystawienia (art. 101 pkt 6 pr.weksl.). Trzeba odrębnie omówić te konieczne składniki weksla własnego.
Zacznijmy od bezspornego stwierdzenia, że data powinna się
składać z dnia, miesiąca i roku. Zamieszczenie daty jest istotne
z wielu względów (obliczanie różnych terminów itd.). Data ta ma
także znaczenie, gdy chodzi o ocenę zdolności do zaciągania zobowiązań wekslowych. Musi być jedna data, choćby było kilku
wystawców. Brak daty wystawienia powoduje, że weksel jest
nieważny. Natomiast weksel własny, w którym nie oznaczono
miejsca wystawienia, uważa się za wystawiony w miejscu podanym obok nazwiska wystawcy (art. 102 ust. 4 pr.weksl.). Gdy
brak w tym względzie wszelkich wskazówek, weksel będzie nieważny.
Przepisy art. 1 oraz 101 pr.weksl. zajmują się jedynie zewnętrzną formą dokumentu. Tak więc, na ważność weksla nie wpływa o k o l i c z n o ś ć , że p o d a n a w d o k u m e n c i e d a t a b y ł a
nieprawdziwa. Musi być jednak możliwa, co ma znaczenie, gdy
weksel jest płatny przed datą wystawienia. Weksel będzie wówczas nieważny, choćby podanie terminu płatności było wynikiem
pomyłki przy pisaniu 16) .
g) Najważniejsze jest wymaganie ustawy, aby weksel własny
zawierał podpis wystawcy. Pod tym względem nie zachodzi różnica między wekslem własnym a trasowanym. Kilkakrotnie
18
Weksel własny
miałem sposobność zajmować się sprawą podpisu wystawcy weksla trasowanego, która - wbrew pozorom - nie jest bynajmniej
prosta 171 . Dlatego ograniczam się do przytoczenia najważniejszych konkluzji na t e m a t podpisu przez osobę fizyczną.
Po pierwsze, podpis powinien z n a j d o w a ć się na przedniej
stronie, pod tekstem weksla (u dołu lub w rogu). Nie może zawierać dodatków określających inaczej rolę osoby podpisującej
(np. J a k o poręczyciel").
Po drugie, podpis musi być własnoręczny. Nie może być sporządzony sposobem mechanicznym (maszyna do pisania, faksymile, stempel itd.). Podpis nie musi być całkiem wyraźny czy
czytelny. Musi j e d n a k t a k wyglądać, by nie mógł być uważany
tylko za skrót podpisu czy znak ręczny.
Po trzecie, wystarczy podpis samym nazwiskiem. Nie będzie
ważny weksel podpisany tylko imieniem, choćby okoliczności towarzyszące pozwalały na identyfikację osoby podpisanej. Nie
wystarczy, że nazwisko wystawcy znajduje się w treści weksla.
W ramach niniejszego opracowania nie mieści się odpowiedź
na pytanie, w jakiej formie mają składać podpisy osoby prawne.
Wymagałoby to bowiem szczególnej analizy przepisów prawa cywilnego i handlowego.
T r z e b a jeszcze dokonać r o z r ó ż n i e n i a między f o r m a l n y m i
i materialnymi przesłankami ważności zobowiązania wekslowego. Wystawca nie ponosi odpowiedzialności, jeżeli podpis jego zos t a ł s f a ł s z o w a n y . N i e w y ł ą c z a t o j e d n a k odpowiedzialności
innych osób, które złożyły podpis na wekslu ważnym z formalnego p u n k t u widzenia (por. art. 7 pr.weksl.).
2. Przejdźmy do omówienia najważniejszych przejawów wyrażonej w art. 104 pr.weksl. zasady, według której odpowiedzialność wystawcy weksla własnego jest taka sama, j a k akceptanta
weksla trasowanego.Naturalnie, odpada przyjęcie weksla,
a wszystkie zagadnienia z tym związane tracą aktualność. Dotyczy to w szczególności protestu z powodu nieprzyjęcia weksla.
Odpowiedzialność wystawcy weksla własnego kształtuje się inaczej niż wystawcy weksla trasowanego. Ten ostatni odpowiada
wobec posiadacza jedynie jako dłużnik regresowy (por. art. 47,
48, 49 pr.weksl.). Warunkiem tej odpowiedzialności jest dokona-
19
REJENT Nr 6 - czerwiec 1993 r.
nie protestu przez posiadacza (por. art. 43 pr.weksl.). Natomiast
wystawca weksla własnego jest dłużnikiem głównym. Odpowiada niezależnie od tego, czy został dokonany protest przez posiadacza weksla albo nastąpiło przedstawienie do zapłaty w razie
zastrzeżenia "bez kosztów" (por. art. 53 pr.weksl.). Protest ten
jest konieczny jedynie do zachowania praw posiadacza przeciw
indosantom i ich poręczycielom. Trzeba dodać, że w myśl art. 28
ust. 1 pr.weksl. wystawca weksla własnego jest zobowiązany do
dokonania zapłaty sumy wekslowej w terminie płatności. Natomiast z przepisu art. 28 ust. 2 pr.weksl. wynika, że posiadaczowi
służy roszczenie regresowe także przeciw wystawcy. Ten ostatni
odpowiada wówczas za całą sumę regresową (art. 48 pr.weksl.).
Ubocznie należy wspomnieć, że do weksla własnego nie stosuje
się przepisów art.64-66 pr.weksl. o wtóropisach.
W związku z dokonanymi ustaleniami konieczne jest omówienie dwóch ważnych przejawów przytoczonej zasady. Po pierwsze,
chodzi o określenie skutków poręczenia udzielonego za wystawcę. W myśl art. 32 pr.weksl. poręczyciel ten odpowiada tak samo,
j a k wystawca. Wobec tego odpowiedzialność tego poręczyciela
nie jest uzależniona od dokonania protestu. Stanowisko to znalazło szczególnie jasny wyraz w tezie wyroku SN z dnia 7 września 1964 (OSNCP 1965, poz. 186). W konkretnym wypadku
chodziło o weksel własny, wystawiony in blanco na zabezpieczenie roszczeń odszkodowawczych przeciw wystawcy. Warto zaznaczyć, że posiadacz w e k s l a mógł w każdym razie dochodzić
roszczeń przeciwko poręczycielowi, ponieważ był zwolniony od
dokonania protestu (art. 46 pr.weksl.).
Na tle tego orzeczenia nasuwa się refleksja natury ogólnej.
Poręczenie za wystawcę weksla własnego silnie umacnia pozycję
wierzyciela. Natomiast dla poręczyciela jest ono groźniejsze, niż
poręczenie udzielone za wystawcę weksla trasowanego. Poręczyciel za wystawcę weksla własnego odpowiada, chociaż nie został
złożony protest. W razie dokonania przez niego zapłaty przysługuje mu regres tylko przeciw wystawcy weksla (art. 32 ust. 3
pr.weksl.), ponieważ jest on dłużnikiem głównym.
Po drugie, trzyletni termin przedawnienia z art. 70 pr.weksl.
dotyczy roszczeń wekslowych, skierowanych przeciwko wystaw-
20
Weksel własny
cy weksla własnego oraz jego poręczycielowi. Takie stanowisko
z a j ą ł słusznie S ą d Najwyższy w wyroku z dnia 21 m a j a 1981
(OSNCP 1981, poz. 225). W konkretnym wypadku chodziło o wystawiony in blanco weksel gwarancyjny. Bardzo obszerne uzasadnienie wyroku wyjaśnia relacje zachodzące między kodeksem
pracy a p r a w e m wekslowym. Dodajmy, że p r z e d a w n i e n i e
z art.70 pr.weksl. rozpoczyna swój bieg z dniem płatności weksla.
P r z e j d ź m y do omówienia wątpliwości, które n a s u w a j ą się
przy odpowiedzi na następujące pytania:
a) Załóżmy, że wystawca weksla zamieścił zastrzeżenie, którym zwalnia się od odpowiedzialności za zapłatę. Według art. 9
pr.weksl. zastrzeżenie takie uważa się za nie napisane, jeżeli zamieścił je wystawca weksla trasowanego. Czy jednak ważny będzie w e k s e l z a w i e r a j ą c y t a k i e z a s t r z e ż e n i e , k t ó r e u z n a m y
jedynie za nie napisane? Sądzę, że na to pytanie należy udzielić
odpowiedzi przeczącej 181 . U s t a l i l i ś m y j u ż , że b e z w a r u n k o w e
przyrzeczenie zapłaty stanowi niejako rdzeń weksla własnego.
Wobec tego weksel własny będzie nieważny, jeżeli odpowiedzialność wystawcy została w jakikolwiek sposób ograniczona w tekś c i e d o k u m e n t u . K o n t r a r g u m e n t e m n i e p o w i n n a być
okoliczność, że art. 104 pr.weksl. zestawia wystawcę z akceptantem, a ten ostatni odpowiada zawsze według treści swego przyjęcia (art. 26 pr.weksl.).
b) Ustalone orzecznictwo przyjmuje, że weksel własny nie
może być wystawiony na zlecenie własne.lub na rzecz wystawcy.
Remitentem w wekslu własnym może być tylko osoba trzecia,
a nie sam wystawca. Stanowisko takie zajmowało orzecznictwo
przedwojenne. Jego kontynuację stanowi znane i wielokrotnie
powoływane orzeczenie SN z dnia 29 października 1959 (Zb.O.
1961, poz. 95) 19) . Główny argument streszcza się w stwierdzeniu,
że art. 3 , przewidujący dopuszczalność wystawienia weksla trasowanego na zlecenie własne wystawcy, nie został wymieniony
wśród przepisów znajdujących zastosowanie do weksla własnego. Za orzeczeniem tym poszły dalsze wyroki SN, dotychczas nies t e t y nie opublikowane. Stanowisko takie z a j m u j e większość
przedstawicieli doktryny" 20)
21
REJENT Nr 6 - czerwiec 1993 r.
Nie kwestionując judykatury na ten temat, chciałbym uzupełnić przytoczoną przez nią argumentację, która ma charakter
raczej formalny. Sprawa jest bardziej skomplikowana, niż się
wydaje na pierwszy rzut oka 21) . Niepodobna przedstawić wszystkich wypowiedzi autorów niemieckich, którzy zajmują w tej
sprawie t a k i e lub inne stanowisko 2 2 ) . Znany k o n t r a r g u m e n t
brzmi, że weksel wystawiony na zlecenie własne wystawcy mógłby być traktowany jako niezupełny. Wówczas byłoby możliwe
jego uzupełnienie przez indos dokonany na rzecz osoby trzeciej.
Sądzę jednak, że ten kontrargument nie jest przekonywający.
Uzupełnienie jest możliwe przy wekslu in blanco, ale tam chodzi
o inne zagadnienia,niż sukcesywne określenie stron stosunku
wekslowego. J a k to słusznie zaznaczył Sąd Najwyższy w przytoczonym już orzeczeniu z dnia 29 października 1959 r., w interesującej nas sprawie mielibyśmy do czynienia z przyrzeczeniem
wystawcy dokonanym na rzecz samego siebie. Prawnie jest to
niemożliwe. J e ż e l i w e k s e l j e s t n i e w a ż n y ( a r t . 1, 101, 104
pr.weksl.), późniejsze indosowanie na rzecz osoby trzeciej niczego w tym zakresie nie zmieni. W konkluzji należy uznać, że nikt
nie może skutecznie przyrzec zapłaty sobie samemu.
c) W związku z omawianymi zagadnieniami należy się zastanowić nad uchwałą SN z dnia 20 maja 1992 (PPH 1992, nr 1,
s. 20 z zasadniczo aprobującą glosą C.Wiśniewskiego). Teza tej
uchwały ma następujące brzmienie: "Weksel własny z poręczeniem wekslowym, indosowany in blanco, może być przedmiotem
wkładu niepieniężnego, którym wspólnik pokrywa swój udział
w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością". Uważam, że zarówno teza, jak i wspierające ją uzasadnienie wywołują pewne zas t r z e ż e n i a , chociaż nie k w e s t i o n u j ę samego rozstrzygnięcia
w konkretnym wypadku. Twierdzenie to wymaga dłuższego komentarza.
Trudno kwestionować z a p a t r y w a n i e SN, że przedmiotem
wkładu niepieniężnego do spółki z o.o. nie może być sam weksel
własny. Oznacza on bowiem zobowiązanie wystawcy do spełnienia przyrzeczonego świadczenia. Weksel t a k i nie może być
przedmiotem aportu do spółki z o.o., gdyż byłoby to w istocie
wniesienie długu, nie zaś wierzytelności. Według SN sprawa
22
Weksel własny
p r z e d s t a w i a się inaczej, jeżeli weksel t a k i był indosowany in
blanco i zawierał poręczenie wekslowe osoby trzeciej. N a s u w a
się j e d n a k wstępne pytanie, czy weksel taki będzie w ogóle ważny. Ustaliliśmy, że weksel własny nie może być wystawiony na
zlecenie własne wystawcy. Samo zamieszczenie indosu in blanco
niczego w tym zakresie nie zmienia. Przyznaję jednak, że ocena
musi wypaść inaczej, jeżeli na wekslu znajduje się podpis poręczyciela wekslowego. Wówczas nie zachodzi tożsamość osób, których podpisy figurują na wekslu. Z tego powodu uważam, że teza
SN jest zasadniczo trafna. J e s t ona jednak chyba zbyt szeroko
ujęta.
Do z a d a ń tego opracowania nie należy analiza problemów
związanych z określeniem aportu (por. art. 163 1 k.handl.). Panuje zgoda co do tego, że wkładem niepieniężnym może być wierzytelność w stosunku do osoby trzeciej. J a k wiadomo, weksel
stanowi ucieleśnienie wierzytelności pieniężnej, która została
w nim wyrażona. Wobec tego może być on zasadniczo przedmiotem wkładu niepieniężnego, ale chyba z istotnym zastrzeżeniem.
Dłużnicy wekslowi muszą być wypłacalni, ponieważ w przeciwnymi razie wartość ekonomiczna weksla jest wątpliwa. Uważam,
że dotychczasowe orzecznictwo SN na temat wierzytelności jako
wkładu niepieniężnego jest zbyt liberalne. Konieczne jest silniejsze obwarowanie n a k a z u ustawy, aby wniesiony kapitał zakładowy pozostał nienaruszony.
3. Obecnie można krótko wspomnieć o przepisach dotyczących weksla trasowanego, które znajdują zastosowanie w interes u j ą c e j n a s dziedzinie, jeżeli nie pozostają w sprzeczności z
"istotą weksla własnego" (por. art. 103 pr.weksl.). Pewne kwestie
zostały wyjaśnione w toku dotychczasowych rozważań i nie będziemy do nich powracać.
a) Weksel własny może być wystawiony in blanco (por. art.
10 pr.weksl.). W tej formie są najczęściej w y s t a w i a n e weksle
gwarancyjne lub kaucyjne 2 3 ) . Zagadnieniami związanymi z takimi wekslami zajmował się Sąd Najwyższy w stosunkowo licznych o r z e c z e n i a c h . Ich a n a l i z a nie mieści się w r a m a c h
niniejszych rozważań.
b) Nie d o z n a j ą modyfikacji przepisy o indosie (art. 11-20
23
REJENT Nr 6 - czerwiec 1993 r.
pr.weksl.). Pierwszym indosantem może być jedynie remitent 241 .
Brak na wekslu podpisu remitenta przerywa ciągłość indosów.
Inne kwestie związane z indosem na wekslu własnym nie wymagają dodatkowych wyjaśnień 251 .
c) Odpowiednie modyfikacje są konieczne w związku z płatnością i zapłatą weksla własnego. Posiadacz weksla powinien go
przedstawić wystawcy do zapłaty (por. art. 38 pr.weksl.). Jeżeli
wystawca zapłacił, wszyscy pozostali dłużnicy wekslowi zostają
zwolnieni. Przepisy art. 38-42 pr.weksl. znajdują tu zastosowanie z tą różnicą, że odnoszą się do wystawcy.
d) Tylko wystawca ponosi odpowiedzialność z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia, jeżeli spełnione zostały przesłanki z art.
76 pr.weksl.
e) Do weksla własnego mają zastosowanie przepisy art. 85-95
pr.weksl. z tą jednak różnicą, że protest ma być dokonany przeciw wystawcy. Z dotychczasowych wywodów wynika, że odpowiedzialność wystawcy weksla własnego jest bardzo surowa.
Surowość ta występuje szczególnie jasno w razie przeniesienia
weksla przez indos. Nie jest ona celem samym w sobie, lecz ma
umożliwić obiegowość weksla własnego.
24
Weksel własny
Przypisy
1) Por. St. Wróblewski, Prawo wekslowe i czekowe - Komentarz, Kraków 1936,
s. 348. Uważam, że nieco mylące jest określenie W. Czachórskiego (Zobowiązania • Zarys wykładu, wyd. 5, Warszawa 1985, s. 476). Według autora weksel
własny jest "rodzajem sformalizowanego skryptu dłużnego". Tymczasem skrypt
dłużny ma głównie znaczenie dowodowe (por. art. 465 k.c.) i nie jest papierem
wartościowym.
2) Por. art. 25 i nast. prawa bankowego z dnia 311 1989 (Dz. U. 1992, Nr 72, -poz.
359 z późn. zm.). Weksel własny jest jednym z zabezpieczeń, jakich bank żąda
od kredytobiorcy.
3) Por. L. Quassowski, E.Albrecht, Wechselgesetz, Berlin 1934, s. 400.
4) Por. A Baumbach, W. Hefermehl, Wechselgesetz und Scheckgesetz, wyd. 17,
Munchen 1990, s. 375.
5) Por. A. Szpunar, O powstaniu zobowiązania wekslowego, PUG 1992, nr 1, s.l.
6) Por St. Wróblewski, Prawo wekslowe, jw., s. 16.
7) Tak zwłaszcza St. Grzybowski, [w:] System prawa cywilnego, t. III, cz. 2.,
Wrocław-Warszawa 1976, s. 1005.
8) Teorię umowną należy uznać za panującą w literaturze zagranicznej (zwłaszcza
niemieckiej i szwajcarskiej). Do powstania zobowiązania wekslowego konieczna
jest umowa (Begebungsuertrag) między wystawcą a odbiorcą dokumentu. Umowa taka podlega ogólnym zasadom prawa cywilnego. Dość powszechnie przyjmuje się jej modyfikację w postaci teorii pozoru prawnego (Rechtsscheintheorie).
Por. A. Baumbach, W. Hefermehl, Wechselgesetz, jw., s.57.
9) P o r . A. S z p u n a r , O przyjęciu weksla trasowego,
1993, n r 1, s. 44.
"Przegląd Sądowy",
10) Sprawa jest wątpliwa. Por. St. Wróblewski, Komentarz, jw., s.348 i powołane
t a m orzeczenia z okresu przedwojennego.
11) Por. K. Piasecki, Prawo wekslowe i czekowe z komentarzem, Warszawa 1993,
s. 7 i powołane tam przepisy.
12) Por. A. Baumbach, W. Hefermehl, Wechselgesetz, jw. ,s. 99.
13) W dalszym toku rozważań zakładam, że chodzi o weksel wystawiony w Polsce
i opiewający na walutę polską. Skomplikowane problemy powstają, jeżeli
zgodnie z przepisami prawa dewizowego weksel taki opiewa na walutę zagraniczną. Niezależnie od tego kursują w Polsce weksle zagraniczne. Ocena ich
ważności podlega przepisom międzynarodowego prawa wekslowego (por. art.77
pr. weksl.). W ramach niniejszych rozważań niepodobna analizować tych skomplikowanych zagadnień. Pewne wskazówki w tym zakresie podaje K. Piasecki,
Prawo wekslowe, jw., s. 8, 49.
14) Por. St. Wróblewski, Prawo wekslowe, jw., s. 176. Uważa on, że ważne są
25
REJENT Nr 6 - czerwiec 1993 r.
także weksle, w których nie podano roku płatności, jeżeli można go ustalić na
podstawie towarzyszących okoliczności.
15) Co do szczegółów na temat prolongaty - por. A. Baumbach, W. Hefermehl,
Wechselgesetz, jw., s. 239.
16) Por. St. Wróblewski, Prawo wekslowe, jw., s. 40. Sprawa jest sporna w piśmiennictwie niemieckim. Por. A. Baumbach, W. Hefermehl, Wechselgesetz, jw.,
s. 106.
17) Por. A. Szpunar, O powstaniu zobowiązania, jw., s. 5.
18) Tak samo St. Wróblewski, Prawo wekslowe, jw., s. 351. Autor kładzie nacisk wyłącznie na okoliczność, że art. 103 pr. weksl. nie wymienia przepisu art.
9 pr. weksl. jako znajdującego zastosowanie do weksla własnego. Nie kwestionując tego argumentu chciałbym jednak zaznaczyć, że decydujące znaczenie
należy przypisać prawnej naturze weksla własnego.
19) Krytyczną glosę do tego orzeczenia opublikował W. Kocon (NP 1961, nr 1,
s. 131). Powołując się na wypowiedzi nauki niemieckiej autor wyraża zapatrywanie, że nie ma dostatecznych podstaw do uznania weksla wystawionego na
zlecenie własne wystawcy za nieważny.
20) Por. J. Różański, Podręcznik prawa wekslowego, Warszawa 1957, s. 31.
21) Wątpliwości zgłasza St. Wróblewski, Prawo wekslowe, jw., s. 349. Omawiając
przedwojenne orzecznictwo autor pisze: "ze stanowiska logiki formalnej orzeczenia bez zarzutu, mimo to nasuwają się wątpliwości, skoro wystawca może
wystawić na własne swoje zlecenie weksel trasowany - osobisty".
22) W swojej glosie (por. przypis 19) W. Kocon przedstawia sprzeczne zapatrywania
występujące w nauce niemieckiej. Muszę powiedzieć, że przekonały mnie argumenty przytoczone przez przeciwników dopuszczalności wypełnienia na zlecenie własne wystawcy (por. L.Quassowski,E.Albrecht, Wechselgesetz, jw., s. 404).
Cytuję dosłownie wypowiedź tych autorów:".Eirc Indossament kann aber einen
Wechsel, dem die wesentlichen Bestandteile fehlen, nicht z u einem uollstandigen
machen".
23) Por. St. Grzybowski,[w:] System, jw., s. 1029.
24) Por. orzeczenie SN z dnia 6 kwietnia 1963 (OSNCP 1964, poz. 113) oraz
z dnia 23 lutego 1981 (OSNCP 1987, poz. 176).
25) Por. A.Szpunar,O indosie wekslowym, "Przegląd Sądowy" 1991, nr 4, s. 27.
26