antyk - Joanna Wieczorek

ANTYK
antyk – dzieje kultury śródziemnomorskiej; słowo „antiquus” oznacza „dawny”, mianem antyku określamy dorobek
kulturalny (literatura, filozofia, sztuka, architektura) starożytnej Grecji i Rzymu
od około IX wieku przed naszą erą (czasy Homera) do około V wieku naszej ery
umowną datą zamykającą antyk jest rok 476 n.e. – upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego
chronologia i periodyzacja:
ETAPY
OSIĄGNIĘCIA, WYDARZENIA
przełom IX i VIII w. p.n.e.
dominacja epiki, powstają fundamentalne dla kultury świata eposy Homera „Iliada” i
„Odyseja”
starożytna literatura poczęła rozwijać się w tym okresie, kiedy to Grecy za pośrednictwem Fenicjan1 przejęli alfabet prasemicki
VII i VI w. p.n.e.
dominacja liryki, tworzą wybitni poeci starożytności: Tyrtajos, Safona, Anakreont,
Pindar, Symonides; początek monumentalnej zabudowy Akropolu
V w. p.n.e.
koniec V i IV w. p.n.e.
przełom IV i III w. p.n.e
dominuje dramat, powstają wielkie tragedie Ajschylosa, Sofoklesa, Eurypidesa
tworzą komediopisarze, np. Arystofanes
w 2 poł. V w. powstają Panteon (świątynia Ateny na Akropolu), Propyleje
dominuje filozofia, działają: Sokrates, Platon, Arystoteles, rozkwita kultura antycznej Grecji
w Atenach rządzi Perykles, panuje demokracja ateńska (pierwsza w dziejach Europy)
powstaje posąg Ateny Partenos na Akropolu, dłuta Fidiasza (doradcy Peryklesa i kierownika pracowni rzeźby na Akropolu), twórcy Zeusa Olimpijskiego – jednego z
siedmiu cudów świata
dominuje epigramat, tworzą Kallimach z Cyreny, Teokryt
III w. p.n.e.
okres wielkich szkół filozoficznych: stoików (Zenon z Kition), epikurejczyków (Epikur z Samos), hedonistów (Arystyp z Cyreny), cyników i sceptyków
I w. p.n.e. – II w. n.e.
rozkwit literatury rzymskiej, tworzą: Wergiliusz („Eneida”), Horacy (ody), Owidiusz
(„Metamorfozy”), rzymscy filozofowie stoiccy: Seneka, Marek Aureliusz
III i IV w.
początki kultury chrześcijańskiej, której ośrodkiem stał się Rzym, zmierzch antyku,
pojawiają się pierwsze zwiastuny średniowiecza
395 r. podział na cesarstwo Zachodniorzymskie i Wschodniorzymskie (bizantyjskie)
476 r. data przyjmowana jako germańskie wojska Odoakra zdobywają Rzym, następuje kres Cesarstwa Zachodniokoniec antyku
rzymskiego
czas trwania
•
epoka trwała ok. 1300 lat, czyli trzynaście wieków (różnie w poszczególnych krajach)
epoka niepodległościowa:
okres archaiczny, od czasów bajecznych do początku wojen grecko-perskich (zburzenie Miletu w 494 roku)
1 Fenicja – kraina starożytna na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego, zamieszkiwana od początku III tysiąclecia p.n.e.
przez Fenicjan; obecnie ziemie te wchodzą w skład Libanu i częściowo Syrii. W Fenicji nigdy nie istniało jednolite państwo;
liczne miasta powstałe na tych terenach stanowiły w zasadzie odrębne i niezależne jednostki polityczne (miasta-państwa), choć
w pewnych okresach niektóre z nich uzyskiwały hegemonię nad pozostałymi. Podstawą dobrobytu Fenicji były: wysoko rozwinięte rzemiosło (wyroby z metali, kości słoniowej, szkła, tkaniny barwione purpurą, budownictwo okrętów), handel lądowy
(głównie tranzytowy) i morski oraz eksport własnych wyrobów. Z powodu swego położenia geograficznego Fenicja była terenem częstych najazdów i popadła w zależność od państw silniejszych, m.in. Egiptu, Hetytów; w XII w. p.n.e. zniszczona przez
tzw. Ludy Morza, doszła w XI–VIII w. p.n.e. do największego rozkwitu – liczne kolonie i faktorie wokół wybrzeży Morza
Śródziemnego; VIII w.–625 r. p.n.e. pod władzą Asyrii, od 586 – Babilonii, 538 – Persji, 332 – Aleksandra III Wielkiego;
286–197 pod rządami Ptolemeuszów, następnie Seleukidów, uległa w znacznym stopniu hellenizacji; od 64 r. p.n.e. stanowiła
część prowincji rzymskiej Syria, później cesarstwa bizantyjskiego; VII w. n.e. przeszła w ręce Arabów. W dziedzinie kultury
największym osiągnięciem Fenicji był wynalazek pisma alfabetycznego (fenickie pismo); literatura Fenicji (modlitwy, hymny,
mity religijne, zapiski historyczne) jest na ogół znana ze wzmianek późniejszych autorów greckich; w Ugarit odkryto m.in. archiwum królewskie (pisane na tabliczkach glinianych).
1z5
ANTYK
•
okres klasyczny, wiek V i IV przed Chrystusem
doba hellenistyczna
(od panowania Aleksandra Wielkiego do początków cesarstwa rzymskiego, tj. do 30 roku przed Chrystusem)
doba cesarstwa rzymskiego
epoka bizantyjska
(po upadku Rzymu)
w szczegółowej periodyzacji, biorąc pod uwagę: literackie widzenie świata i człowieka, typowość uprawianych w danej epoce gatunków literackich i postawy twórców literatury można wyodrębnić następujące okresy:
• wiek IX–VI okres archaiczny – przewaga poezji epickiej i lirycznej,
• wiek V–IV okres klasyczny – przewaga poezji dramatycznej, rozwój prozy literackiej i naukowej (filozofii, historiografii, wymowy),
• wiek III–I okres hellenistyczny – retoryzowanie prozy, nasycenie literatury uczonością i erudycją2, ale i narodziny
literatury popularnej skierowanej do szerokich kręgów odbiorców,
• wiek I–II okres rzymski – przewaga wtórnej, naśladującej, ale wysoce artystycznej prozy, narodziny literatury
chrześcijańskiej, szeroko adresowanej, popularnej i moralizującej,
• wiek II–V okres chrześcijański – schyłek literatury pogańskiej i jej ostatnie osiągnięcia poetyckie (epopeja3, epigram4), rozwój literatury popularnej (romans5), rozwój artystyczny i filozoficzny literatury chrześcijańskiej, pojawienie się literatury pastiszu6
Najważniejsze zjawiska kultury grecko-rzymskiej
polis (miasto-państwo) – podstawowy wzorzec typu państwa w Grecji; składa się na ogół z jednego miasta o znaczeniu regionalnym i otaczających je terenów uprawnych, jest całkowicie niezależna, ma własną politykę zagraniczną, armię; najważniejsze budowle: agora (centralny plac miasta; miejsce wystąpień publicznych, handlu,); gimnazjon
(obiekt poświęcony kulturze fizycznej – m.in. baseny i stadiony); akropol (położony w strategicznym miejscu okręg
świątynny (świątynie bogów) i obronny (budynki obronne); bukoleion (budynek rady polis)
demokracja (największe dokonanie starożytnej myśli politycznej) – ustrój, w którym władza należy do ogółu obywateli reprezentowanych przez wyłonionych na określoną kadencję w wyborach przedstawicieli, zdarzało się, że przez
pewien czas zamiast wybierać – losowano urzędników spośród obywateli; demokracja starogrecka była naprawdę skuteczna i sprawiedliwa. Być może dlatego, że urzędnicy odpowiadali własnym majątkiem za podejmowane przez siebie
decyzje
ustrój Sparty – zupełnie inny system społeczny niż ateńska demokracja; Sparta była krajem zmilitaryzowanym, o wyraźnych cechach totalitarnych, każdy od urodzenia był elementem struktur państwowych i żołnierzem, wychowywała
go szkoła wojskowa (o ile oczywiście przeszedł selekcję tuż po urodzeniu – noworodki słabe i niepełnosprawne zrzucano ze skały dla czystości gatunku), a wola jednostki nie znaczyła nic w konfrontacji z rozkazem i interesem państwa
niewolnictwo – na pracy niewolników opierała się cała gospodarka grecka; prawa wyborcze, filozofia i sztuka były
popularne wśród wolnych obywateli, było ich jednak znacznie mniej niż niewolników; los niewolników był bardzo
zróżnicowany, zależał zarówno od charakteru właściciela, jak i od „zawodu” niewolnika – obok pracujących w polu
lub gladiatorów, była także niewolnicza elita – muzycy, księgowi, nauczyciele – nawet filozofowie
2 erudycja – (łac.) rozległa wiedza w jakiejś dziedzinie nauki, wszechstronna znajomość jakiegoś przedmiotu; wiedza książkowa.
3 epopeja – (gr., lit.) długi poemat epicki, zwykle wierszowany, opiewający w podniosłej formie czyny bohaterów narodowych
na tle wydarzeń historycznych; znany w literaturach starożytnych, w literaturach późniejszych występujący do w. XIX; większy utwór powieściowy lub cykl powieści przedstawiający realistycznie obraz społeczeństwa w przełomowych momentach historycznych.
4 epigram, epigramat – (gr., lit.) krótki, lekki, dowcipny utwór literacki, zwłaszcza poetycki, często o charakterze satyrycznym
lub dydaktycznym.
5 romans – (lit.) gatunek epiki przedpowieściowej; utwór przygodowo-awanturniczy o fabule bogatej w niezwykłe zdarzenia, z
powikłaną intrygą, zwłaszcza miłosną, współcześnie lekki utwór powieściowy o tematyce miłosnej nie mający wartości artystycznych.
6 pastisz – (fr. z wł.) dzieło plastyczne, utwór literacki lub muzyczny będące świadomym naśladownictwem stylu lub maniery
innego twórcy, innej szkoły, epoki.
2z5
ANTYK
republika rzymska – kolejny ustrój demokratyczny, jednak mocno ograniczony, rządzą senatorowie (z urodzenia), to
demokracja arystokratyczna; ciekawostką jest niechęć republikańskich Rzymian do jakiejkolwiek jednoosobowej władzy, wywodząca się ponoć z czasów tyranii epoki królów, nawet konsulów – przewodniczących senatu i naczelnych
wodzów armii – wybierano po dwóch jednocześnie
hellenizm – początki tego zjawiska kulturowego wiążą się z podbojami Aleksandra Macedońskiego (w poł. IV w.
p.n.e. opanował Bliski Wschód i Azję Mniejszą), po jego śmierci imperium nie utrzymało się, na jego terenach powstało jednak kilka państw rządzonych przez jego byłych wodzów; część greckiej elity znalazła w tych państwach
swoje miejsce, zaowocowało to niesamowitą „karierą” kultury greckiej – stała się ona domeną warstw wykształconych
i uprzywilejowanych, język grecki stał się ich językiem międzynarodowym, skutek – ogromna popularność greckiej literatury i kultury na całym świecie
prawo rzymskie – pierwszy, systematyczny, spisany kodeks prawny oparty na wspólnych, nadrzędnych wobec przepisów szczegółowych, zasadach; inne kodeksy były wyliczeniami zakazów i nakazów, prawo rzymskie formułowało
ogólną zasadę, a później przystępowało do jej szczegółowych zastosowań, ten sposób konstruowania prawa pozostał
regułą do dzisiaj, wiele powstałych 2500 lat temu konkretnych zasad obowiązuje nadal – np. zasada domniemania niewinności podejrzanego
biblioteki starożytne – dosyć wcześnie starożytni zaczęli gromadzić księgi (powstające na dobrze wyprawionej skórze, potem na zwojach sprowadzanego z Egiptu papirusu), dla wspólnego użytku, w bibliotekach, tę nazwę (dosłowne
tłumaczenie – „zbiór książek”) również zawdzięczamy Grekom; najsłynniejsza starogrecka biblioteka znajdowała się
w hellenistycznej Aleksandrii7, był to ogromny budynek, jeden z głównych gmachów miasta, według różnych źródeł,
znajdowało się w niej od 300 do 700 tys. zwojów! Dzisiaj znamy łącznie ok. tysiąca antycznych dzieł, biblioteka została spalona – być może już przez Juliusza Cezara, z pewnością zaś po pojawieniu się Arabów w Egipcie.
Gatunki literackie
Epika
Epopeja (inaczej: epos) charakteryzuje się przede wszystkim dużą objętością, jest pisany wierszem (w przypadku
eposu homeryckiego tzw. heksametrem, czyli sześciostopowcem – sześć stóp rytmicznych w każdym wersie), jego
treścią są losy wybranej grupy bohaterów przedstawione na tle wydarzeń przełomowych dla danego narodu. Epopeję
otwiera inwokacja, czyli wierszowany zwrot do jakiegoś bóstwa, prośba autora o pomoc w tworzeniu dzieła. Cały
utwór napisany jest językiem podniosłym, poważnym, patetycznym. Na plan pierwszy wysuwają się narrator i fabuła. Narrator jest wszechobecny, wszechwiedzący i obiektywny. W eposie dominuje opowiadanie i opis. Opisy są bardzo realistyczne i dokładne, statyczne (np. opisy przedmiotów) i dynamiczne (np. sceny batalistyczne). Ponadto, do
cech eposu homeryckiego należą tzw. porównania homeryckie oraz stałe epitety.
Poemat heroikomiczny to gatunek literacki ukształtowany w starożytności jako parodia (naśladowanie w celu ośmieszenia) eposu homeryckiego. Istotą poematu heroikomicznego było ośmieszenie – poprzez celowo nieudolne naśladownictwo – napuszonego stylu i języka eposu. Efektem jest kontrast pomiędzy wysokim stylem, patosem i powagą a
banałem oraz przyziemną błahością poruszanego tematu. O ile w eposie homeryckim opisywane są dzieje i czyny legendarnych bądź historycznych bohaterów, o tyle bohaterami poematu heroikomicznego są zwierzęta (np. w pierwszym poemacie heroikomicznym, zatytułowanym „Batrachomyomachia” – żaby i myszy).
Najważniejsze polskie poematy heroikomiczne to osiemnastowieczne „Myszeida”, „Monachomachia” i „Antymonachomachia” Ignacego Krasickiego.
Satyra jest gatunkiem literackim obejmującym utwory wyrażające krytyczny stosunek autora do otaczającej go i
przedstawianej rzeczywistości. Celem satyry jest ośmieszenie negatywnych – według autora – zjawisk, wad ludzkich
albo stosunków społecznych. Najczęściej satyra miała charakter abstrakcyjny, to znaczy, że nie była kierowana przeciwko konkretnym osobom, ale skupiano się na ośmieszaniu – przez ukazanie działań i przytoczenie wypowiedzi fikcyjnych najczęściej bohaterów – negatywnych cech charakterologicznych, postępków czy głupoty. Autorem najbardziej znanych satyr starożytnych był rzymski poeta Horacy. Warto pamiętać o polskim twórcy satyr – I. Krasickim.
Liryka
7 Aleksandria – miasto w Egipcie.
3z5
ANTYK
Epigramat to krótki (w antyku najczęściej dwuwersowy – dystych 8), wierszowany utwór liryczny, o zwięzłej i skondensowanej treści, przeważnie mający charakter satyryczny, lecz również filozoficzno-refleksyjny. Jego istotą jest nierzadko błyskotliwa puenta (dobitne zakończenie utworu). Gatunek ten wywodzi się z napisów umieszczanych na nagrobkach. Do literatury epigramat wprowadził grecki poeta Symonides (VI/V w. p.n.e.), autor m.in. „Epigramatu ku
czci Spartan poległych pod Termopilami9”.
Pieśń jest gatunkiem literackim wywodzącym się z tradycji muzycznych utworów śpiewanych. Początkowo pieśni
wykonywano przy akompaniamencie instrumentów i często z towarzyszeniem tańca. Jako samodzielną formę literacką pieśń uprawiał Horacy, który tworzone przez siebie utwory nazywał carminami (dziś oda). Często określenia
„pieśń” używano jako synonimu utworu lirycznego w ogóle, czego efektem było ogromne bogactwo tematyczne i formalne gatunku (różna objętość, różne systemy wersyfikacyjne). Ogólnie wyróżnia się co najmniej kilka rodzajów pieśni, z których najważniejsze i najczęściej spotykane to: pieśni patriotyczne, refleksyjne i filozoficzno-refleksyjne, erotyczne (miłosne), religijne, biesiadne, historyczne, pochwalne oraz żałobne. Gatunek ten z upodobaniem uprawiał Jan
Kochanowski.
Tren to liryczny gatunek literacki powstały i ukształtowany w starogreckiej tradycji funeralnej (żałobnej, związanej z
obrzędem pogrzebu). Zadaniem trenu jest wyrażenie żalu po czyjejś śmierci. Na treść utworu składają się opisy czynów, zalet i zasług osoby zmarłej, a także ukazanie pustki pozostałej po jej odejściu i poszukiwanie pocieszenia. Bohaterami trenów byli przeważnie ludzie wybitni, zasłużeni w walkach bohaterowie, sławni poeci, znani oratorzy. W dobie antyku gatunek ten uprawiał m.in. grecki poeta Symonides (VI/V w. p.n.e.). Autorem najsłynniejszego polskiego
cyklu trenów jest Jan Kochanowski.
Elegia to zbliżony swym charakterem do trenu, utrzymany w nastroju smutnym i melancholijnym, utwór liryczny zawierający elementy narracyjne. Najczęściej elegie poświęcone były jakiemuś zmarłemu bohaterowi, znanej postaci historycznej czy osobowości, choć istniały również elegie miłosne, wojenne, polityczne, biesiadne i dydaktyczne. W starożytności gatunek rozwinął się ok. VII i VI w. p.n.e.. Elegie pisali m.in. Kallinos z Efezu, Solon z Aten oraz Kallimach z Kyrene.
Dramat
Tragedia to obok komedii i dramatu satyrowego jeden z podstawowych gatunków dramatu antycznego. Nazwę można tłumaczyć jako „pieśń kozła” (gr. „tragos” – kozioł i „ode” – pieśń). Podstawę przedstawianych w utworze wydarzeń stanowił konflikt między dążeniami wybitnej, ponadprzeciętnej jednostki a siłą wyższą (bogowie, przeznaczenie,
prawa historii lub prawa moralne). Jednostka była w tym konflikcie z góry skazana na przegraną, gdyż każda decyzja,
którą podjęła, prowadziła ją do klęski (stąd określenie konflikt tragiczny). Tragedię otwierał prolog, będący wprowadzeniem w akcję utworu. Prolog kończył się tak zwanym węzłem dramatycznym, czyli wydarzeniem rozpoczynającym właściwą akcję. Akcja była podzielona na epejsodiony (epizody, czyli sceny, w których bohaterowie prowadzili
dialogi) oraz przedzielające je stasimony (pieśni chóru). Utwór kończył się katastrofą, po której następował epilog,
będący zwykle wypowiedzią wyjaśniającą, skierowaną do publiczności. Najwięksi starożytni greccy twórcy tragedii
to: Ajschylos, Sofokles i Eurypides.
Komedia jest utworem dramatycznym o pogodnej tematyce i wartkiej, żywej akcji, która kończy się najczęściej w
sposób pomyślny dla bohaterów (tak zresztą rozróżniano podstawowe gatunki dramatyczne: komedie zaczynały się
niefortunnie, a kończyły szczęśliwie dla bohaterów, zaś tragedie – przeciwnie). Autor komedii operuje chwytami komizmu i groteski. Komedia często ma charakter satyryczny, ośmieszający ludzkie wady i słabości charakteru. Gatunek
ten stanowił od swych początków opozycję dla tragedii, programowo odrzucając jej patos, wysoki styl i rygorystycznie zwartą kompozycję. Generalnie wyróżnia się dwa typy komedii: charakteru i intrygi. W komedii charakteru na
plan pierwszy wysuwa się umiejętne uwypuklenie ujemnych cech charakterów poszczególnych postaci, w komedii intrygi zaś ośrodkiem komizmu staje się działanie bohaterów i zabawne komplikacje z tym związane, czyli właśnie intryga. Znanym komediopisarzem był w starożytnej Grecji Arystofanes.
Z antyku wywodzą się następujące motywy, które na stałe weszły do literatury i sztuki światowej:
• życie – wędrowanie,
• człowiek – wędrowiec
• Fatum – przeznaczenie jako siła kierująca człowiekiem,
• sztuka jako wartość zapewniająca twórcy nieśmiertelność (motyw exegi monumentum),
8
9
4z5
ANTYK
•
•
•
arkadia – kraina wiecznego szczęścia,
rycerz – obrońca ojczyzny (Hektor),
utopia – społeczeństwo idealne (Platon „Państwo”).
Ważne hsła:
carpe diem – chwytaj dzień
aurea mediocritas – złoty środek (stoicka zasada umiaru, dystansu, opanowania)
virtus Romana – cnota Rzymianina, cnota rzymska: niezależność, uczciwość, czystość moralna, odwaga
5z5