Kierunki Rozwoju Polskiego Sektora Kosmicznego

Transkrypt

KIERUNKI ROZWOJU POLSKIEGO SEKTORA KOSMICZNEGO
Dla Zespołu ds. Wykorzystania Przestrzeni Kosmicznej przy Ministerstwie Nauki i
Szkolnictwa Wyższego dokument przygotowali:
Marek Banaszkiewicz i zespół Polskiego Biura ds. Wykorzystania Przestrzeni
Kosmicznej (Anna Badurska, Anna Burzykowska, Anna Kobierzycka i Jakub Ryzenko)
SPIS TREŚCI
(i)
(ii)
(iii)
Słowniczek
Skróty
Baza faktograficzna
1. Wstęp
2. Trendy rozwojowe
2.1. Techniki i technologie satelitarne
2.2. Nauka i eksploracja
2.3. Środki wynoszenia
3. Diagnoza sytuacji w Polsce
4. Polska polityka kosmiczna: Kwestie do rozstrzygnięcia
4.1. Obszary priorytetowe polskiej działalności kosmicznej
4.2. Nakłady finansowe
4.3. Współpraca z Europejską Agencją Kosmiczną a narodowy program
kosmiczny
4.4. Rozwój polskiego przemysłu kosmicznego
4.5. Rozwiązania organizacyjne dla zarządzania i koordynowania polskiej
działalności kosmicznej
5. Cele do osiągnięcia
6. Instrumenty realizacji celów
7. Najważniejsze rekomendacje
8. Harmonogram i wskaźniki realizacji
1
(i)
Słowniczek
„Technologie satelitarne” – obejmują satelity jako gotowe produkty oraz elementy
techniczne stanowiące wyposażenie satelitów, a także wiedzę
(know how): (i) zaprojektowane, wytworzone lub testowane, aby
spełnić szczególne elektro-mechaniczne wymogi pozwalające im
na funkcjonowanie w warunkach przestrzeni kosmicznej (na
wysokości 100 km i wyżej); (ii) bez których satelita uznany byłby
za produkt niekompletny lub bez wartości; (iii) włączając w to
elementy, które mają istotne satelitarne i nie-satelitarne
zastosowania.
Na potrzeby tego opracowania termin „technologie satelitarne”
obejmuje również infrastrukturę naziemną przystosowaną do
odbioru i zarządzania danymi pozyskiwanymi z satelitów.
„Satelita (sztuczny)”
Stworzony przez człowieka pojazd kosmiczny, wyniesiony z
Ziemi na orbitę i krążący wokół większego obiektu naturalnego
(planety, księżyca planety, asteroidy), najczęściej wokół Ziemi.
„Misja Kosmiczna”
Przedsięwzięcie techniczno-badawcze polegające na wysłaniu
pojazdu kosmicznego z Ziemi w przestrzeń kosmiczną z
zamiarem
prowadzenia
badań
obiektów
kosmicznych;
bezpośrednio – planet układu słonecznego, ich księżyców, innych
ciał, pośrednio (metodami zdalnymi) – odległych gwiazd,
galaktyk, ośrodka międzygwiazdowego. W skład misji
kosmicznej mogą wchodzic jeden lub kilka pojazdów
kosmicznych wyposażonych w instrumenty badawcze, lądowniki
i penetratory, pojazdy planetarne, itp.
„Techniki satelitarne” – tzw. aplikacje satelitarne to praktyczne zastosowania łączności
satelitarnej, nawigacji satelitarnej i danych pochodzących z
obserwacji Ziemi.
„Środki wynoszenia” – rakiety nośne i inne systemy służące wynoszeniu satelitów na
orbitę.
„Nauka i eksploracja kosmosu” – działalność poznawcza poświęcona zbieraniu i
interpretacji danych o obiektach i zjawiskach okołoziemskich oraz
danych o naszej planecie z orbity okołoziemskiej (tzw. nauki o
Ziemi).
2
„Działalność kosmiczna” - działalność naukowo-techniczna, przemysłowa i usługowa
prowadzona w oparciu o techniki i technologie satelitarne, środki
wynoszenia oraz wiedzę o przestrzeni kosmicznej. Obejmuje takie
dziedziny jak: budowę rakiet, satelitów i instrumentów kosmicznych,
wyznaczanie trajektorii i kontrole lotu rakiet i satelitów, budowę
naziemnych urządzeń wynoszenia rakiet i łączności z satelitami,
konstrukcję urządzeń testujących i zasady prowadzenia testów,
zarządzenie projektami kosmicznymi, standaryzacje elementów i
procesów wykonania instrumentów i podsystemów kosmicznych,
fizykę Słońca, planet i ich otoczenia, małych ciał układu słonecznego
i przestrzeni międzyplanetarnej, obserwacje Ziemi z pokładu
satelitów, nawigację satelitarną, łączność satelitarną, loty załogowe,
medycynę kosmiczną, eksperymenty w warunkach mikrograwitacji,
prawo kosmiczne.
„Sektor kosmiczny” – obejmuje jednostki naukowe, uczelnie, przedsiębiorstwa (zwłaszcza
zbrojeniowe i lotnicze) oraz organizacje pozarządowe, które
prowadzą działalność kosmiczną oraz użytkowników technik i
technologii satelitarnych.
„Przemysł kosmiczny” – część przemysłu związana z działalnością kosmiczną.
„Polityka kosmiczna” – termin zaczerpnięty od ang. ‘Space Policy’ oznaczający całokształt
działalności państwa w celu spełnienia potrzeb państwa i oczekiwań
społeczno-gospodarczych w odniesieniu do rozwoju i sprawnego
funkcjonowania narodowego sektora kosmicznego
„Europejska polityka kosmiczna” – polityka kosmiczna Unii Europejskiej uzgodniona
pomiędzy Komisją Europejską, Europejską Agencja Kosmiczną i
rządami krajów członkowskich UE w maju 2007 (PRESS RELEASE
2801st Council meeting, Competitiveness (Internal Market, Industry
and Research), Brussels, 21 and 22 May 2007) formułuje wizję i
założenia strategii rozwoju działalności kosmicznej w Europie oraz
nakreśla główne kierunki tego rozwoju obejmujące: (i) zastosowania,
w szczególności system nawigacji satelitarnej Galileo i system
globalnego monitoringu dla potrzeb środowiska i bezpieczeństwa
GMES, (ii) bezpieczeństwo i obronę przy pomocy technik
satelitarnych, (iii) dostęp do przestrzeni kosmicznej (środki
wynoszenia), (iv) inwestycje w Międzynarodową Stację Kosmiczną i
w programy eksploracji kosmosu, (v) naukę i technologię.
3
„Program kosmiczny” - (=> w zn .narodowy program kosmiczny, europejski program kosmiczny)
– wydzielona część działalności kosmicznej definiująca zadania i
środki realizacji zadań zgodne z celami polityki kosmicznej; (=> w zn.
Polski program satelitarny, program GMES) –element realizacji polityki
kosmicznej poświęcony konkretnej dziedzinie badań, np. obserwacji
Ziemi, nawigacji satelitarnej, środkom wynoszenia, który określa
szczegółowe zadania, plan i środki niezbędne do wykonania
programu.
„Użytkownicy” – korzystający z technik i technologii satelitarnych (administracja
publiczna, samorządy, instytucje naukowe, media, przedsiębiorcy,
osoby prywatne).
4
(ii)
B+R
CBK
Skróty
-
Badania i Rozwój
Centrum Badań Kosmicznych
PAN
COMPAS
Chiński satelitarny system
nawigacji
COTS (Commercial-Off-the-Shelf-Equipment)
Urządzenia dostępne na rynku
EC (European Commission)
Komisja Europejska
EDA (European Defence Agency) Europejska Agencja Obrony
EGNOS (European Geostationary Navigation Overlay Service)
Europejski geostacjonarny system
wspomagania nawigacji
EO (Earth Observations)
Obserwacje Ziemi (z kosmosu)
ESA (European Space Agency) Europejska Agencja Kosmiczna
ESDP (European Security and Defence Policy)
Europejska Polityka Bezpieczeństwa
i Obrony
EU (European Union)
Unia Europejska
EUMETSAT
Europejska Organizacja Eksploatacji
Satelitów Meteorologicznych
FRONTEX
Europejska Agencja Zarządzania
Współpracą Operacyjną na Zewnętrznych
Granicach Państw Członkowskich Unii
Europejskiej
Galileo
Europejski
satelitarny
system
nawigacji
GLONASS
Rosyjski satelitarny system nawigacji
GMES (Global Monitoring for Environment and Security)
Globalne Monitorowanie dla potrzeb
Środowiska i Bezpieczeństwa
GNSS (Global Navigation Satellite System)
Globalny
System
Nawigacji
Satelitarnej
GPS
Global Positioning System –
amerykański satelitarny system nawigacji
IGiK
Instytut Geodezji i Kartografii
IMGW
Instytut Meteorologii i Gospodarki
Wodnej
IRNS
Indian Regional Navigation System
5
JAXA (Japan Aerospace Exploration Agency)
- Japońska Agencja Kosmiczna
MŚP
Małe i Średnie Przedsiębiorstwa
NASA (National Aeronautics and Space Administration)
Narodowa Agencja Aeronautyki i
Przestrzeni
Kosmicznej
(Agencja
Kosmiczna USA
OECD (Organization for Economic Co-operation and Development)
Organizacja Współpracy
Gospodarczej i Rozwoju
PAN
Polska Akademia Nauk
PIAP
Przemysłowy Instytut Automatyki i
Pomiarów
PECS
Program
PNB
Produkt Narodowy Brutto
SCOR
Satelitarne Centrum
Obserwacji
Regionalnych
USD (US Dolar)
Dolar Stanów Zjednoczonych
WAT
Wojskowa Akademia Techniczna
6
(iii)
Baza faktograficzna
Światowy sektor kosmiczny – dane liczbowe i statystyczne, prognozy rozwoju
Globalne przychody sektora kosmicznego (rozumiane jako suma wydatków rządowych na utrzymanie państwowego
sektora kosmicznego i przychodów przemysłu kosmicznego) wynoszą około 180 mld USD rocznie. 39% tej sumy
pochodzi ze środków publicznych.
Wydatki kosmiczne w przeliczeniu per capita w USA sięgają około 110 Euro, w Europie - 15 Euro, w Polsce na
jednego mieszkańca przypada około 3 centy.
W roku 2003 w państwach „starej” Unii Europejskiej średnio 6,2 % wszystkich publicznych nakładów na cywilne
badania i rozwój trafiło do sektora kosmicznego (dla wszystkich państw OECD średnia ta wynosi 8,5 %). W Polsce,
nakłady na sektor kosmiczny stanowią około 0,7 % całości wydatków na naukę.
W roku 2006 amerykański budżet kosmiczny zamknął się kwotą ponad 27 miliardów dolarów (z czego 16,5 miliarda
przypadło na NASA), budżet ESA sięgnął ponad 2,9 miliardów euro.
W 2002 roku światowy sektor kosmiczny zatrudniał przeszło 250 tysięcy osób. W tym samym roku tylko w USA
przeszło 576 tysięcy osób zatrudnionych było w obszarach gospodarki istniejących dzięki możliwości
wykorzystywania satelitów.
Średnia wydajność osoby zatrudnionej w skonsolidowanym sektorze kosmicznym to 170 tys. euro, przy czym średnia
wydajność jednej osoby zatrudnionej w sektorze usług opartym o wykorzystywanie zdjęć satelitarnych to 115 tys.
euro. Wskaźniki te ponad dwukrotnie przewyższają przeciętną wydajnością w przemyśle, kształtującą się na poziomie
około 60 tys. euro.
Wg. danych niezależnego ośrodka badawczego PriceWaterHouseCoopers łączne korzyści z programu GMES (Global
Monitoring for Environment and Security) wyniosą blisko 140 mld euro, przy jego finansowaniu w ramach 7
Programu Ramowego (w latach 2007-2013) na poziomie 1,2 mld euro.
7
PriceWaterHouseCoopers wskazuje rynek usług wykorzystujących znajomość położenia jako najdynamiczniej
rozwijającą się gałęź sektora kosmicznego. Popyt na usługi związane z nawigacją satelitarną rośnie w tempie ok. 25 %
rocznie. Do 2020 roku wartość tego rynku może sięgnąć 275 miliardów euro, zapewniając 100 000 miejsc pracy.
Budżety państw OECD na działalność
kosmiczną w miliardach USD (2005)
Podział budżetów kosmicznych państw
europejskich (2005) w milionach USD
Uwaga: ESA+ EUMETSAT to
jeden słupek, program narodowy
to drugi słupek
Nakłady na badania i rozwój związane z działalnością kosmiczną jako %
całkowitych cywilnych nakładów państw na badania i rozwój (z raportu OECD)
8
9
Źródła danych:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
ADS/EUROSPACE, Facts and Figures 2006
Booz Allen Hamilton/VEGA, Market Development Survey 2003
http://www.eomd.esa.int/talks/VEGA_Intro.pdf
ESA Annual Report 2006
EU White Paper: Space: A New European Frontier for an Expanding Union. An
Action Plan for Implementing the European Space Policy, November 2003
Inception Study to Support the Development of a Business Plan for the Galileo
Programme, Price Waterhouse Coopers, November 2001
Main Report: Socio-Economic Benefits Analysis of GMES – Price Waterhouse
Coopers, July 2006
Modele organizacyjne agencji kosmicznych na przykladzie panstw europejskich,
Polskie Biuro ds. Przestrzeni Kosmicznej, Październik 2007
Spójny Plan Działań dla EO/GMES, Polskie Biuro ds. Przestrzeni Kosmicznej,
Wrzesień 2006
Strategia Bezpieczeństwa Narodowego, Biuro Bezpieczeństwa Narodowego,
Listopad 2007
The European Space Sector in a Global Context; ESA Annual Analysis 2003
The Space Report 2006: Guide to Global Space Activity, Space Foundation, 2006
Dokumenty związane:
1. Foresight „Przyszłość technik satelitarnych w Polsce” – Raport: „Kierunki rozwoju
systemów satelitarnych”, Warszawa 2007 r.
2. Strategia rozwoju portów morskich do 2015 roku - Ministerstwo Gospodarki Morskiej,
Warszawa, sierpień 2007 r.
3. Rządowy Program Rozwoju Lotnisk i Lotniczych Urządzeń Naziemnych, przyjęty przez RM
w 2007r.
Dokumenty odniesienia:
1. ICAO: „Globalny Plan Żeglugi Powietrznej dla Systemów CNS/ATM” (Doc. 9750).
2. ICAO: Załącznik 10 Tom 1.
3. IMO rezolucja A.819(19)) wraz ze zmianami wprowadzonymi w rez. MSC. 112(73)
4. IMO Resolution A.915(22), 29 November 2001. - Minimalne wymagania dla nawigacji
morskiej
10
1. WSTĘP
Rozwijająca się od 50 lat intensywna działalność kosmiczna jest często utożsamiana
z egzotycznymi badaniami dalekiego kosmosu. Tymczasem doprowadziła ona do
powstania znaczącego sektora przemysłowo-usługowego, którego roczne przychody
wynoszą 180 miliardów dolarów. Połączony segment lotniczo-kosmiczny, traktowany
kompleksowo, tj. wraz z częścią przemysłu obronnego, może być uważany za największą
gałąź gospodarki światowej. W latach 1989 – 1999 wybudowano i wyniesiono w kosmos
więcej satelitów niż w ciągu poprzednich czterech dekad, a dynamika wzrostu na tym
rynku była tak spektakularna, że lata dziewięćdziesiąte ze względu na rozpowszechnienie
know-how oraz systemów i podsystemów satelitarnych, dostępność usług opartych o
techniki satelitarne i środków wynoszenia oraz ułatwienia eksportowe uważa się za złotą
dekadę przemysłu kosmicznego. Po przejściowym osłabieniu koniunktury na początku
dekady, rozwój ten dziś ponownie nabrał wielkiego tempa.
Zmiana podejścia wielu państw do kwestii działalności kosmicznej i uznanie jej za
obszar strategiczny spowodowały, że w ostatnich latach znacznie zwiększyło się ich
zaangażowania w rozwój technologii i technik satelitarnych, środków ich wynoszenia oraz
badań naukowych. Działalność kosmiczna w ostatnich trzech latach dołączyła do grona
strategicznych polityk Unii Europejskiej. Europa jest drugą po Stanach Zjednoczonych
światową potęgą pod względem wielkości środków przeznaczanych na działalność
związaną z badaniem i wykorzystywaniem przestrzeni kosmicznej (ponad 6 mld Euro
rocznie), rozwijaniem zaplecza infrastrukturalno-technologicznego dla tej działalności, oraz
potencjału przemysłu kosmicznego. Pozycja ta jest rezultatem polityki prowadzonej od
wielu lat przez Europejską Agencję Kosmiczną (ESA), a w ostatnich latach także przez UE.
Na całym świecie narasta świadomość, że bez prężnej polityki kosmicznej nie można
realizować pełnowymiarowej polityki proinnowacyjnej, bez której współczesne gospodarki
nie są w stanie ani przyśpieszyć swojego rozwoju, ani nawet utrzymać go na
dotychczasowym poziomie. Jednocześnie ze względu na ogólnostrategiczny potencjał
wspomnianych technologii, w tym potencjał wojskowy, duże państwa, takie jak USA,
Rosja, Chiny, Indie, Francja, Niemcy, Włochy, Wielka Brytania, Japonia, a także rozwijające
się – jak np. Algeria, Nigeria oraz państwa o tzw. trudnym sąsiedztwie (Izrael, Iran,
Pakistan, Korea Południowa) rozwijają systemy satelitarne i towarzyszącą im
infrastrukturę naukowo-techniczną w ramach autonomicznych narodowych programów
kosmicznych.
Technologie satelitarne i środki wynoszenia satelitów stanowią zaplecze dla sektora
bezpieczeństwa i obrony. Satelity obserwacyjne, meteorologiczne, wczesnego ostrzegania,
nawigacyjne i komunikacyjne mają zasadnicze znaczenie dla uzyskiwania i przetwarzania
informacji dla celów realizacji polityki państwa. Wraz z przemysłem lotniczym i częścią
przemysłu obronnego, sektor kosmiczny nie tylko stanowi jeden z fundamentów
bezpieczeństwa narodowego, lecz równocześnie pełni rolę lokomotywy rozwoju
zaawansowanych technologii i ich transferu do rzeczywistości gospodarczej.
11
Strategiczne znaczenie sektora lotniczo-kosmiczno-obronnego jako instrumentu
wspierającego innowacyjność technologiczną i zwiększającego bezpieczeństwo krajowe
oraz międzynarodowe, dawno już doceniły wszystkie rozwinięte państwa świata, także te
o dużo mniej skomplikowanej sytuacji geopolitycznej niż Polska. Świadomość znaczenia
wagi problemu wykorzystania przestrzeni kosmicznej jak dotąd nie stała się jeszcze w
Polsce udziałem ani szerokiej opinii publicznej, ani wąskich kręgów rządowych. Brak
podstaw, aby oczekiwać, że szeroka opinia publiczna sama z siebie dostrzeże korzyści,
które można osiągnąć poprzez rozwijanie narodowego potencjału w tej dziedzinie. Tym
bardziej, że powszechne zapatrywania na ten temat częstokroć obciążone są
stereotypowymi wyobrażeniami, łączącymi działalność kosmiczną wyłącznie ze sferą
badań naukowych prowadzonych w odległych partiach wszechświata, a nie z tym co
stanowi istotę tej działalności, czyli unowocześnianie funkcjonowania współczesnych
społeczeństw. Konieczne jest podjęcie działań, które mogą zmienić owo błędne
postrzeganie aktywności kosmicznej i zademonstrować szerokim kręgom, że działalność ta
przynosić może różnorodne korzyści dla bezpieczeństwa państwa, jego rozwoju
gospodarczego, rozwoju społeczeństwa informacyjnego i polskiej nauki.
Spektrum proponowanych w niniejszym dokumencie działań ma na celu pokonanie
luki technologicznej w celu rozwijania polskiej autonomii w wybranych obszarach
strategicznych, a także pokonania istniejącej różnicy rozwojowej Polski (digital divide) w
stosunku do innych państw poprzez szerokie wykorzystanie usług opartych na technikach
satelitarnych. Równocześnie rozwój sektora zastosowań technologii i technik satelitarnych
może stworzyć szansę na zaistnienie polskich przedsiębiorstw na europejskim rynku
lotniczo-kosmiczno-obronnym. Należy zatem wspierać działania innowacyjne w tym
sektorze polskiej gospodarki, jako niezbędny element osiągnięcia przez nasz przemysł
konkurencyjnej pozycji wobec firm europejskich. Dla małych i średnich przedsiębiorstw
aktywność w tym obszarze to szansa na dostęp do odbiorców zainteresowanych
nowatorskimi rozwiązaniami. Duże firmy-filie, powiązane kapitałowo z zachodnimi
producentami obecnymi na rynku kosmicznym, także będą mogły podjąć produkcję
skierowaną na ten rynek, zwiększając poziom zaawansowania naukowo-technicznego
swojej działalności w Polsce. Powstające zaś powiązania kooperacyjne w sektorze hi-tech
związanym z działalnością kosmiczną będą owocować współpracą tych samych
przedsiębiorstw w innych, niekosmicznych, dziedzinach bazujących na wysokich
technologiach.
Oddawany w Państwa ręce dokument rekomenduje szereg konkretnych kroków,
które należy podjąć w celu :
 Zapewnienia Polsce autonomii technologicznej w wybranych obszarach
strategicznych określonych potrzebami bezpieczeństwa narodowego;
 Rozwinięcia i wprowadzania do gospodarki i administracji publicznej
nowoczesnych rozwiązań opartych na technikach satelitarnych (nawigacji,
obserwacji i komunikacji);
12
 Uzyskania przez Polskę znaczącego miejsca w europejskim programie kosmicznym,
co zapewni wymierne korzyści polityczne, gospodarcze i wojskowe.
 Budowy potencjału technologicznego w celu wspierania konkurencyjności polskich
przedsiębiorstw na globalnym rynku lotniczo-kosmiczno-obronnym;
 Wsparcia rozwoju polskiej nauki i myśli technicznej w zgodzie ze Strategią
Lizbońską.
Zadaniem przedłożonego dokumentu jest przedstawienie założeń jasnej i spójnej
polskiej polityki kosmicznej, która pozwoli zrealizować powyższe cele. Dokona się to
poprzez zidentyfikowanie kluczowych przedsięwzięć wymagających działań stosowanych
odgórnie oraz zaproponowanie sposobów ich realizacji, aby w sposób kompleksowy i
długofalowy rozwinąć i wykorzystać potencjał badawczo-naukowy, inżynierski,
przemysłowy, jaki jest w kraju do dyspozycji.
2. TRENDY ROZWOJOWE
Działalność kosmiczna na świecie koncentruje się w 3 głównych obszarach: (i)
technologie i techniki satelitarne ; (ii) nauka i myśl techniczna (misje naukowe w systemie
słonecznym i obserwacja wszechświata (astronomia kosmiczna) eksploracja „bliskiej”
przestrzeni kosmicznej (Międzynarodowa Stacja Kosmiczna, Księżyc, Mars)); (iii) środki
wynoszenia Początki eksploracji kosmosu wiążą się ściśle z zimnowojenną rywalizacją
dwóch supermocarstw - Związku Radzieckiego i Stanów Zjednoczonych (wyścig zbrojeń),
co powodowało skupienie na rozwoju rakiet dalekiego zasięgu oraz technologii
satelitarnych, które mogły skutecznie zwiększyć potencjał wojskowy. Z czasem
nowoczesne rozwiązania technologiczne stworzone i rozwijane na potrzeby sektora
wojskowego, płynnie przeszły do sfery cywilnej.
2.1. Techniki i technologie satelitarne
Na całym świecie największy ciężar inwestycji w zaawansowane technologie
satelitarne ponosi sektor publiczny, również wojskowy po to, aby uzyskać niezależność w
dziedzinie pozyskiwania informacji istotnych z punktu widzenia bezpieczeństwa państwa.
Sektor bezpieczeństwa również w przyszłości pozostanie najaktywniejszym
użytkownikiem technik satelitarnych, bardzo często wyznaczającym kierunki ich rozwoju.
Całe spektrum wynikających stąd zastosowań będzie wiązać się z koniecznością
zapewnienia bezpieczeństwa w obliczu globalnych wyzwań militarnych i geopolitycznych
(nielegalne migracje, konflikty etniczne, terroryzm), gdyż nie można już dziś mówić o
skutecznym podejmowaniu decyzji w obliczu kryzysu (cywilnego, czy wojskowego),
kataklizmu naturalnego, czy o prowadzeniu misji pokojowych bez dysponowania
środkami, które zapewniają niezależny i szybki dostęp do informacji. Oceniając światowe
trendy rozwojowe należy pamiętać, że Polska staje się ważnym graczem w
13
międzynarodowym systemie bezpieczeństwa. Nasz kraj, będąc aktywnym uczestnikiem
zagranicznych misji wojskowych i humanitarnych, jest naturalnym użytkownikiem
wszystkich wymienionych technik i technologii satelitarnych. Rozwój autonomicznych
systemów będzie kluczem do zwiększenia zdolności bojowych polskiego wojska i
jednocześnie do podniesienia jego międzynarodowych predyspozycji, a tym samym
znaczenia państwa na arenie międzynarodowej.
Z roku na rok, coraz większą skalę osiąga uzależnienie nowoczesnych gospodarek
od technologii satelitarnych. Dostęp do informacji, telewizja satelitarna, internet,
przepływy bankowe, komunikacja pomiędzy największymi giełdami świata dokonuje się
na codzień dzięki łączom satelitarnym, które jako jedyne zapewniają wystarczającą
przepustowość, niezależność i bezpieczeństwo transmisji danych. Systemy satelitarne
monitorują dostawy paliwa, wody i energii oraz zapewniają bezpieczeństwo infrastruktury
przemysłowej i komunikacyjnej. Nie ma dziś miejsca na ziemi, które nie byłoby lub nie
mogłoby być obserwowane z kosmosu, a obrazowanie satelitarne razem z osobistą
nawigacją satelitarną są doskonale prognozującym rynkiem usługowym. Można
spodziewać się, ze najbliższe lata przyniosą na całym świecie lawinowy wręcz rozwój
produktów i usług informatycznych wykorzystujących nawigację i obserwację satelitarną.
Wiele polskich firm już obecnie odnosi na tym kształtującym się dopiero rynku znaczące
sukcesy, a przyszły potencjał wyznacza jeden z najsilniejszych polskich atutów – doskonała
jakość kadry informatycznej. Dzięki temu, że jest to dziedzina stosunkowo młoda,
zaistnienie w jej obrębie jest łatwiejsze i nie wymaga walki z dominującymi od lat firmami,
jak w przypadku wielu dojrzałych rynków. Warunkiem sukcesu będzie wspieranie
polskiego sektora kosmicznego w takim samym stopniu, w jakim czynią to konkurenci ;
zachodnioeuropejskie i amerykańskie firmy znaczną część prac badawczo-rozwojowych
realizują rozwijając systemy i narzędzia dla sektora publicznego i na jego zamówienie.
Skoro lawinowo rośnie zapotrzebowanie na usługi oparte o zastosowania
satelitarne, rozwój technologii (systemów i podsystemów satelitarnych) będzie stanowić
coraz atrakcyjniejszy i otwarty na konkurencyjne produkty obszar działania innowacyjnej
gospodarki. Już teraz nie tylko w sektorze wojskowym, lecz również w sektorze cywilnym
liczba budowanych systemów satelitarnych wykazuje stałą tendencję wzrostową.
Urynkowienie dostępu do specjalistycznej wiedzy i stworzenie możliwości zakupu
gotowych produktów, podsystemów, czy komponentów satelitarnych (tzw. COTS –
Commercial-Off-the-Shelf-Equipment) oraz urynkowienie usług wynoszenia satelitów na
orbitę otworzyło nowe możliwości dla wielu państw, które mogą dziś niezależnie rozwijać
technologie satelitarne i czerpać korzyści z ich wykorzystania zarówno w sektorze
cywilnym jak i wojskowym. Dziś już około 50 krajów posiada własne systemy satelitarne
(głównie komunikacyjne lub obserwacyjne).
14
Wykres 1: Liczba krajów, które posiadają lub obsługują systemy satelitarne. Źródło: Space Policy
23:3
2.2. Nauka i eksploracja kosmosu
W pierwszym okresie rozwoju europejskiego programu kosmicznego (do połowy lat
siedemdziesiątych) badania naukowe stanowiły jeden z jego głównych elementów. Później
ustąpiły miejsca rozwojowi technologii kosmicznych i zastosowań, ale cały czas są dla
przeciętnego polaka najbardziej widocznym przejawem aktywności kosmicznej.
Niewątpliwy pozapoznawczy walor misji naukowych polega na ich roli w rozwoju
zaawansowanych technologii kosmicznych – nowa wiedza wymaga nowych
instrumentów.
Naukowe misje kosmiczne dzielą się na trzy główne kategorie:
(a)
obserwatoria astronomiczne i astrofizyczne wynoszone poza atmosferę
Ziemi, aby uniknąć pochłaniania obserwowanego promieniowania
(optycznego,
mikrofalowego,
ultrafioletowego,
termicznego,
radiowego, itp.) i zniekształceń sygnału wynikających z turbulencji
atmosfery;
(b)
misje do planet układu słonecznego, ich satelitów, komet i asteroidów
oraz misje badające Słońce, ośrodek międzyplanetarny i
międzygwiazdowy;
15
(c)
sztuczne satelity Ziemi przeznaczone do badań naukowych naszej
planety, jej pola grawitacyjnego i magnetycznego, atmosfery i jonosfery,
powierzchni terenu i oceanów.
Wiele z misji kosmicznych realizowanych jest przez duże statki kosmiczne, wyposażone w
liczne instrumenty. Satelita obserwacyjny Ziemi ENVISAT (ESA) waży ponad 7 ton, stacja
Cassino/Huygens do badania systemu Saturna jest niewiele mniejsza (3 tony). Takie
przedsięwzięcia są bardzo kosztowne, wymagają ścisłej współpracy międzynarodowej i
przeprowadzane są z częstotliwością około 1-2 na rok (zsumowany wynik działań NASA,
ESA, JAXA i innych agencji kosmicznych). Najczęściej wysyłane są misje w celu obserwacji
Ziemię, a rzadsze misje astronomiczne i planetarne są wysyłane na przemian. Inna klasa
misji obserwujących Ziemie to małe satelity badawcze (mikro i nano, o wadze poniżej 100
kg) o niewielkiej liczbie miniaturowych instrumentów. Każda nowa misja wymaga
opracowania wielu innowacyjnych rozwiązań technicznych, co istotnie zwiększa zdolność
pomiarową i efektywność instrumentów i całego satelity, ale jest koszto- i czasochłonne.
Przyszłe misje planetarne skupią się na szczegółowym badaniu poszczególnych obiektów
układu słonecznego, których interesujące własności zostały rozpoznane we wcześniejszych
misjach rekonesansowych. Dobrym przykładem jest tu planowana misja do satelitów
Jowisza: Europy i Enceladusa, pod których powierzchnią mogą znajdować się oceany
powstałe ze stopienia lodu zawartego w tych obiektach. W perspektywie 20 lat
spodziewana jest misja kolejna misja do Tytana (satelity Saturna). Duże misje europejskie z
10-letnim horyzontem realizacji obejmują lot do Merkurego (Bepi-Colombo, 2011),
lądowanie na Marsie (Exo-Mars, 2013), misję badająca Słońce (Solar Orbiter, 2015) i misje
do dużych asteroidów (Marco-Polo, 2018). Dwa główne zagadnienia naukowe, które
przewijają się w badaniach planet to: (i) kwestia pochodzenia życia i możliwości jego
istnienia na innych niż Ziemia obiektach układu słonecznego, (ii) proces powstawania i
ewolucja układu słonecznego.
Misje astronomiczne i astrofizyczne oraz misje fizyki fundamentalnej (nieliczne)
koncentrują się na eksploatacji jeszcze niewykorzystanych dla obserwacji zakresów
promieniowania (np. submilimetrowe obserwatorium Herschel) lub prowadzą
systematyczne obserwacje z coraz lepszą rozdzielczością w pasmach widma już badanych
(np. promieniowanie X i gamma). Trzy podstawowe cele naukowe misji astronomicznych
to: badanie najbardziej odległych i najstarszych obiektów kosmicznych w celu wyjaśnienia
wczesnych stadiów rozwoju wszechświata, detekcja fal grawitacyjnych jako potwierdzenie
przewidywań ogólnej teorii względności, poszukiwanie planet pozaziemskich oraz próby
wykrycia na nich warunków sprzyjających istnieniu życia organicznego (podobnego do
ziemskiego). Trzy reprezentatywne misje, które powinny być zrealizowane do 2020 roku to
Spitzer (następca teleskopu Hubble, misja NASA), LISA (detekcja fal grawitacyjnych, misja
ESA) oraz Darwin (interferometria oparta na formacji satelitarnych teleskopów optycznych
16
zdolna do wykrycia składu atmosfer planet ziemiopodobnych w odległości 20 lat
świetlnych).
Misje naukowe związane z obserwacjami Ziemi podporządkowane będą jednemu
wielkiemu zagadnieniu: globalnym zmianom klimatu i sposobom przeciwdziałania
niekorzystnym zmianom. Będą to misje monitorujące zmiany pokrywy lodowej w
obszarach biegunowych i na lodowcach wysokich gór (CryoSat), misje monitorujące
poziom wód oceanów, ich temperaturę i zasolenie, misje atmosferyczne obserwujące
zawartość gazów cieplarnianych i aerozoli w atmosferze, misje monitorujące pokrycie
lądów i roślinność, co ma zasadnicze znaczenie dla określenia warunków brzegowych
klimatycznych modeli globalnej cyrkulacji atmosfery.
Systematycznie prowadzony od wielu lat i planowany na lata 2007-2030 rozwój
operacyjnego systemu satelitów meteorologicznych (EUMETSAT) obejmuje wiele z
wymienionych dziedzin: zmiany klimatyczne, zasięg pokrywy lodowej, roślinność, gazy
cieplarniane i aerosole itd. Możliwość operacyjnego wykorzystania tych danych (łatwy i
gwarantowany dostęp), sprawia, że ten element europejskiego programu kosmicznego
będzie z jednej strony wspierał badania naukowe, z drugiej zaś stanowił istotną cześć
przyszłego, stale działającego segmentu zastosowań kosmicznych.
Eksploracja jest następnym, po badaniach naukowych, etapem opanowywania obiektów
(planet, satelitów, asteroidów) znajdujących się w pobliżu Ziemi. Celem eksploracji jest
uzyskanie w miarę kompletnej informacji o planetach, ich powierzchni i atmosferze
(tworzenie map geologicznych, osnów geodezyjnych, instalowanie sieci stacji
sejsmometrów i stacji meteorologicznych), aby w następnych latach móc postawić tam bazy
i prowadzić automatyczną bądź załogową eksploatację bogactw naturalnych. Dwa
najważniejsze cele eksploracyjne w następnych 20 latach to Księżyc (misje chińskie,
japońskie, hinduskie, niemieckie i powrót udziału USA) i Mars (misje NASA, ESA,
rosyjskie).
2.3. Środki wynoszenia
Środki wynoszenia obejmują rakiety nośne i systemy rakieto podobne oraz infrastrukturę
naziemną niezbędną do wystrzelenia rakiet (kosmodromy lub ruchome stanowiska
wynoszenia). W chwili obecnej zdolność do wynoszenia ładunków na orbitę mają: USA,
Rosja, Unia Europejska (ESA), Chiny, Japonia, Indie, Ukraina i Brazylia. Wkrótce takimi
umiejętnościami mogą dysponować Izrael, Pakistan, Korea Płd. i Iran.
Trzy zasadnicze trendy w obszarze środków wynoszenia to:
17
(i)
(ii)
(iii)
udoskonalanie istniejących rozwiązań opartych o napędy chemiczne, tj.
tworzenie efektywniejszych rakiet o większej sile ciągu, konstrukcje mniejszych
rakiet przeznaczonych do wystrzeliwania mini-satelitów, próby wypełnienia
niszy mini-rakiet dla nanosatelitów i mikrosatelitów (do 100 kg);
prace nad hybrydowymi sposobami wynoszenia (np. samolot + rakieta) i tanimi
napędami dla lotów turystycznych w kosmos (suborbitalnymi lub orbitalnymi);
spodziewana liczba turystów kosmicznych w 2020 waha się około 15 000 osób
rocznie;
prace nad nowymi rodzajami napędów, np. żaglem słonecznym lub napędem
termojądrowym, które pozwoliłyby na szybsze docieranie do odległych obiektów
i loty poza granicę układu słonecznego (100 jednostek astronomicznych).
18
3. DIAGNOZA SYTUACJI W POLSCE
3.1 Uwarunkowania wewnętrzne
Oceny przeprowadzone w ostatnich latach, w tym przez instytucje zagraniczne
wskazują, że Polska dysponuje znaczącym potencjałem w sektorze kosmicznym, jednakże
nie jest on wystarczająco skonsolidowany ani sprawnie zarządzany, tak, aby sprostać
wymogom globalnej gospodarki. Jego część badawczo-rozwojowa jest dość dobrze
rozwinięty, choć pozbawiony dostatecznej infrastruktury badawczej i odpowiednich
środków finansowych. Polski przemysł kosmiczny dopiero powstaje w oparciu o działy
badawczo-rozwojowe dużych firm lotniczych i zbrojeniowych (dla których jest to jedynie
fragment ich zainteresowań) oraz małe i średnie przedsiębiorstwa gotowe poświęcić się
głównie działalności kosmicznej.
Aktywność kosmiczną w Polsce można przedstawić graficznie względem
wymiarów: (1) aplikacji poprzez infrastrukturę naziemną do infrastruktury kosmicznej
(stacje naziemne, satelity, rakiety, stacja kosmiczna), (2) obszary tematyczne – satelitarne
obserwacje Ziemi, telekomunikację, nawigację, badania naukowe, technologie, eksplorację,
jak to pokazano na rys. 2. Zastosowania obserwacji satelitarnej w sektorze naukowym
dobrze rozwinięte są w IGiK i wielu innych ośrodkach, jak również wśród firmy
komercyjnych. Istnieje nowoczesna stacja naziemna do pozyskiwania zobrazowań (SCOR),
lecz “właściwy” segment kosmiczny pozostawia wiele do życzenia. Z danych satelitarnych
rejestrowanych i przetwarzanych w IMGW korzystają wojskowe służby meteorologiczne
wszystkich rodzajów (lądowe, morskie i lotnicze). Prace badawczo wdrożeniowe
prowadzone w IMGW są osobnym elementem, bez którego trudno sobie wyobrazić
utrzymanie służby meteorologicznej na wysokim poziomie nadążającym za szybką
ewolucją meteorologicznych systemów satelitarnych. Telekomunikacja straciła sporo
możliwości w latach 90-tych, gdy sektor ten przechodził ewolucję i (przynajmniej
częściową) prywatyzację. Mimo to Centrum Usług Satelitarnych TP Sat w Psarach ,
odpowiedzialne za kompleksową realizację usług w oparciu o łączność satelitarną,
uznawane jest za jedną z najnowocześniejszych tego typu jednostek w Europie (obok
placówek w Anglii i Niemczech). Badania i wdrażanie nowych technologii
telekomunikacyjnych w oparciu o techniki i technologie satelitarne prowadzi kilka
jednostek, m.in. Politechnika Warszawska, Politechnika Wrocławska, Instytut Łączności
oraz firmy prywatne. Sytuacja w sektorze nawigacji satelitarnej przypomina tę w
obserwacjach Ziemi, gdzie znajduje się znaczący potencjał i osiągnięcia w rozwoju aplikacji
(zarówno przez jednostki naukowe jak i biznes) oraz stosunkowo niewielki, lecz
zaawansowany technologicznie udział w budowie infrastruktury naziemnej (np. CBK,
WAT, PIAP), a także mały, lecz pewny przyczółek w infrastrukturze satelitarnej
(odbiorniki do transferu czasu CBK).
19
Satelity i rakiety
Podsystemy
satelitarne
Instrumenty
Segment
naziemny
Zastosowania
Obserwacje
Ziemi
Nawigacja
Telekomunikacja
Technologie
Nauka
Rys 2. Zaawansowanie rozwoju poszczególnych obszarów aktywności kosmicznej w Polsce.
Oznaczenia: kolor czerwony – poziom europejski, kolor niebieski – poziom średnio-zaawansowany , kolor
żółty – poziom słabo-zaawansowany, kolor biały – brak doświadczeń.
Z kolei rozwój technologii satelitarnych, czyli rozwiązań opracowywanych na
potrzeby następnych generacji instrumentów i misji kosmicznych, nigdy nie leżał w sferze
poważnych długofalowych przedsięwzięć realizowanych w Polsce. Zasadą raczej było
realizowanie doraźnych zleceń od zachodnich partnerów na przygotowanie fragmentu
nowej technologii. Tego rodzaju współpraca ad hoc nie mogła rozwinąć się na tyle, by
umożliwić samodzielne tworzenie nowych rozwiązań w kraju. Sytuacja ta powinna jak
najszybciej ulec zmianie, gdyż polskie ośrodki badawcze, przy wsparciu zaawansowanego
technologicznie przemysłu z sektora teleinformatycznego, obronnego i lotniczokosmicznego, mogą wnieść cenny wkład w programy ESA. Jeśli chodzi o badania naukowe
i eksplorację, to polskie grupy inżynierskie posiadają bogate doświadczenie w
konstruowaniu instrumentów kosmicznych do międzynarodowych misji kosmicznych
(ponad 60 stworzonych w samym CBK w ramach współpracy z NASA, ESA i innymi
agencjami kosmicznymi), co stosunkowo łatwo można by wykorzystać do budowy całych
podsystemów.
W warunkach gospodarki globalnej i w coraz większym stopniu opartej na wiedzy,
istotnym czynnikiem wpływającym na pozycję konkurencyjną przedsiębiorstw jest ich
kapitał intelektualny i potencjał naukowo-techniczny. Wysoka jakość polskiej nauki i myśli
technicznej w połączeniu z doskonałym kapitałem ludzkim – po przezwyciężeniu
istniejących barier – mogą i powinny owocować sukcesem gospodarczym polskich
przedsiębiorstw na rynkach nowoczesnych technologii. Jednak finansowanie tego sektora
charakteryzowało się w Polsce brakiem sprawnego systemu identyfikowania i wspierania
programów badawczo-rozwojowych, które mogłyby stanowić fundament dla rozwoju
wysokich technologii (np. systemów i podsystemów satelitarnych i rakietowych) oraz
20
projektów naukowych i wdrożeniowych1. Należy pamiętać, że rozwój technologii z
założenia oparty jest o długofalowe ukierunkowane inwestycje i działania planowane w
okresie 10 lat i dłuższym (ze względu na charakter cykli badawczo-rozwojowych).
Doświadczenia poprzednich 15 lat wskazują na potrzebę uruchomienia w Polsce
odpowiednich mechanizmów i struktur organizacyjnych, które mogłyby z powodzeniem
wspierać istniejący polski potencjał B+R, przemysłowy, usługowy, ich międzynarodową
konkurencyjność, autonomię sektora gospodarki technologii kosmicznych oraz ich
komplementarność z trendami światowymi i występującymi niszami. Istnieje potrzeba
stworzenia długofalowej strategii, dedykowanego budżetu na duże, autonomiczne
programy, takie jak narodowy program satelitarny, które mogłaby motywować realizację
konkretnych projektów technologicznych w oparciu o współpracę sektora publicznego i
przemysłu. Następnym krokiem jest zwiększenie budżetu na finansowanie polskiego
sektora kosmicznego oraz zmiana mechanizmów jego finansowania i zarządzania.
Potrzebne są skuteczne bodźce zachęcające do współpracy pomiędzy przemysłem i
ośrodkami badawczymi, które mogłyby oferować gotowe zaawansowane produkty i usługi
w kraju i za granicą w oparciu o transfer wiedzy i doświadczenia pomiędzy tymi
jednostkami. Trwający właśnie proces integracji segmentów polskiego sektora kosmicznego
mógłby zostać znacznie ułatwiony i przyspieszony przy aktywnym wsparciu ze strony
państwa.
Oprócz potencjału naukowego i technologicznego istotną rolę w rozwoju sektora
kosmicznego odgrywa świadomość oferowanych możliwości ich wykorzystania – zarówno
wśród potencjalnych dostawców sprzętu i usług, jak i ich użytkowników, zwłaszcza wśród
administracji publicznej. Administracja wykazuje coraz większe, choć nieco spóźnione,
zainteresowanie działalnością kosmiczną, doceniając jej strategiczne znaczenie i rolę jako
“motoru” innowacyjności naszej gospodarki. Trend ten należy wspierać poprzez
zorganizowanie w Polsce ambitnej, lecz świadomej strategii informacji publicznej o
korzyściach oraz dostępności konkretnych produktów i usług opartych o techniki
satelitarne.
3.2. Uwarunkowania europejskie i globalne
Polska będąc członkiem Unii Europejskiej ma szansę wykorzystać swój dorobek w
dziedzinie badań kosmicznych i uczestniczyć w kształtowaniu i realizacji tzw. europejskiej
polityki kosmicznej oraz europejskiego programu kosmicznego. Komisja Europejska
podjęła aktywne działania w związku ze wzrastająca świadomością możliwości, które
oferuje sektor kosmiczny, zarówno jako czynnik sprzyjający wzrostowi innowacyjności i
postępowi ekonomicznemu, jak i instrument ułatwiający realizację polityki Unii
Europejskiej w wielu dziedzinach (np. telekomunikacja, transport, ochrona środowiska,
bezpieczeństwo). O zmianie podejścia do działalności kosmicznej i położeniu nacisku na jej
1
W tym kontekście warto odnotować powołanie w 2007 r. Narodowego Centrum Badań i Rozwoju.
21
wymiar gospodarczy najlepiej świadczy fakt, że „kosmos” został przeniesiony z
kompetencji Dyrektoriatu ds. Badań do Dyrektoriatu ds. Przedsiębiorczości, co nie oznacza
jednak odwrotu od finansowania programów badawczych. I tak, w 7 Programie
Ramowym „Przestrzeń kosmiczna” została w nim wyodrębniona jako jeden z 10
podstawowych priorytetów, z własnym budżetem, przy czym większość środków
skierowano na program GMES - Globalny Monitoring dla Środowiska i Bezpieczeństwa
(Global Monitoring for Environment and Security), a w ramach tego programu na
współfinansowanie (wraz z ESA) budowy satelitów serii Sentinel. Program GMES ma
umożliwić zdobywanie drogą teledetekcji wiarygodnych i precyzyjnych informacji, w
szczególności dla potrzeb gospodarki przestrzennej, ochrony, monitoringu i zarządzania
środowiskiem, rolnictwa oraz wspierania systemów zarządzania kryzysowego. Zgodnie z
decyzją Rady Europejskiej, pierwsze serwisy operacyjne GMES powinny zostać
uruchomione w 2008 r. Najbliższe kilka, kilkanaście miesięcy stanowić więc będzie
przełomowy okres dla realizacji tego programu. Z polskiej perspektywy kluczowym
wyzwaniem staje się zarówno efektywne wykorzystanie środków finansowych 7 Programu
Ramowego w tej dziedzinie, w tym zdobywanie kontraktów na elementy i podsystemy
satelitów Sentinel, jak i wykorzystanie szerokiego wachlarza informacji przestrzennej i
środowiskowej oferowanej dzięki realizacji inicjatywy GMES.
Na uwagę zasługuje także wzrastające zainteresowanie technikami satelitarnymi
jako bardzo skutecznym narzędziem zapewnienia szeroko pojętego bezpieczeństwa oraz
zwiększeniu efektywności zarządzania kryzysowego – czemu poświęcony jest priorytet
„bezpieczeństwo” w 7 PR. W szczególności chodzi tu o połączenie technik satelitarnych , tj.
obserwacji Ziemi, nawigacji i łączności w jeden spójny system. O rosnącej roli wymiaru
bezpieczeństwa świadczy ciągłe wzmacnianie europejskiego środowiska instytucjonalnego
w tym obszarze, czego przykładem może być aktywność takich organów, jak FRONTEX
czy EDA (European Defence Agency), czy działania podejmowane w ramach realizacji
Europejskiej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony (ESDP).
Współczesna infrastruktura rozwiniętego państwa, jego siły zbrojne oraz produkcja
uzbrojenia na eksport, w coraz większym stopniu zależne są od systemów nawigacji
satelitarnej, szczególnie od amerykańskiego GPS. Chodzi tu nie tylko o wyznaczanie
pozycji pojazdów, pocisków i osób ale również o synchronizację sieci telekomunikacyjnych,
komputerowych, energetycznych i innych zegarami atomowymi z satelitów. Zależność ta
pogłębia się bowiem operatorzy wolą korzystać z wolnego od opłat sygnału z satelity
(GPS), niż kupować niezwykle kosztowne zegary atomowe. Stąd wielkie potęgi budują lub
chcą budować własne systemy nawigacji satelitarnej: Rosja kończy tworzenie systemu
GLONASS, Chiny planują system COMPAS, a Indie system IRNS.
Również UE, aby zachować niezależność, zdecydowała się na budowę własnego
systemu nawigacyjnego o nazwie Galileo. Stworzenie Galileo wzmocni niezależność
gospodarczą i wojskową UE od decyzji politycznych Stanów Zjednoczonych. Dlatego
największe kraje UE: Francja, Niemcy, Wielka Brytania, i Włochy działają bardzo aktywnie
22
na niwie politycznej, gospodarczej, naukowej na rzecz udziału w Galileo swoich instytucji
i przedsiębiorstw. Tymczasem Polska, niezależnie od sojuszu ze Stanami Zjednocznonymi,
ma najżywotniejszy interes w korzystaniu z systemu Galileo i kontroli nad nim. Musi więc
być obecna od samego początku we wszystkich instancjach politycznych i technicznych
zarządzających systemem Galileo. Musi również, w miarę swoich możliwości, uczestniczyć
w jego budowie.
Na obecnym etapie budowy systemu Galileo istotną rolę w realizacji strategicznych
celów zainteresowanych państw odgrywają narodowe agencje kosmiczne i państwowe
instytuty metrologii. Do tej pory udział Polski w budowie Galileo, w porównaniu z
największymi krajami UE, był śladowy: kontrakty na 0.5 mln euro są niewielkim ułamkiem
miliardowych kontraktów uzyskanych przez inne państwa.
Unia Europejska postrzega wspieranie rozwoju i zastosowania technik satelitarnych
również jako jeden z instrumentów ułatwiających wyrównywanie różnic pomiędzy krajami
„starej” i „nowej” Unii, w tym między innymi przezwyciężenia tzw. luki technologicznej
(digital divide). Świadczy o tym spora liczba inicjatyw „spójnościowych” podejmowanych
przez różne instytucje UE, znaczące środki finansowe przeznaczone na takie działania w
funduszach strukturalnych oraz przyjazna atmosfera polityczna dla projektów
realizowanych wspólnie przez podmioty pochodzące ze starych państw członkowskich
(UE-15) i nowych członków UE.
Niezależnie od ciągłego wzrostu zaangażowania Komisji w działalność kosmiczną
nadal kluczową rolę w badaniach naukowych i technologicznych w tej dziedzinie odgrywa
Europejska Agencja Kosmiczna. Jest ona bardzo zainteresowana współpracą z krajami
naszego regionu, czego najlepszym dowodem jest zaproponowanie przez nią w 2001 r.
specjalnego programu partnerstwa - PECS (Programme for European Cooperating States).
Partnerzy Agencji o statusie "Europejskiego Państwa Współpracującego" (EPW), przy
ograniczonej wielkości wnoszonej składki, uzyskują możliwość współuczestnictwa w
korzyściach wynikających z działalności ESA, jednakże bez pełni praw członkowskich.
Kontrakty uzyskiwane przez instytucje z EPW - zarówno placówki naukowo-badawcze, jak
i przedsiębiorstwa - są finansowane ze składki danego państwa (zgodnie z zasadą tzw.
geographical return, stopa zwrotu składki wynosi ok. 93%). Uczestnictwo w programie PECS
będzie stanowić okazję do formalnego włączenia instytucji naukowych do wybranych
programów ESA, przy czym określenie zakresu uczestnictwa zależne jest głównie od woli
polskiego rządu. Równocześnie polskie przedsiębiorstwa uzyskają po raz pierwszy
możliwość ubiegania się o kontrakty publiczne na europejskim rynku kosmicznym, co
pozwoli na stworzenie powiązań kooperacyjnych i nabranie cennego doświadczenia. W
efekcie, udział w programie PECS służyć będzie przełamaniu barier utrudniających
uczestnictwo Polski w Europejskim Programie Kosmicznym. Warto podkreślić bardzo
duże zainteresowanie polskiego sektora kosmicznego (zarówno jednostek naukowobadawczych, jak i firm komercyjnych) tą inicjatywą. W odpowiedzi na ogłoszony w
23
sierpniu pierwszy konkurs złożono aż 47 wniosków na łączną kwotę ok. 43 mln zł, przy
dostępnych środkach rzędu 20 mln.
Szanse stwarzane dzięki rozwojowi współpracy z ESA dostrzegły i wykorzystały już
Węgry i Czechy (podpisały porozumienie PECS w 2003 r.) oraz Rumunia (2006). Wszystkie
te kraje realizują wiele projektów wspierających rozwój technik satelitarnych i ich
zastosowań (np. 5-letni program “Uczestnictwo Republiki Czeskiej w projekcie Galileo”,
pod nadzorem Ministerstwa Transportu, zakończony w 2006 r.). Polskie doświadczenie i
potencjał sprawiają, że zagraniczni partnerzy z powodów zarówno naukowych, jak i
politycznych, są zainteresowani rozwojem współpracy z polskimi zespołami. Należy
dołożyć starań, aby jak najlepiej wykorzystać te sprzyjające uwarunkowania
międzynarodowe. Zaniechania i opóźnienia w tej kwestii sprawią, że narastające zaległości
coraz trudniej będzie nadrobić, a Polska mimo swoich możliwości straci szansę na zajęcie
odpowiadającej im pozycji na europejskim rynku kosmicznym i stanie się tylko
użytkownikiem nowoczesnych rozwiązań dostarczanych przez innych.
24
4. POLSKA POLITYKA KOSMICZNA: KWESTIE DO ROZSTRZYGNIĘCIA
Ogólne cele stawiane przy definiowaniu i realizacji polityki kosmicznej obejmują trzy
zagadnienia:
♦ rozwój autonomicznego potencjału w wybranych obszarach i jego wykorzystanie dla
zaspokojenia potrzeb bezpieczeństwa narodowego
♦ rozwój zaawansowanych technologii, które stanowić będą dla przedsiębiorstw
podstawę do wzrostu ich konkurencyjności
♦ wprowadzanie do administracji publicznej nowoczesnych rozwiązań bazujących na
technikach satelitarnych
Te ogólne cele polityki stosuje się także do Polski. Z drugiej strony, polska polityka
kosmiczna wymaga określenia specyficznych zadań wynikających z aktualnego stanu
rozwoju sektora kosmicznego w Polsce oraz ścieżki rozwoju Państwa realizowanej przez
Rząd.
W przypadku Polski jasna i spójna polityka kosmiczna wymaga określenia:
• priorytetowych obszarów w działalności kosmicznej
• nakładów finansowych, jakie powinna ponosić Polska w perspektywie następnych
10 lat
• sposobu skoordynowania narodowego programu kosmicznego z działalnością ESA
• mechanizmów wspierania rozwoju polskiego przemysłu kosmicznego
• optymalnych rozwiązań organizacyjnych dla zarządzania i koordynowania polskiej
4.1. Obszary priorytetowe polskiej działalności kosmicznej




Wyboru obszarów priorytetowych należy dokonać w oparciu o następujące kryteria:
potrzeby polskich użytkowników (sektora wojskowego, administracji rządowej i
samorządowej oraz sektora komercyjnego),
możliwości rozwoju technik satelitarnych i technologii kosmicznych przez polski
sektor badawczo-rozwojowy, przemysłowo-usługowy i informatyczny
najlepiej rozwiniętego potencjału (który może skutecznie konkurować z innymi
jakością lub/i ceną)
dziedziny, w których będzie się koncentrować działalność kosmiczna na świecie i
dostępne „nisze” technologiczne
Z takiego punktu widzenia, jako obszary priorytetowe należy wskazać:
(a)
obserwacje Ziemi
(b)
nawigację satelitarną
(c)
rozwój technologii kosmicznych i eksploracja układu słonecznego
25
(d)
bezpieczeństwo państwa
W podanych obszarach Polska powinna się starać o harmonijny rozwój sektora
satelitarnego (udział w budowie systemów satelitów GMES i Galileo), naziemnego (stacje
odbioru danych, stacje EGNOS i Galileo) i zastosowań (ośrodki przetwarzania danych
satelitarnych, konstrukcja i wykorzystanie odbiorników Galileo). W ten sposób
zrealizowane zostaną wszystkie trzy działania priorytetowe. Niezbędny jest też stały
rozwój publicznego i prywatnego sektora badawczo-rozwojowego.
Rozwój obszarów priorytetowych nie zamyka drogi dla działań w innych kierunkach, np.
w telekomunikacji czy systemach wynoszenia (rakiety). Jednak ze względu na dzisiejszy
potencjał tych dziedzin w Polsce, działania te powinny być podejmowane w stopniu
zależnym od zaangażowania partnerów zagranicznych lub przy dominującej roli sektora
prywatnego. Głównym zadaniem dla polityki państwa w tych dziedzinach jest stworzenie
infrastruktury i bazy intelektualnej do podjęcia tych zagadnień na szerszą skalę w
przyszłości.
Kolejny, trzeci stopień polskiego zaangażowania powinien dotyczyć takich dziedzin jak
loty załogowe czy udział w konstrukcji międzynarodowej stacji kosmicznej. Powinno się
umożliwić podjęcia tej tematyki, jako projektów badawczych, przez zainteresowane
zespoły na uczelniach wyższych i w instytutach naukowych, tak by zebrać w Polsce
doświadczenia, które pozwolą na realizację zadań większej skali, gdy okaże się to
potrzebne.
4.2. Współpraca z Europejską Agencją Kosmiczną a narodowy program kosmiczny
Podstawowe korzyści płynące ze współpracy z ESA to szansa uczestnictwa w
misjach kosmicznych o dużej skali, przekraczających możliwości finansowe programów
narodowych, oraz korzystanie ze wspólnej infrastruktury po kosztach znacznie niższych
od porównywalnej infrastruktury krajowej. Państwa, które tak jak Polska dopiero
rozpoczynają współpracę z ESA, odnoszą jeszcze dodatkowe ważne korzyści: z transferu
technologii z krajów członkowskich Agencji poprzez udział we wspólnych programach
oraz upowszechnienia procedur i standardów ESA wśród polskich przedsiębiorstw.
Niemniej jednak te długoterminowe korzyści nie mogą przesłaniać kluczowego faktu, że
Polska w relacjach z ESA stoi na pozycji „młodszego partnera”, a jej pozycję w negocjacjach
określi wysokość nakładów finansowych.
By stać się znaczącym partnerem na arenie europejskiej, zdolnym do uczestnictwa w
dużych, międzynarodowych programach (na przykład w budowie podsystemów
satelitarnych lub całych satelitów) trzeba wykazać się udokumentowanym
doświadczeniem w działalności kosmicznej. To z kolei można najszybciej zdobyć poprzez
realizację projektów w ramach dobrze zdefiniowanego narodowego programu
26
kosmicznego, wspartego dwustronnymi umowami z zawansowanymi technicznie
partnerami. Biorąc to pod uwagę i uwzględniając istniejącą pomiędzy Polską a państwami
członkowskimi ESA lukę w technologiach kosmicznych należy tak sformułować program
narodowy, aby skoncentrować nasz potencjał w wybranych dziedzinach o strategicznych
znaczeniu. Jest to wyjątkowo ważne w obliczu zacieśniania się współpracy pomiędzy Unią
Europejską a Europejską Agencją Kosmiczną, która może spowodować stopniowe
odstępowanie od korzystnej dla Polski zasady zwrotu geograficznego „geo-return” na
rzecz zasady konkurencyjności. Dlatego też celem budowy narodowego programu
kosmicznego powinien być również dynamiczny rozwój tych obszarów, które pozwolą
uczestniczyć w programach ESA, także tych realizowanych w ramach współpracy z UE
(zwłaszcza technologii i wykorzystania technik satelitarnych – GMES, Galileo,
bezpieczeństwo i zarządzanie kryzysowe).
Drugą, obok ESA, agencją europejską działającą w obszarze satelitarnych obserwacji Ziemi
jest EUMETSAT (satelity meteorologiczne). Polska podpisała z nią umowę o współpracy w
grudniu 1999 roku wstępując tym samym na drogę do pełnego członkowstwa w tej
organizacji. Umowa o współpracy wygasa z dniem 31.12.2007. Jest sprawą niezmiernie
ważną przedłużenie tej umowy o co najmniej rok, a później przystąpienie do pełnego
członkostwa, jako jedno z ostatnich państw UE. W przeciwnym razie Państwowej Służby
Hydrologiczno- Meteorologicznej zostaną odcięte od danych satelitarnych stanowiących
nieodłączny element w prognozowaniu i ostrzeganiu. Grozi to również utratą certyfikacji
na osłonę meteorologiczną lotnictwa na obszarze Polski, co spowoduję konieczność
wyboru zagranicznej służby do tego celu - wartość takiego kontraktu wynosi 25 mln
złotych rocznie.
4.3. Rozwój polskiego przemysłu kosmicznego
Wbrew opinii, że polski przemysł kosmiczny nie istnieje, nasz kraj ma stosunkowo
duży potencjał w tej dziedzinie. Na całym świecie przemysł kosmiczny opiera się na
sektorze lotniczym i obronnym. W Polsce te gałęzie przemysłu są dosyć dobrze rozwinięte.
Wiele ośrodków naukowo-badawczych zapewnia niezbędne wsparcie eksperckie, a
wysoko wykwalifikowana kadra umożliwia realizację nawet zaawansowanych
technologicznie projektów. Wyzwania, przed którymi stoimy, to:
- identyfikacja przedsiębiorstw w przemyśle lotniczym i obronnym
zainteresowanych rozwijaniem technologii satelitarnych,
- stworzenie formalnych powiązań pomiędzy sektorem przemysłowym a
badawczo–rozwojowym,
- opracowanie i realizacja narodowego programu kosmicznego,
- wzrost finansowania działalności kosmicznej przez przedsiębiorstwa
prywatne do poziomu nakładów państwowych.
27
Niezależnie od przedstawionych wyżej atutów polskiego przemysłu i sektora
badawczo-rozwojowego budowanie silnej pozycji polskiego segmentu kosmicznego w
Europie (i na świecie) będzie procesem długotrwałym. Zakumulowane, tylko w ostatniej
dekadzie, nakłady publiczne na działalność kosmiczną w Hiszpanii sięgają 3 mld Euro,
podczas gdy w Polsce nie przekraczają 50 milionów Euro. By odrobić ten dystans trzeba
szybko zainwestować w infrastrukturę przemysłu kosmicznego, przeszkolić kadrę
inżynierska i menadżerska, zdefiniować i sfinansować kilka dużych przedsięwzięć
integrujących polski potencjał w tej dziedzinie, nawiązać kooperacje z przemysłem
europejskim, wywalczyć dla polskiego segmentu kosmicznego własny obszar kompetencji
na europejskim rynku działalności kosmicznej. Jeśli uda się w ciągu jednej dekady
osiągnąć stan, w którym udział Polski w europejskim przemyśle kosmicznym będzie
odpowiadał (ówczesnemu) potencjałowi gospodarczemu kraju (tj. około 5% PNB całej UE),
to będzie to sukcesem przygotowywanej strategii kosmicznej.
4.4. Nakłady finansowe
Należy pamiętać, że powszechną praktyką na świecie jest finansowanie znacznej
części prac badawczo-rozwojowych i wdrożeniowych w sektorze lotniczo-kosmicznoobronnym ze środków publicznych. W ten sposób wspiera się innowacyjność
technologiczną państwa i partnerskie stosunki między sektorem badawczym i
przemysłowym i jednocześnie daje szanse przedsiębiorstwom na „inkubację” . Żadnego z
zaangażowanych w działalność kosmiczna państw europejskich nie ominęła faza
interwencji i protekcjonizmu państwa. Najlepszym dowodem jest przyjęta w ESA zasada
zwrotu geograficznego chroniąca interesy narodowych przemysłów kosmicznych. Nawet
najbardziej prorynkowy kraj europejski, Wielka Brytania, budowała swój potencjał
kosmiczny w oparciu o programy i zlecenia przemysłu obronnego, a także poprzez
uprzywilejowane partnerskie relacje ze Stanami Zjednoczonymi.
Aktualny poziom finansowania działalności kosmicznej w Polsce wynosi, w
przybliżeniu, 6 mln euro rocznie 2. Około połowa tej sumy to budżet na działalność
statutową Centrum Badań Kosmicznych PAN. Pozostała kwota przypada na mniejsze
jednostki badawcze. Trzy możliwe scenariusze finansowania działalności kosmicznej w
Polsce są następujące.
Scenariusz „Zero”
Przy obecnych nakładach oraz sposobie organizacji i zarządzania działalnością kosmiczną
w Polsce brak jest perspektyw rozwoju sektora kosmicznego.
2
Sumę tę trzeba porównać z krajami „starej” Unii Europejskiej. Francja, Niemcy i Włochy wydają odpowiednio 1,7 mld,
1,1 mld i 1 mld euro rocznie na działalność kosmiczną. Za nimi plasuje się Wielka Brytania z 350 mln i Hiszpania z 250
mln euro. Również Irlandia, Dania i Portugalia wydają więcej od Polski. Nawet Rumunia w latach 2001 – 2005
przeznaczyła na realizację Krajowego Programu ds. Aeronautyki i Przestrzeni Kosmicznej 11,75 mln euro.
28
W efekcie realizacji scenariusza „Zero” największym zagrożeniem jest konieczność
rezygnacji z rozwoju autonomicznych technologii satelitarnych istotnych dla
bezpieczeństwa państwa w perspektywie co najmniej dekady (ze względu na charakter
cykli badawczo-rozwojowych). W kwestiach gospodarczych ten pesymistyczny scenariusz
to spadek inwestycji zagranicznych w sektorze wysokich technologii i brak wyszkolonych
kadr.
Scenariusz „Polska członkiem ESA”
Polska zostaje pełnoprawnym członkiem Europejskiej Agencji Kosmicznej w 2012 r.
Od tego momentu obowiązkowa składka członkowska wzrasta do ok. 15 mln euro rocznie
(składka minimalna). Następuje skupienie się na zaawansowanych programach
naukowych ESA, które finansowane są ze składek obowiązkowych. Polska uzyskuje dostęp
do zaawansowanych technologii ESA , lecz możliwości ubiegania się o kontrakty
przemysłowe w ramach tzw. programów opcjonalnych Agencji są wyraźnie ograniczone.
Scenariusz „Polska członkiem ESA z komplementarnym programem narodowym”
Kraje ESA prowadzące aktywną działalność kosmiczną wydają mniej więcej tyle
samo na programy narodowe, co na projekty ESA. Idąc w ich ślady Polska, stopniowo
zwiększając nakłady, przeznacza co najmniej 15 mln euro na swój program narodowy.
Inwestycje rozpoczynają się jak najszybciej, tak by zapobiec dalszemu zwiększaniu się luki
technologicznej pomiędzy Polską a innymi państwami Unii Europejskiej. Do momentu
członkostwa Polski w ESA zapadają decyzje w kwestiach finansowania i zarządzania
działalnością kosmiczną w Polsce.
W efekcie pojawienia się zwiększonych nakładów realizowany jest narodowy
program satelitarny i budowy platformy satelitarnej MAZOVIA. Rozwija się infrastruktura
techniczna i laboratoryjna oraz następuje standaryzacja procedur i metod, co owocuje
włączeniem Polski do sieci europejskich centrów rozwoju technologii. Narodowy program
kosmiczny pozwala na skoordynowanie działań i budżetów instytucji naukowych
działających w tym sektorze. W dłuższej perspektywie następuje ich pełne zintegrowanie.
Transfer technologii pomiędzy sferą B+R a przemysłem dokonuje się poprzez skuteczne
bodźce zachęcające do współpracy.
Niewątpliwie, ostatni scenariusz zapewni najszybszy rozwój polskiego sektora
kosmicznego i powinien być rekomendowany w rządowej strategii kosmicznej.
4.5. Rozwiązania organizacyjne dla zarządzania i koordynowania polskiej działalności
kosmicznej
29
Sporządzona przez Polskie Biuro ds. Przestrzeni Kosmicznej ekspertyza dotycząca
organizacji działalności w sektorze kosmicznym wykazała ważną rolę instytucji
zarządzających działalnością kosmiczną państwa.
Obecnie można wyróżnić cztery podstawowe segmenty, na poziomie których
powinny zostać przyjęte nowe rozwiązania organizacyjne.
SEGMENT RZĄDOWY (MIĘDZYRESORTOWY)
Przy formułowaniu polityki kosmicznej kluczową rolę spełnia międzyresortowe ciało
doradczo-koordynujące, które pełnią funkcje ośrodka planowania działań strategicznych,
koordynują działania w różnych segmentach administracji, zapewniając ich odpowiednią
dynamikę, a w efekcie budują świadomość polityczną oraz poczucie odpowiedzialności za
ten strategiczny sektor gospodarki. Rolę mechanizmu koordynacji działań na szczeblu
centralnym może spełniać istniejący Międzyresortowy Zespół Konsultacyjno‐
Koordynujący ds. Przestrzeni Kosmicznej powołany decyzją Premiera. W jego skład
powinni wejść przedstawiciele administracji na poziomie ministrów. Misją Zespołu
powinna być realizacja opracowanej polityki kosmicznej i nadzór nad wykonaniem zadań
strategicznych narodowego programu kosmicznego.
SEGMENT ADMINISTRACYJNY
Przy realizacji polityki kosmicznej niezbędne jest koordynowanie aktywności podmiotów
publicznych zaangażowanych w działania w sektorze kosmicznym oraz źródła ich
finansowania. Taką rolę można powierzyć niewielkiemu organowi administracyjnemu
(Agencja Kosmiczna zatrudniająca docelowo 20-40 osób) wspieranemu przez grupy
eksperckie, który jest podległy właściwemu ministrowi.
SEGMENT BADAWCZO-ROZWOJOWY
Jeśli celem strategicznym polityki państwa jest potrzeba autonomii w budowaniu własnego
potencjału technologicznego, wówczas niezbędnym krokiem organizacyjnym jest integracja
potencjału badawczo-naukowego i technologicznego w ramach mniej lub bardziej
sformalizowanych powiązań, które pozwolą na uniknięcie duplikacji, minimalizację
kosztów i stworzenie tzw. masy krytycznej niezbędnej dla prawidłowego funkcjonowania
potencjału publicznego w tym sektorze. Niezbędna jest również integracja działań
administracji (chodzi tu o zagwarantowane źródła finansowania, skoordynowany system
zarządzania i nadawania kierunków działań) oraz uczelni wyższych.
SEGMENT POLITYCZNY
Powołać należy Zespół Parlamentarny ds. Przestrzeni Kosmicznej dla wspierania
przeprowadzania niezbędnych zmian legislacyjnych i regulacyjnych (np. podstawy prawne
30
dla działalności agencji, ratyfikacja umowy międzynarodowej o członkostwie w
Europejskiej Agencji Kosmicznej, gwarancja źródeł finansowania) oraz współpracy z
rządem przy formułowaniu polityki kosmicznej i kontroli jej realizację.
31
5. CELE DO OSIĄGNIĘCIA
Cele strategiczne
 Zapewnienie autonomii technologicznej w wybranych obszarach strategicznych w
celu zaspokojenia potrzeb bezpieczeństwa narodowego w warunkach współpracy
międzynarodowej;
 Stworzenie platformy narzędziowej (kompetencyjnej) do rozwijania i
wprowadzania do gospodarki i administracji publicznej nowoczesnych rozwiązań
opartych na technikach satelitarnych (nawigacji, obserwacji i komunikacji), które
przyniosą istotne nowe możliwości albo korzyści ekonomiczne lub społeczne;
 Stworzenie potencjału technologicznego w celu wspierania konkurencyjności
polskich przedsiębiorstw na globalnym rynku lotniczo-kosmiczno-obronnym;
 Utworzenie infrastruktury niezbędnej do rozwoju polskiej nauki i myśli technicznej
w zakresie badań kosmicznych.
Cele operacyjne:
1. Realizacja programu PECS i pełne członkostwo w ESA
2. Pełne członkostwo w EUMETSAT
3. Zarządzanie działalnością kosmiczną w Polsce (powołanie nowego ciała
zarządzającego lub reorganizacja istniejącej struktury organizacyjnej)
4. Wykorzystanie środków unijnych na działalność kosmiczną poprzez udział w
projektach w ramach 7 Programu Ramowego (GMES i GALILEO) oraz włączenie się
w budowę kolejnych satelitów nawigacyjnych GALILEO, satelitów obserwacyjnych
Sentinel w ramach programu GMES. Wykorzystanie środków UE na rozwijanie
zastosowań satelitarnych.
5. Wspieranie przemysłu poprzez:
 włączanie przedsiębiorstw posiadających potencjał w sektorze kosmicznym w
projekty UE oraz ESA (PECS) na zasadach konsorcjów krajowych
 inkubowanie małych firm na bazie istniejącej infrastruktury badawczej
 stworzenie warunków rozwoju małym i średnim przedsiębiorstwom
działającym w sektorze kosmicznym poprzez długofalowy program
inwestycji państwa w ten obszar przy zachowaniu reguł konkurencyjności i
nastawieniu na osiągnięcie sukcesu rynkowego w perspektywie nie dłuższej
niż 5 lat.
 opracowanie strategii stworzenia publiczno-prywatnego kompleksu obronnolotniczo-kosmicznego o silnej pozycji w Europie
32
6. Współtworzenie branżowych powiązań między sektorem kosmicznym a sektorami
pokrewnymi w skali europejskiej: np. udział w tworzeniu Europejskiego Planu
Radionawigacyjnego w oparciu o wypracowany w sektorze MI (transport) i MON
(obronność) Polski Plan Radionawigacyjny, w którym istotne miejsce zajmuje
nawigacja satelitarna, wspieranie programów obrony cywilnej, bezpieczeństwa
granic, polityki zagranicznej, udział w europejskich programach meteorologicznych
i klimatycznych, wspomaganie metrologii w dziedzinach związanych z technikami
satelitarnymi (transfer czasu, pomiary astronomiczne, itp.).
Stan docelowy, przy założeniu realizacji scenariusza finansowania działalności
kosmicznej w Polsce w oparciu o członkostwo w ESA i narodowy program kosmiczny
Najbliższe kilka lat to okres przełomowy dla polskiego sektora kosmicznego,
zwłaszcza w perspektywie pełnego członkostwa w ESA i realizacji europejskiej polityki
kosmicznej. Aby móc być równoprawnym partnerem dla ESA i odgrywać rolę
proporcjonalną do posiadanego potencjału, w 2012 roku Polska powinna dysponować
następującymi elementami programu kosmicznego:
− Odpowiednią strukturę organizacyjną dla skutecznego i efektywnego zarządzania
polskim programem kosmicznym
− Doświadczenie w licznych programach i misjach naukowych, technologicznych i
aplikacyjnych umożliwiających transfer nowoczesnych technologii i stymulację
intelektualną dla środowiska polskich naukowców i inżynierów
− Podstawowa infrastruktura naziemna umożliwiająca konstruowanie podsystemów
satelitarnych i małych satelitów (laboratoria, urządzenia do testów i montażu
sprzętu)
− Kontakty i powiązania kooperacyjne z partnerami z zachodniej Europy (zwłaszcza
przemysłowymi)
− Rozwinięty sektor polskich użytkowników aplikacji satelitarnych, świadomych
istniejących możliwości i chcących je wykorzystywać w praktyce (zwłaszcza organy
administracji publicznej różnego szczebla).
− Aplikacje technik satelitarnych, zwłaszcza oparte na technologiach IT
(wykorzystując wysoko wykwalifikowaną rodzimą kadrę oraz brak dominującej
pozycji firm zachodnich na krajowym rynku)
− System prawny stymulujący rozwój nowych technologii
Powyższe elementy powinny złożyć się na realizację, w ciągu następnej dekady, zadań
strategicznych, dzięki którym Polska dysponować będzie silnym przemysłem kosmicznym,
33
dostarczającym produktów dla odbiorców prywatnych i publicznych (administracja
rządowa, samorządy, wojsko, cywilne służby bezpieczeństwa), docelowo konkurencyjnym
– przynajmniej w wybranych obszarach – z europejskimi partnerami przemysłowymi.
W segmencie badawczym Polska będzie uczestniczyć w misjach kosmicznych (głównie
ESA) ze statusem „principal investigator” i posiadać bezpośredni dostęp do danych
(jednostki naukowo-badawcze – spory potencjał np. w astrofizyce i badaniach
planetarnych) w oparciu o nowoczesne centrum technologiczne (zatrudniające około 500
specjalistów), zdolne współzawodniczyć i współpracować z podobnymi ośrodkami z
zachodniej Europy.
6. INSTRUMENTY DLA REALIZACJI CELÓW
• NARODOWY PROGRAM KOSMICZNY
Dla efektywnej realizacji Strategii konieczne jest stworzenie skoordynowanego
mechanizmu, który zapewni właściwy dobór, ciągłość finansowania i monitorowanie
efektów kluczowych przedsięwzięć służących realizacji przedstawionych celów
strategicznych. Działania zawarte w tabeli w rozdziale 8 stanowią propozycję takiego
zestawu.
• TRANSFER WIEDZY I TECHNOLOGII
Transfer wiedzy i technologii z sektora naukowo-badawczego do przemysłu powinien być
wspierany przez specjalne programy rządowe, wspierającymi rozwój badań w
najważniejszych obszarach tematycznych (zdalna obserwacja Ziemi, nawigacja,
telekomunikacja, badania i eksploracja kosmosu) do przemysłu (aeronautyczny, obronny,
IT). Głównym beneficjentem powinien być przemysł. Korzyścią dla nauki będzie rozwój i
unowocześnianie infrastruktury oraz wzrost liczebności i kwalifikacji kadry.
• INTEGRACJA i KOORDYNACJA POTENCJAŁU PRZEMYSŁOWEGO
Rozwój przemysłu powinien być stymulowany rozwojem małych i średnich
przedsiębiorstw. Dla dużych jednostek działalność kosmiczna zawsze była i będzie
prestiżowym, lukratywnym i zaawansowanym technologicznie, lecz ograniczonym (10 – 30
%) fragmentem ich aktywności. Natomiast MŚP, dla których jest to główny obszar
zainteresowania, są w stanie szybko reagować na nowe wyzwania i adaptować się do
zmieniających się warunków rynkowych i technologicznych. Istniejące mechanizmy
wspierania małych i średnich przedsiębiorstw należy lepiej wykorzystywać i kierować
bezpośrednio do potencjalnych beneficjentów.
34
• WSPÓŁPRACA MIĘDZYNARODOWA
Trzeba jak najszybciej nawiązać i rozwijać kontakty i współpracę z partnerami
przemysłowymi z krajów „starej” Unii. Oczywiście początkowa rola polskich podmiotów
będzie zależna od akceptacji przez głównych wykonawców kontraktów (EADS, ThalesAlenia-Alcatel). Kluczową rolę odegra tu program PECS oraz – w perspektywie kilku lat –
pełne członkostwo Polski w ESA. Niezależnie, Polska powinna w najbliższym czasie
przystąpic do organizacji EUMETSAT, tak by służby meteorologiczne nie zostały odcięte
od danych satelitarnych wykorzystywanych w prognozowaniu pogody (również dla
odbiorców wojskowych).
• ROZWOJ RODZIMYCH TECHNOLOGII I ZASTOSOWAŃ
Polski sektor kosmiczny powinien rozwijać wszystkie najważniejsze obszary światowej
działalności kosmicznej – infrastrukturę kosmiczną (instrumenty, platformy i podsystemy
satelitarne, być może w przyszłości małe rakiety), infrastrukturę naziemną (centra
technologii, laboratoria, stacje odbiorcze, ośrodki do przeprowadzania testów) i aplikacje
(usługi, centra przetwarzania danych, oprogramowanie itp.). Niezbędne jest wsparcie
projektów przez Rząd (środki UE z POIiŚ, środki Ministerstw) oraz samorządy (w
kontekście programów zamawianych).
• OGRANIZACJA I SPRAWNE ZARZADZANIE
Rozwiązania instytucjonalne powinny w szczególności pozwalać identyfikować obszary
działalności sektora publicznego, gdzie wprowadzenie technik satelitarnych może
przynieść istotne nowe możliwości i/lub korzyści gospodarcze w skali państwa. Należy
zapewnić warunki pozwalające efektywnie kontraktować, nadzorować i/lub koordynować
realizację programów badawczych i rozwojowych.
35
7. NAJWAŻNIEJSZE REKOMENDACJE
1.
2.
3.
4.
5.
Stworzenie polskiej polityki kosmicznej i narodowego programu kosmicznego;
Powołanie ciała koordynującego polską działalność kosmiczną (Agencja);
Realizacja programu PECS i pełne członkostwo w ESA;
Pełne członkostwo w EUMETSAT;
Uruchomienie kilku dużych projektów przemysłowo-badawczych finansowanych w
ramach narodowego programu, które pozwoliłby na rozwój umiejętności i
budowanie potencjału technologicznego i rodzimego know-how (np. budowę
platformy satelitarnej MAZOVIA);
6. Aktywizacja Polski w ramach realizacji Europejskiej Polityki Kosmicznej, a w
szczególności pełne wykorzystanie możliwości stwarzanych przez realizację
programów GMES i GALILEO (włączając w to udział w budowie drugiej generacji
systemów satelitarnych dla obu programów finansowanej ze wspólnego budżetu UE
i ESA)
7. Zagwarantowanie budżetu na realizację projektów technologicznych w oparciu o
współpracę sektora publicznego i przemysłu, które mogłyby prowadzić do
opracowania zaawansowanych produktów i usług w kraju i za granicą w oparciu o
transfer wiedzy i doświadczenia pomiędzy jednostkami obu sektorów;
8. Oparcie rozwoju zastosowań o: (i) programy zamawiane wynikające z potrzeb
Państwa, w których określony jest beneficjent a także kryteria realizacji projektu i
jego zaakceptowania, (ii) mechanizmy rynkowe;
9. Przyciąganie inwestycji zagranicznych w sektorze przemysłu kosmicznego;
10. Budowa i modernizacja infrastruktury badawczo-naukowej i laboratoryjnej oraz
zapewnienie kształcenia i stałego uzupełniania kadr inżynieryjnych i naukowych na
potrzeby sektora B+R polskiego programu kosmicznego;
11. Zorganizowanie w Polsce ambitnej, świadomej strategii informacji publicznej o
korzyściach oraz dostępności konkretnych produktów i usług opartych o
zastosowania satelitarne;
36
8. HARMONOGRAM I WSKAŹNIKI REALIZACJI
Cel
Obszar
działania
Podejmowane
działania
Aktorzy
Harmonogram
Wskaźniki realizacji
Aspekty implementacji
37
Realizacja
narodowego
programu
kosmicznego
Technologie
satelitarne
Aplikacje
satelitarne
Uruchomienie
projektów
technologicznych
narodowego
programu
satelitarnego
MNiSW, MON,
ośrodki naukowe,
przemysł
Przyznanie środków
2008-2012 finansowych na projekt
Mazovia, realizacja
projektu zgodna ze
standardami ESA
- stworzenie zespołu wykonującego
projekt w oparciu o inżynierów z CBK i
PW
- utworzenie ciała zarządzającego
projektem i jego wynikami
- współpraca z przemysłem i przekazanie
mu technologii
Nawigacja.
Integracja
polskiego
potencjału wokół
programu Galileo
Min.Infrastruktury,
MNiSW, MSWiA,
ośrodki naukowe,
przemysł
2008-2012 Włączenie polskich
przedsiębiorstw i
ośrodków naukowych do
projektów GNSS/ Galileo/
EGNOS
Transport.
Wdrożenie
systemów GNSS i
GIS.
Min. Infrastruktury,
GUGiK, Polska
Agencja Żeglugi
Powietrznej
2008-2012 Doprowadzenie do
operacyjnego stosowania
narzędzi GNSS, GIS, AIS,
Obserwacje Ziemi.
Integracja
polskiego
potencjału wokół
programu GMES
Min.Środowiska,
MNiSW, MSWiA,
MON, ośrodki
naukowe, przemysł
2008-2012 Włączenie polskich
przedsiębiorstw i
ośrodków naukowych do
projektów GMES
MNiSzW, MG,
przemysł
2008-2012 Udział polskich grup
badawczych w misjach
kosmicznych i
przejmowanie wiodącej
roli w Europie w
wybranych dziedzinach
- wejście do międzynarodowych
konsorcjów przygotowujących elementy
segmentu naziemnego i zastosowań
GNSS/ Galileo/ EGNOS
- stworzenie narodowego programu
udziału w GNSS/ Galileo/ EGNOS
- Wdrożenie i certyfikacja systemów
GNSS;
- wdrożenie jednolitych standardów
GIS;
- wdrożenie AIS jako narzędzia nadzoru
ruchu oraz systemów VTS;
- udział w opracowaniu i wdrozeniu
Systemów Identyfikacji i Sledzenia
Dalekiego Zasięgu (Cospas-Sarmat,
Inmarsat i Galileo)
- udział w projektach GMES UE
- włączenie polskiego przemysłu w
wykonanie satelitów Sentinel
- rozwój zastosowań GMESu dla
użytkowników publicznych
- rozwój grup badawczo- inżynierskich
w CBK (fizyka Słońca, fizyka plazmy,
fizyka planet) i w ośrodkach
uniwersyteckich
MNiSzW, Min.
Gospodarki,
przemysł
2008-2012 Raport nt. programu
rakietowego (do 200 kg
ładunku) i prace
badawcze nad
elementami rakiety
Nauka i
eksploracja
kosmosu
Środki
wynoszenia
Ocena możliwości
rozwoju polskiego
programu małych
rakiet
- oparcie rozwoju tej dziedziny o wydział
MEL PW i Instytut Lotnictwa, włączenie
przemysłu lotniczego
38
Cel
Obszar
działania
Podejmowane
działania
Stworzenie ram
organizacyjnych
dla działalności
kosmicznej w
Polsce
Poziom
strategiczny
Powołanie
Premier,
Międzyresortowego
MG,
Zespołu ds. Przestrzeni MNiSW
Kosmicznej
Poziom
polityczny
Poziom
operacyjny
Poziom
ekspercki
Aktorzy
Harmonogram
2008
Powołanie Zespołu przez
Premiera
- Zespół kierowany przez Min.
Gospodarki lub Min. Nauki w składzie
ministrów stosownych resortów,
nadzoruje realizację strategii
kosmicznej
- decyzja o przystąpieniu do ESA i
EUMETSAT wiążą się ze
zobowiązaniami finansowymi (budżet !)
2009-2012
Zakończenie negocjacji
dot. przyjęcia Polski do
ESA i EUMETSAT
2008-2012
Wprowadzenie Polski do
ESA
2008-2009
Akceptacja Parlamentu
dla finansowania
Narodowego Programu
Kosmicznego
Utworzenie Agencji
Kosmicznej z własnym
budżetem i Biurem
Działania
Parlamentarnego
Zespołu ds.
Wykorzystania
Przestrzeni Kosmicznej
Parlament
Powołanie Agencji
Kosmicznej
Rząd,
(Parlament),
MG, MNiSW
2008-2009
Wykorzystanie KBKiS
PAN jako platformy dlo
działań eksperckich
PAN i szkoły
wyższe,
ośrodki
przemysłowe
i firmy
usługowe
2008-2012
Przygotowywanie co dwa
lata ekspertyz
branżowych dot.
poszczególnych sektorów
aktywności kosmicznej
- ratyfikacja porozumienia PECS do
30.04.2008
- udzielenie politycznego wsparcia
narodowemu programowi kosmicznemu
- ratyfikacja porozumienia o
przystąpieniu Polski do ESA
- agencja kosmiczna powinna działac w
oparciu o przygotowana wcześniej
strategię kosmiczną
- model agencji jest do dyskusji (mała
agencja nie powinna przekroczyc 20
osób)
- ekspertyzy branżowe powinny
dotyczyc rozwoju polskiego potencjału
w dziedzinach: badań naukowych,
technologii, aplikacji (nawigacja,
obserwacje Ziemi, telekomunikacja),
środki wynoszenia, eksploracji i innych
39
Cel
Obszar
działania
Rozwój polskiego Przemysł
obronny
przemysłu
kosmicznego
Podejmowane
działania
Aktorzy
Stworzenie przez MG
programu transferu
technologii
kosmicznych do
sektora obronnego
MG, MON,
przemysł,
sfera
badawcza
Harmonogram
2008
2009-2012
Przemysł lotniczy
Małe i średnie
przedsiębiorstwa
Zawarcie porozumienia
pomiędzy MG a
właścicielami firm
lotniczych o wspieraniu
przez Rząd
MG,
przemysł
lotniczy,
sfera
badawcza
2008
Stworzenie programu
rozwoju sektora
kosmicznego MSP
MG, Urzędy
marszałkows
kie, MSP
2008-2012
2009-2012
2008-2012
Porozumienie między
MNiSW i MG o transferze
technologii
- transfer technologii obejmuje:
opanowanie przez przemysł
standardów i procedur ESA, rozwój
centrów technologicznych i ośrodków
testowych
- wspólne projekty realizowane w
ramach programów EU (7PR), ESA i
narodowego
Realizacja wspólnych
projektów wdrożeniowych
przez przemysł i sferę
badawczą
Przygotowanie umowy z
przemysłem lotniczym
Realizacja projektów w
ramach programów EU,
ESA , programu
narodowego oraz offsetu
Uczestnictwo MSP w
projektach ESA i EU oraz
w narodowym programie
kosmicznym
Rozwój regionalnych
klastrów technologicznych
MSP
- umowa powinna stwarzac zachętę dla
przemysłu lotniczego do inwestowania
w sektor kosmiczny
- powiązania z europejskim
przemysłem kosmicznym (EADS,
Alenia)
- MSP powinny być wprowadzane do
działalności w sektorze kosmicznym
poprzez system zachet
- urzędy marszałkowskie mogą oprzec
program rozwoju innowacyjności o
sektor kosmiczny MSP
40
Cel
Obszar
działania
Podejmowane
działania
Reorganizacja
kosmicznego
sektora
badawczorozwojowego w
Polsce
narodowy
Powołanie
Narodowego Ośrodka
Badawczego w
obszarze badań,
technologii i
zastosowań
kosmicznych
międzyinstytucjonalny
akademicki
przemysłowy
Aktorzy
Agencja
Kosmiczna,
MNiSW
Harmonogr
am
2008
2009-2012
Przygotowanie decyzji o
powołaniu NOB
- zadaniami NOB byłyby: (i) wspieranie
Agencji Kosmicznej w obszarze badań,
technologii, zastosowań (ii) rozwój
wybranych obszarów badań i
technologii na poziomie światowym, (iii)
współpraca i transfer technologii do
przemysłu
Rozwój NOB do
osiągnięcia masy
krytycznej ok. 400-500
osób
Powstanie sieci w
kluczowych obszarach
badań i zastosowań
kosmicznych
Utworzenie wielu sieci
badawczych
zajmujących się
róznymi aspektami
badań i technologii
kosmicznych
Instytuty
PAN, Szkoły
wyższe, JBR,
MNiSW
2008-2012
- istnieją już sieci Geofizyki Satelitarnej,
Geoinformatyki. Powinny powstac nowe
w obszarach związanych z Galileo,
GMES, bezpieczeństwem, materiałami
kosmicznymi, itp
Przekształcanie
istniejących i tworzenie
nowych grup
badawczych
zajmujących się
badaniami
kosmicznymi na
uczelniach
Tworzenie osrodków
technologii
kosmicznych przy
przedsiębiorstwach i
ich integracja w Centra
Technologii
Satelitarnych
Szkoły
wyższe,
NOB,
Agencja
Kosmiczna,
Rada Nauki
2008-2012
Powstanie grup
badawczych w obszarach
materiałoznawstwa
kosmicznego,
podsystemów
satelitarnych,
mikrograwitacji, itp
- grupy badawcze powinny powstawac
w nowych obszarach badan i
technologii kosmicznych oraz w tych
dziedzinach, w których polski potencjał
jest jeszcze niewielki
Przedsiębiors
twa sektora
lotniczego i
obronnego,
MSP, NOB,
Agencja
Kosmiczna
2008-2012
Utworzenie ośrodków
technologii kosmicznych
w wybranych
przedsiębiorstwach grupy
BUMAR (Radwar, PCO,
WZL) i doliny lotniczej
- rolą ośrodków technologii
kosmicznych jest wdrażanie w
zakładach rozwiązań otrzymanych ze
sfery badawczej i ich dalszy rozwój
41
Cel
Obszar
działania
Podejmowane
działania
Aktorzy
Harmonogram
Działania
wspomagające
polską
aktywnośc
kosmiczną
Administracja
Utworzenie przy
ministerstwach
komórek ds.
wykorzystania
przestrzeni kosmicznej
MNiSW, MG,
MON, MSZ,
MSWiA,
MTransportu,
MSrodowiska
2008
2009-2012
Utworzenie niewielkich
grup w kluczowych
ministerstwach
Stworzenie i
implementacja
programu edukacji
kosmicznej
MNiSW,
szkoły
wyższe, NOB
2008
Przygotowanie kierunków
i programów studiów
2009-2012
Wdrożenie
przygotowanych
kierunków studiów
Stworzenie i realizacja
programu promocji
Agencja
Kosmiczna,
MNiSW,
NOB,
uczelnie
2008
Przygotowanie programu
promocji działalności
kosmicznej
2008-2012
Realizacja programu
promocji
Edukacja
Promocja
Lista osób kontaktowych
ds. wykorzystania
kosmosu w
ministerstwach
- pracownicy dedykowani do pracy w
grupach ds. wykorzystania kosmosu
zostaną przeszkoleni w kraju (NOB) i
zagranicą (agencje kosmiczne, ESA,
EC)
- kierunki studiów to: fizyka planet,
fizyka Słońca, fizyka plazmy
kosmicznej, inżynieria kosmiczna,
teledetekcja, geodezja satelitarna,
telekomunikacja, zarządzanie
działalnością kosmiczna
- program będzie adresowany do wielu
grup: (i) polityków, (ii) administracji
centralnej i lokalnej, (iii) sfery naukowej,
(iv) szkół i uczelni, (v) przemysłu, (vi)
społeczeństwa
42

Kierunki Rozwoju Polskiego Sektora Kosmicznego

Transkrypt

Podobne dokumenty

Zadaj pytanie kosmonaucie Timowi Peake`owi !

Wnioski i doświadczenia wybranych firm z realizacji projektów ESA

abstrakt

Historia lotów kosmicznych.