Klasy i konflikt klasowy w społeczeƒstwie przemysłowym

Klasy i konflikt klasowy
w społeczeƒstwie przemysłowym
Ralf Dahrendorf
Klasyi konflikt klasowy
w społeczeƒstwie przemysłowym
Przeło˝yła Renata Babiƒska
Zakład Wydawniczy »NOMOS«
WSPÓŁCZESNE
TEORIE
SOCJOLOGICZNE
Tytuł oryginału: Class and Class Conflict in Industrial Society
© Copyright 1959 by the Board of Trustees of the Leland Stanford Junior University
All rights reserved
Authorised translation from the English language edition published by
Routledge, a member of the Taylor & Francis Group
© Copyright for the Polish translation by Zakład Wydawniczy »NOMOS« 2012
Podręcznik akademicki dotowany przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego
Komitet redakcyjny serii Współczesne teorie socjologiczne:
Janusz Mucha – przewodniczący
Michał Kaczmarczyk
Aleksander Manterys
Grażyna Skąpska
Redakcja naukowa tomu: Janusz Mucha
Redakcja i korekta: Renata M. Witkowska
II korekta: Magdalena Pawłowicz
Redakcja techniczna: Dariusz Piskulak
Projekt okładki serii Współczesne teorie socjologiczne: Paweł Bigos
ISBN 978-83-7688-096-9
Kraków 2012
Wydanie II poprawione
Zakład Wydawniczy »NOMOS«
31-208 Kraków, ul. Kluczborska 25/3u; tel./fax 12 626 19 21
e-mail: [email protected]; www.nomos.pl
Objętość: ark. wyd. 28, nakład: 1000 egz.
Spis treści
Janusz Mucha i Klaus Müller, Ralfa Dahrendorfa konfliktowa wizja
społeczeństwa. Konteksty teoretyczne, założenia filozoficzne i zagadnienie
aktualności współczesnego klasyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IX
Leszek Porębski i Łukasz Krzyżowski, Ralfa Dahrendorfa potyczki
ze współczesnością . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XXXIX
Słowo od tłumaczki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . LV
Przedmowa do wydania pierwszego (niemieckiego) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Przedmowa do wydania poprawionego (angielskiego) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
CZĘŚĆ PIERWSZA
Doktryna Marksa w świetle przemian historycznych
i analiz socjologicznych
Rozdział 1. Model społeczeństwa klasowego według Karola Marksa . . . . . . . . . . 15
Społeczna etymologia pojęcia klasy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Skutki industrializacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
Marksowska teoria klas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Problem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
Dwa błędne podejścia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Własność i władza ekonomiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
Stosunki produkcji, sytuacja klasowa i władza polityczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Interesy klasowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
Organizacja klas i walka klas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
Społeczeństwo bezklasowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Elementy socjologiczne w marksowskiej teorii klas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
Elementy filozoficzne w marksowskiej teorii klas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
Marksowski obraz kapitalistycznego społeczeństwa klasowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
Rozdział 2. Zmiany w strukturze społeczeństw przemysłowych od czasów
Marksa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
Kapitalizm a społeczeństwo przemysłowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
Posiadanie i kontrola, czyli dekompozycja świata kapitału . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
VI
Spis treści
Kwalifikacje i rozwarstwienie, czyli dekompozycja świata pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
„Nowa klasa średnia” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
Ruchliwość społeczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
Równość w teorii i praktyce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
Instytucjonalizacja konfliktu klasowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
Kapitalizm i zarazem społeczeństwo przemysłowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
Rozdział 3. Niektóre najnowsze teorie konfliktu klasowego
we współczesnych społeczeństwach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
Obalenie teorii nie wystarcza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
Rozmycie pojęcia klasy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
To, co zgodne i niezgodne z linią partii (Vasily Nemchinov, Milovan Dżilas) . . . . . . 77
Kapitalizm, socjalizm i klasy społeczne (Joseph Schumpeter) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
Rewolucja menedżerów i urzędników (James Burnham, Fritz Croner) . . . . . . . . . . . . 85
Społeczeństwo klasowe bez konfliktu klasowego (Karl Renner) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
Tygiel społeczeństwa klasowego (Theodor Geiger) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
Obywatelstwo, równość i klasa społeczna (Thomas Humphrey Marshall,
Helmut Schelsky) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
Nowe społeczeństwo (Peter Drucker, Elton Mayo) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
Nierozwiązane problemy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
Rozdział 4. Socjologiczna krytyka Marksa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
Socjologia i twórczość Marksa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
Struktura społeczna i zmiana społeczna: poparcie koncepcji Marksa . . . . . . . . . . . . 112
Zmiana społeczna i konflikt klasowy (i): poparcie koncepcji Marksa . . . . . . . . . . . . 116
Zmiana społeczna i konflikt klasowy (ii): odrzucenie koncepcji Marksa . . . . . . . . . 118
Konflikt klasowy i rewolucja: odrzucenie koncepcji Marksa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
Klasy społeczne i konflikt klasowy: odrzucenie koncepcji Marksa . . . . . . . . . . . . . . . 124
Własność i klasa społeczna: odrzucenie koncepcji Marksa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
Przemysł i społeczeństwo: odrzucenie koncepcji Marksa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
Role społeczne i ich personel: uzupełnienie koncepcji Marksa . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
Pojęcie i teoria klas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
Część druga
W stronę socjologicznej teorii konfliktu
w społeczeństwie przemysłowym
Rozdział 5. Struktura społeczna, interesy grupowe i grupy konfliktowe . . . . . . 143
Integracja i wartości a przymus i interesy: dwa oblicza społeczeństwa . . . . . . . . . . . 143
Władza i zwierzchnictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
Interesy ukryte i jawne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
Quasi-grupy i grupy interesu (i): teoretyczne uwarunkowania tworzenia się
grup konfliktowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
Quasi-grupy i grupy interesu (ii): empiryczne uwarunkowania tworzenia się
grup konfliktowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
Spis treści
VII
Kilka słów na temat psychologii grup konfliktowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
„Elity” i „klasy rządzące” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
„Masy” i „klasy uciskane” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
Klasy czy grupy konfliktowe? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
Rozdział 6. Grupy konfliktowe, konflikty między grupami i zmiana
społeczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
„Funkcje” konfliktu społecznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
Natężenie i gwałtowność: zróżnicowanie konfliktu klasowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
Pluralizm a nakładanie się: konteksty i rodzaje konfliktów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
Pluralizm a nakładanie się: zwierzchnictwo oraz podział nagród i udogodnień . . . 191
Ruchliwość a brak ruchliwości: społeczeństwo „bezklasowe” . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
Regulacja konfliktu klasowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197
Konflikt między grupami a zmiany strukturalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
Teoria klas społecznych i konfliktu klasowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208
Rozdział 7. Klasy w społeczeństwie postkapitalistycznym (I): konflikt
przemysłowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212
Społeczeństwo kapitalistyczne w świetle teorii konfliktu między grupami . . . . . . . 212
Czy nadal mamy społeczeństwo klasowe? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
Struktura zwierzchnictwa w przedsiębiorstwie przemysłowym . . . . . . . . . . . . . . . . . 218
Demokracja przemysłowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
Instytucjonalne odizolowanie przemysłu i konfliktu w sferze przemysłu . . . . . . . . . 234
Empiryczne następstwa teorii instytucjonalnego odizolowania konfliktu
„przemysłowego” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238
Konflikt przemysłowy: trendy i trendy przeciwne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242
Rozdział 8. Klasy w społeczeństwie postkapitalistycznym (II): konflikt
w sferze polityki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245
Jak ludzie postrzegają społeczeństwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245
Struktura zwierzchnictwa w państwie politycznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253
Role biurokratyczne i zwierzchnictwo polityczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258
Klasa rządząca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263
Demokracja polityczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268
Społeczeństwa totalitarne a społeczeństwa wolne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279
Indeks rzeczowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295
Indeks autorów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299
XXXVIII
XXXIX
Leszek Porębski i Łukasz Krzyżowski
AGH w Krakowie
Ralfa Dahrendorfa
potyczki ze współczesnością
I
Analiza dorobku Ralfa Dahrendorfa wyłącznie przez pryzmat jego propozycji teoretycznych nie w pełni oddaje rolę, jaką odgrywał on w życiu publicznym. Na uwagę
zasługuje również wyjątkowo bogata działalność publicystyczna uczonego, w której
odnosi się on do głównych wyzwań stojących przed współczesnym światem, a zwłaszcza przed krajami demokratycznymi. Ten typ publikacji pojawia się zarówno w formie
szerszej wypowiedzi (Dahrendorf 1991; 2003), jak i w postaci krótkich tekstów ukazujących się periodycznie i dostępnych dla czytelników w wielu krajach świata1.
Dahrendorf był obecny w tak rozumianej debacie publicznej przez wiele lat. Pozwala to na prześledzenie, w jaki sposób przekładał on język swoich dokonań teoretycznych
na opis i analizę konkretnych kwestii zajmujących opinię publiczną w krajach demokratycznych. Dla badaczy zainteresowanych współczesnymi naukami społecznymi jest to
wyjątkowa okazja do oceny dorobku wybitnego reprezentanta socjologii przy zastosowaniu „zmiennej ogniskowej” – w dwóch różnych perspektywach poznawczych.
Nie mniej istotne i ciekawe jest jednak przyjrzenie się samym tematom będącym
podstawą publicystycznych zainteresowań Dahrendorfa. Znaczą one bowiem szlak
głównych pytań, jakie zadają sobie w ostatnich latach przedstawiciele co najmniej kilku kręgów. Po pierwsze, są to politycy odpowiedzialni za podejmowanie podstawowych decyzji determinujących kształt życia milionów ludzi. Po drugie, są to badacze
starający się diagnozować podstawowe problemy współczesności. Po trzecie wreszcie,
są to ci obywatele krajów demokratycznych, którzy są zainteresowani otaczającą ich
rzeczywistością społeczną i z nadzieją lub niepokojem obserwują wydarzenia, konflikty i wyzwania przynoszone przez każdy dzień.
Analiza aktywności publicystycznej Dahrendorfa jest więc w istocie przeglądem
podstawowych problemów stojących przed współczesnym światem, dokonywanym
z perspektywy obywatela kraju demokratycznego. Debaty, w których głos Dahrendor1
Dahrendorf był przez wiele lat związany z Project Syndicate. Jest to międzynarodowe stowarzyszenie
wydawców gazet, którego głównym celem jest popularyzacja opinii i komentarzy prominentnych postaci
życia publicznego, na przykład ekonomistów, socjologów i polityków, poprzez publikacje ich felietonów
w gazetach członkowskich (zob. www.project-syndicate.org). Członkiem Project Syndicate jest między innymi „Gazeta Wyborcza” publikująca eseje Ralfa Dahrendorfa. Te właśnie dostępne polskiemu „masowemu”
czytelnikowi publikacje stały się podstawą niniejszego tekstu.
XL
Leszek Porębski i Łukasz Krzyżowski
fa odgrywał ważną rolę, dotyczą już od prawie dwóch dekad także Polski i jej mieszkańców. Towarzyszą one budowie polskiej demokracji i odnoszą się do kwestii istotnych dla ludzi żyjących zarówno nad Tamizą czy Renem, jak i nad Wisłą. Prezentacja
głównych motywów poruszanych przez Dahrendorfa w swej publicystyce jest więc
zachętą do zastanowienia nad problemami współczesnego świata i miejscem, jakie
zajmuje w nim Polska. Teksty Dahrendorfa mogą być wyjątkowo wartościową inspiracją dla takiej refleksji.
II
Ralf Dahrendorf jest znany przede wszystkim jako twórca teorii konfliktu, nie może
więc dziwić, że w jego „doraźnych”, publicystycznych zainteresowaniach istotne miejsce
zajmowała analiza przełomu politycznego, jaki się dokonał w Europie w roku 1989.
Punktem wyjścia własnej oceny Dahrendorfa jest klasyczna analiza Crane’a Brintona, poświęcona zarówno warunkom, jakie muszą zaistnieć, aby doszło do wybuchu
rewolucji, jak i kolejnym etapom, przez które większość rewolucji przechodzi (Brinton
1965). Analiza wszystkich wielkich przełomów rewolucyjnych w ostatnich stuleciach
– począwszy od Anglii pod koniec XVII wieku, a skończywszy na zwycięstwie bolszewików w roku 1917 – dowodzi, że sekwencja wydarzeń jest zawsze zbliżona. Sukces
rewolucji niesie z początku optymizm i pełną romantyzmu wiarę w przyszłość. Etap
ten trwa jednak zazwyczaj krótko, ci zaś, którzy obalali stary reżim, odchodzą, ustępując miejsca umiarkowanej części opozycji, która z kolei traci z czasem kontrolę nad
przeważającą siłą ekstremistów.
Na początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia, a więc w pierwszych latach
po upadku komunizmu, Dahrendorf nie mógł przesądzać, na ile opisana sekwencja
powtórzy się w krajach Europy Środkowo-Wschodniej. Obserwując jednak przebieg
wydarzeń na początku przemian demokratycznych, zwrócił uwagę, że główny kapitał
i napęd zachodzących zmian był ulokowany raczej w świadomości zbiorowej obywateli niż w sferze instytucji czy reguł prawnych. „Na początku jest tylko entuzjazm i nadzieja” (Dahrendorf 1991: 9-10) – w tym sensie europejska „jesień ludów” wpisała się
w serię wcześniejszych przełomów zmieniających polityczny, ekonomiczny, a także
kulturowy kształt kontynentu.
W sferze kulturowej Dahrendorf dostrzegał też najbardziej widoczne korzyści płynące dla Europy w konsekwencji wydarzeń roku 1989. Do momentu upadku komunizmu dwa przeciwstawne systemy wymagały dwóch różnych języków opisu i interpretacji świata społecznego.
Dopóki istniały dwa języki, nic się nie mogło zmienić. Przywykliśmy do faktu, że nawet tak
ważne pojęcia, jak demokracja czy prawa człowieka, miały różne znaczenie po obu stronach żelaznej kurtyny (...) i nagle to wszystko zniknęło. Spotykamy się i rozmawiamy w sposób, w jaki
rozmawialibyśmy gdziekolwiek indziej. Może nadal potrzebni nam są tłumacze, ale już nie to, co
Orwell nazwał „tłumaczeniem ideologicznym” (Dahrendorf 1991: 14-15).
Owo „zjednoczenie języka”, poprzedzające instytucjonalne rozszerzenie obszaru
integracji, wydawało się na początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia znakiem rozpoznawczym nowej Europy.
Ralfa Dahrendorfa potyczki ze współczesnością
XLI
Z perspektywy końca pierwszej dekady XXI wieku opis przedstawiony przez Dahrendorfa kilkanaście lat temu wydaje się być zbyt wczesnym ogłoszeniem sukcesu.
Oczywiście przezwyciężono podstawowe konsekwencje podziału Europy spowodowanego przez zimną wojnę. Udało się trwale zakotwiczyć kraje postkomunistyczne w obszarze wolnego rynku i demokracji. W tym sensie za „zjednoczeniem języka” nastąpiły działania utrwalające zdobycze roku 1989.
Z punktu widzenia Polski widać jednak wyraźnie, że problem „dwóch języków” na
obszarze Europy pozostał ciągle nierozwiązany. Obszar konfrontacji alternatywnych
sposobów opisu rzeczywistości społecznej nie zniknął, przesunął się tylko wyraźnie na
wschód. Pytanie o kulturowe, a w konsekwencji także polityczne granice Europy, pozostaje ciągle otwarte. Dotyczy ono nie tylko stosunków z Rosją, Ukrainą czy Białorusią – ostatnią na kontynencie enklawą języka nawiązującego wprost do okresu zimnej
wojny. Nie mniejszym wyzwaniem jest konieczność znalezienia odpowiedzi na europejskie aspiracje Turcji czy państw bałkańskich ciągle niemogących sobie poradzić
z dziedzictwem konfliktów etnicznych.
„Europejski słownik” wystarcza w chwili obecnej do porozumiewania się na podstawowym poziomie wewnątrz obszaru stabilnej, liberalnej demokracji. Na ile jest on
jednak narzędziem przydatnym w debacie z krajami nadającymi tym samym pojęciom
zupełnie inne znaczenia? Dokładnie tak jak w okresie zimnej wojny terminy typu:
„wolne wybory”, „rządy prawa” czy „samostanowienie narodów” są rozumiane zupełnie inaczej w różnych częściach tego samego kontynentu. Strefa dominacji wspólnego
„europejskiego języka” uległa wyraźnemu rozszerzeniu, ale Ukraina, Rosja czy część
krajów bałkańskich ciągle nie do końca potrafią się porozumieć z krajami Unii Europejskiej.
Co więcej, także na obszarze „starej Europy” idea tożsamości europejskiej i wspólnego języka opisu społecznej rzeczywistości wydaje się w ostatnich latach przechodzić
wyraźny kryzys (intensyfikowany przez kolejne fale poważnych problemów gospodarczych). Powtarzająca się, dramatycznie niska frekwencja w kolejnych wyborach do
parlamentu europejskiego, w zasadzie na całym obszarze wspólnoty, a także odrzucenie w referendum w roku 2005 przez społeczeństwa francuskie i holenderskie tekstu
europejskiej konstytucji (wynegocjowanego i zaakceptowanego wcześniej przez rządy)2 są tego najbardziej spektakularnym przejawem. Wydaje się, że Europejczycy są
coraz bardziej obojętni wobec europejskości, a intensywność tej postawy jest wprost
proporcjonalna do tempa terytorialnego rozszerzania się Unii Europejskiej.
W kontekście dyskursu definiującego podstawowe cele i wartości Unii Europejskiej
stan świadomości społecznej wyraźnie nie nadąża za językiem elit politycznych. Idea
jedności europejskiej okazała się wystarczająco silna, by zmobilizować rządy i obywateli do formalnego, prawnego rozszerzenia obszaru wspólnoty na nowe kraje. Obecnie
może być jednak postrzegana jako sztuczny twór odbierający obywatelom bliski im
(bo zakorzeniony w narodowej historii) sposób rozumienia istoty polityki i wzorców
regulujących życie publiczne.
2
Jak zauważył w tym kontekście Dahrendorf: „Im starsza i bardziej zakorzeniona demokracja, tym
większy sceptycyzm obywateli co do urojeń traktatu konstytucyjnego” (2004e: 17).
XLII
Leszek Porębski i Łukasz Krzyżowski
III
Problem z akceptacją języka opisującego adekwatnie ideę zjednoczonej Europy nie
jest jedynym wyzwaniem dla tożsamości europejskiej na przełomie XX i XXI wieku.
Przez wiele dziesięcioleci jednym z głównych elementów tak rozumianej tożsamości
była polityka społeczna mająca u swych podstaw zasadę społecznego solidaryzmu.
Doktryna ta, znana jako model państwa dobrobytu, wydawała się specyficznie europejskim wkładem w problem rozwiązania odwiecznego dylematu towarzyszącego demokracji – „ile wolności, a ile równości w życiu społecznym?”. Łagodzenie napięć,
będących naturalną konsekwencją mechanizmów wolnorynkowych, dzięki rozbudowanemu systemowi świadczeń było jednym z filarów społecznego wymiaru funkcjonowania integrującej się Europy.
Ten trwały, wydawałoby się, wymiar europejskiej tożsamości stał się jednak
w ostatnich latach polem kontrowersji i przedmiotem jednej z ważniejszych debat
publicznych3. W swej publicystyce Dahrendorf intensywnie włączył się do dyskusji,
próbując zarówno dokonać diagnozy problemu, jak i zaprezentować propozycje rozwiązań. Pierwsze z wymienionych zadań jest stosunkowo proste i sprowadza się do
podstawowej kwestii: „W jaki sposób połączyć wymogi wzrostu z wymogiem solidarności – i to w wolnym społeczeństwie?” (Dahrendorf 1999b: 12).
Tak postawiony problem adekwatnie opisuje istotę wyzwań stojących przed Europą, każda bowiem spośród zaproponowanych odpowiedzi musi uwzględniać konieczność równoważenia społecznego solidaryzmu z gwarancjami indywidualnej wolności.
Musi temu jednak towarzyszyć świadomość, że koniecznym warunkiem pełnej realizacji obydwu wymienionych wartości jest efektywność gospodarki, pozwalająca na
trwały rozwój ekonomiczny. Gwałtowny rozwój procesów globalizacyjnych i rosnący
w ostatnich latach nacisk konkurencyjny ze strony dynamicznie rozwijających się nowych potęg gospodarczych nie pozostawiają złudzeń. Albo Europa dokona radykalnej
redefinicji swego modelu świadczeń społecznych pod kątem wzrostu konkurencyjności, albo europejska gospodarka przegra wyścig, w którym stawką jest trwały rozwój.
Dahrendorf zaproponował swój własny program wyjścia obronną ręką z opisanego
dylematu. Główną ideą tej propozycji, nazwanej „globalizacja plus” (Dahrendorf
1999b), jest pełne włączenie się Europy w procesy globalizacji, co oznacza jednocześnie konieczność akceptacji wolnorynkowej logiki zachodzących przemian (ze wszystkimi – także negatywnymi – konsekwencjami tego stanu rzeczy). Otwarciu na globalizację powinny jednak towarzyszyć szeroko zakrojone reformy społeczne obejmujące
kilka podstawowych sfer.
W tym kontekście Dahrendorf wymienia między innymi dokonanie zmian na rynku pracy przez dostosowanie go do alternatywnych form, miejsc i czasu pracy (takich
jak na przykład telepraca). Z drugiej strony jednak postuluje przywrócenie pierwotnego znaczenia słowu „publiczny” w wyniku rezygnacji z bezwarunkowego stosowania
zasady wolnej konkurencji do mierzenia efektywności procesów wytwarzania i dystrybucji dóbr publicznych.
3
Warto w tym kontekście wspomnieć choćby stworzoną przez Anthony’ego Giddensa i szeroko dyskutowaną doktrynę Trzeciej Drogi (Giddens 1999a). Spotkała się ona zresztą z dosyć krytyczną oceną Dahrendorfa, który określił ją jako „kwadraturę koła” (2004d).
Ralfa Dahrendorfa potyczki ze współczesnością
XLIII
Obydwa te postulaty zawierają się w kolejnej ogólnej dyrektywie wyrażonej jako
konieczność reformy państwa opiekuńczego. Problem polega na tym, że idą one w rozbieżnych kierunkach. Uelastycznienie rynku pracy oznacza osłabienie pracowniczych
gwarancji zatrudnienia w imię podporządkowania się logice efektywności. Ochrona
sektora związanego z usługami publicznymi oznacza wyjęcie pewnej części gospodarki spod działania tej samej logiki. Dla obydwu wymienionych działań można znaleźć
istotne racje. Trudno jednak z tych rozbieżnych przesłanek zbudować spójny program
reform społecznych i ekonomicznych, przynajmniej tak długo, jak długo nie zostaną
sformułowane precyzyjne kryteria wyboru różnych reguł gry dla poszczególnych
aspektów życia gospodarczego. Za tego typu kryterium nie można uznać postulatu, że
przy wprowadzaniu w życie wszelkich ważnych zmian należy zawsze pamiętać o wolności obywatelskiej (Dahrendorf 1999b: 12). To, oczywiście, ważna dyrektywa, ale raczej ze sfery porządku aksjologicznego niż poziomu operacyjnego wyboru środków do
realizacji wcześniej wybranych celów.
Przytoczone powyżej postulaty są w istocie głosem w dyskusji na temat sposobu,
w jaki państwo powinno optymalnie reagować na wyzwania współczesności. Dahrendorf precyzyjnie diagnozuje sytuację, chociaż wskazywane przez niego środki zaradcze
nie są antidotum na podstawowe problemy. Nie należy tego jednak traktować jako
zarzut, gdyż prezentowanie precyzyjnie określonych programów działań i reform nie
jest podstawową rolą badacza życia społecznego. Zadanie to stoi raczej przed politykami próbującymi przełożyć ideały społeczne na język ustaw, strategii i konkretnych
decyzji.
Badacz może sobie nawet pozwolić na niekonsekwencję w zakresie proponowanych sposobów działania pod warunkiem, że kreślony przez niego całościowy obraz
oddaje podstawowe napięcia, wyzwania i płaszczyzny konfliktów. Dobrą ilustracją tej
tezy jest sposób, w jaki Dahrendorf podchodził w swojej publicystyce do problemu
funkcjonowania sektora publicznego czy szerzej „etosu służby publicznej” (2004b: 26).
Kwestii tej poświęca on sporo czasu, silnie akcentując niebezpieczeństwo, jakim jest
poddanie służb publicznych prostej logice komercyjnego sukcesu i „biznesowym kryteriom mierzenia wydajności” (ibidem).
Wprowadzenie tego rodzaju mechanizmów – powszechne dzisiaj w wielu krajach,
choćby w sferze administracji publicznej – może doprowadzić do zaniku specyfiki
funkcjonowania służb publicznych. Powinna ona polegać na silnym akcentowaniu
odpowiedzialności za konsekwencje podejmowanych działań. Odpowiedzialność ta
jest wyrażana nie tylko w kategoriach maksymalnej efektywności (zgodnej skądinąd
z koniecznością poszanowania środków wyjmowanych z kieszeni podatników), ale
także poprzez umiejętność osiągania długofalowych celów społecznych. Ta ostatnia
często wymaga zaś pójścia pod prąd prostej logiki „matematycznej efektywności”.
Wieloletnia praca pracownika socjalnego z rodziną ze sfery społecznego wykluczenia, powoli dorastającą do samodzielności i samowystarczalności, jest działaniem
znacznie droższym niż comiesięcznie wypłacanie zasiłku. Co więcej, nie ma gwarancji,
że ów proces socjoterapeutyczny zakończy się sukcesem. Ze społecznego punktu widzenia ograniczenie zakresu ubóstwa i wykluczenia ma jednak podstawowe znaczenie.
Jest „wartością dodaną”, trudno przeliczalną na budżetowe oszczędności czy optymalizację publicznych wydatków. Granica pomiędzy koniecznymi nakładami na realiza-
XLIV
Leszek Porębski i Łukasz Krzyżowski
cję celów społecznych a marnotrawstwem środków, prowadzącym do przeciwskutecznych konsekwencji społecznych, jest jednak trudna do precyzyjnego wytyczenia.
Ten sam dylemat dotyczy innego sektora szeroko rozumianej służby publicznej,
jakim jest edukacja, a zwłaszcza szkolnictwo wyższe, w oczywisty sposób bliskie Dahrendorfowi. Bez odpowiedniego wsparcia finansowego europejskie uniwersytety zaczną podupadać i przegrywać w konkurencji z instytucjami akademickimi z USA
i Azji (według pesymistów, proces ten trwa już od wielu lat). W sytuacji oczywistych
ograniczeń w sięganiu do środków budżetów centralnych naturalnym remedium na
kryzys wydaje się wprowadzenie opłat za studia. Krok ten może jednak oznaczać ograniczenie dostępności wyższego wykształcenia dla uboższych grup społecznych.
Dwa różne cele funkcjonowania uczelni – jakość kształcenia z jednej, a dostępność
oferty edukacyjnej z drugiej strony – pozostają więc z sobą jeśli nie w sprzeczności, to
na pewno w wyraźnym konflikcie. Propozycja rozwiązania tego dylematu proponowana przez Dahrendorfa może na pierwszy rzut oka wydawać się zaskakująca:
(...) zasada jest jedna: uniwersytetom należy dać wolność. Muszą mieć prawo przyjmowania studentów wedle własnego uznania i nakładania na nich takich opłat, jakie są konieczne. Rola państwa w tym i w innych przypadkach powinna się sprowadzać do korygowania nierówności, a nie
grania pierwszych skrzypiec (2003b: 12).
W sytuacji kolizji dwóch wartości Dahrendorf zwraca więc uwagę, że w opisywanej
sytuacji istnieje jeszcze trzeci element – jego zdaniem najważniejszy. Jest nim autonomia uniwersytetu, której ochrona powinna mieć wyraźny priorytet w porównaniu
z realizacją celów o charakterze społecznym. Tak wyraźne postawienie akcentów: „najpierw trzeba chronić samą instytucję autonomicznego uniwersytetu”, nie rozwiązuje
oczywiście wspomnianych powyżej problemów stanu systemu edukacyjnego i dostępności jego oferty, buduje jednak wyraźną hierarchię celów.
Jest to, jak się wydaje, podstawowe zadanie badacza życia społecznego. Jest nim
szkicowanie przestrzeni, w której powinno dochodzić do podejmowania strategicznych decyzji politycznych, a nie jedynie dokonywania wyboru pomiędzy różnymi
wartościami i szczegółowymi programami działania. Dahrendorf, choć nie do końca
konsekwentnie, próbował tak właśnie wypowiadać się o dylematach rozwojowych,
przed którymi stoi dzisiaj Europa.
IV
Refleksja nad ideowymi wyborami, jakie stoją przed integrującą się Europą
w kształtowaniu jej polityki wewnętrznej, jest stałym tematem publicystyki Dahrendorfa właściwie od początku ostatniej dekady ubiegłego stulecia. W ostatnich latach
coraz częściej jego uwaga kieruje się jednak ku kwestiom polityki międzynarodowej,
problematyce ładu światowego i stosunków Europy ze Stanami Zjednoczonymi. Cezurą jest tu oczywiście wrzesień roku 2001 i będące jego konsekwencją silne przewartościowanie amerykańskiej polityki zagranicznej.
Ostry konflikt polityczny pomiędzy amerykańską administracją a częścią przywódców Europy Zachodniej, dotyczący przede wszystkim inwazji na Irak w marcu
Ralfa Dahrendorfa potyczki ze współczesnością
XLV
roku 2003, postawił znak zapytania przy dotychczasowej formule stosunków euroatlantyckich. W gorącej debacie, która była konsekwencją owego kryzysu, Dahrendorf
zajął stanowisko umiarkowane. Zdecydowanie przeciwstawił się budowie tożsamości
Europy w sferze stosunków międzynarodowych przez proste zanegowanie sposobu,
w jaki Amerykanie realizują swe cele w polityce światowej (Dahrendorf i Ash: 2003).
Odżegnanie się od amerykańskiej unilateralnej polityki siły przyniosłoby zapewne łatwą popularność w wielu częściach świata, ale w dłuższej perspektywie wywołałoby
negatywne skutki także dla Europy.
Nie należy zamazywać konfliktów, gdyż są one naturalnym elementem relacji pomiędzy państwami demokratycznymi. Jeszcze gorzej byłoby jednak budować na doraźnym antagonizmie własną odrębność w stosunkach ze światem. To mogłoby bowiem zagrozić nadrzędnej z punktu widzenia świata zachodniego wartości – istnieniu
przestrzeni społecznej zorganizowanej wokół demokracji i rządów prawa (Dahrendorf
2006c: 15).
W kontekście rozdźwięków pomiędzy Europą Zachodnią a Stanami Zjednoczonymi w ocenie środków, jakie należy stosować do osiągania celów w polityce międzynarodowej, często pojawia się rozróżnienie na „twardą” i „miękką” siłę4. Terminy te –
zaproponowane przez Josepha Nye’a już w roku 1990 (Nye 1990) – odnoszą się do
różnych środków stosowanych do osiągania założonych celów, a więc różnych dróg
realizacji władzy. Twarda siła to stosowanie taktyki „kija i marchewki”, a więc opieranie swego oddziaływania na innych aktorów na obietnicach nagradzania i/lub groźbach karania. Oczywiście w kontekście stosunków międzynarodowych najpotężniejszym zasobem twardej siły jest potęga militarna.
Miękka siła z kolei „opiera się na zdolności kształtowania preferencji innych. (...)
Kiedy mogę sprawić, byś pragnął tego, czego ja pragnę, wtedy nie muszę używać kija
i marchewki, by sprawić, byś to zrobił” (Nye 2007: 34-35). Podstawą tak rozumianej
miękkiej siły są atrakcyjne i akceptowane wartości polityczne oraz kultura, a także
mająca autorytet moralny, a więc prawomocna, polityka zagraniczna (ibidem: 40)5.
W odniesieniu do wspomnianego wcześniej konfliktu dotyczącego środków, jakie
powinny dominować w polityce zagranicznej, Stanom Zjednoczonym przypisywano
dosyć powszechnie tendencję do nadużywania twardej siły, a Europie z kolei kurczowe trzymanie się instrumentów o miękkim charakterze. Dahrendorf pisał w tym
kontekście:
Pod względem „twardej siły” Stany Zjednoczone mają zdecydowaną przewagę nad każdym
innym państwem. Nawet gdyby wydatki wojskowe Europy znacznie wzrosły, będą bez porównania mniejsze niż w USA. Niektórzy Europejczycy mówią o potędze europejskiej „miękkiej siły”,
4
Odpowiednio hard power i soft power. Dominujące w języku polskim tłumaczenie obu terminów (przy
którym, mimo wątpliwości, pozostajemy w tym tekście) jako „siła”, a nie „władza”, jest zresztą dyskusyjne
i prowadzi czasem do karkołomnych konsekwencji. Za taką trzeba uznać pozostawienie oryginalnego pojęcia soft power w tytule polskiego tłumaczenia najważniejszej w omawianym kontekście pracy Josepha Nye’a
(zob. Nye 2007).
5
Rozróżnienie pomiędzy miękką i twardą siłą jest bliskie znanej w socjologii polityki typologii podstaw
władzy autorstwa Johna Frencha i Bertrama Ravena. Twarda siła odpowiada w tej koncepcji władzy nagradzającej i władzy przymusu, miękka siła to odpowiednik władzy legitymowanej i władzy przypisywanej –
opartej na atrakcyjności wzorców (zob. French i Raven 1960).
XLVI
Leszek Porębski i Łukasz Krzyżowski
czyli zdolności osiągania celów na drodze perswazji i stopniowego pozyskiwania zwolenników.
Ależ to też złudzenie. „Miękka siła” wymaga przynajmniej potęgi gospodarczej i naukowo-technicznej, a w tych dziedzinach supremacja Ameryki jest oczywista. Dlatego nie wierzę, by powstała Europa, która byłaby przeciwwagą dla Stanów Zjednoczonych (Dahrendorf 2004c: 18).
Słowa te wymagają polemicznego komentarza. Po pierwsze, nikt nie neguje wojskowej supremacji Stanów Zjednoczonych we współczesnym świecie. Pojawiające się
sugestie o konieczności wzmocnienia europejskich możliwości militarnych – choćby
przez budowę wspólnych sił zbrojnych pozostających do dyspozycji Unii Europejskiej
– nie są wezwaniem do ścigania się w tej sferze w USA, lecz raczej do wzmocnienia
możliwości operacyjnych Europy. Dotyczy to głównie konfliktów o ograniczonym zakresie, w których angażowanie amerykańskiego globalnego gracza nie wydaje się konieczne.
Przedmiotem polemik w odniesieniu do amerykańskiej twardej siły stała się dość
wyraźna w polityce zagranicznej realizowanej w ubiegłych latach przez Waszyngton
tendencja do jej – czyli owej twardej siły – absolutyzowania. Zdaniem krytyków działo
się to kosztem zupełnej prawie rezygnacji z argumentów miękkich. Wspomniane kontrowersje miały zresztą odzwierciedlenie w debacie publicznej zarówno w Europie, jak
i z nie mniejszą intensywnością w samych Stanach Zjednoczonych.
Wspomniany już Nye zwracał uwagę na wysokie koszty ignorowania miękkiej siły
przez dowolnego aktora stosunków międzynarodowych (2007: 168-174). Sugerowanie, że siła miękka oznacza romantyczne, a siła twarda pragmatyczne podejście do
globalnej sceny politycznej, jest absurdem. Pragmatyzm nakazuje bowiem osiąganie
celów najmniejszym nakładem środków, a więc na przykład używanie argumentów
militarnych dopiero wtedy, gdy pozostałe instrumenty będące do dyspozycji zawiodą.
Mówiąc obrazowo: „dodatkowy dolar wydany na twardą siłę niekoniecznie przyniesie
wzrost bezpieczeństwa o tej samej wartości” (Armitage, Nye 2007: 10).
Innymi słowy, nie ma alternatywy: siła miękka lub siła twarda; jedyna rozsądna
strategia sprowadza się do ich syntezy6. Ta ostatnia zyskała miano „rozsądnej siły”
(smart power) i w kontekście amerykańskiej polityki zagranicznej oznacza konieczność dokonania co najmniej kilku istotnych przewartościowań w stosunku do strategii
realizowanej w pierwszych latach XXI wieku. Sprowadzają się one do zwiększenia zaangażowania Stanów Zjednoczonych w procesy globalnego rozwoju, w tym rozwiązywanie problemów ekologicznych, surowcowych czy dostępu do nowych technologii.
Realizacja tych celów powinna się jednak odbywać głównie na drodze budowania sojuszy, szukania partnerów i kontaktów bezpośrednich, a nie w wyniku jednostronnych
działań politycznych7 (ibidem: 1).
Druga wątpliwość w odniesieniu do przytoczonego wcześniej tekstu Dahrendorfa
dotyczy pozycji Europy w stosunku do Stanów Zjednoczonych. Pisze on bowiem
o „oczywistej” supremacji USA także w dziedzinie gospodarczej i naukowo-technicz6
Dahrendorf w jednym ze swych tekstów zajmuje zresztą zbliżone stanowisko, ilustrując to przykładem
skutecznego „miękkiego” oddziaływania Amerykanów po zakończeniu drugiej wojny światowej w celu
utrwalenia skutków militarnego zwycięstwa na terytorium Niemiec (2005: 22).
7
Przykładem takiego działania może być choćby jednostronne wypowiedzenie przez amerykańską administrację w marcu roku 2001 wynegocjowanego mozolnie przez wiele krajów tzw. protokołu z Kyoto,
dotyczącego globalnego ocieplenia.
Ralfa Dahrendorfa potyczki ze współczesnością
XLVII
nej, co miałoby uniemożliwić nadanie Europie statusu równoważnego swemu atlantyckiemu sojusznikowi w sferze miękkiej siły.
Słowa te można rozumieć jako rodzaj przypisania krajom europejskim sztywnej
pozycji we współczesnym świecie, jednakże statusu w stosunkach międzynarodowych
nie można zadekretować. Wyłania się on jako konsekwencja konkretnej sytuacji politycznej i ekonomicznej „tu i teraz”. Co więcej, gospodarcza supremacja Stanów Zjednoczonych nad Europą, oczywista dla Dahrendorfa w momencie powstawania omawianego tekstu (2004c), cztery lata później stoi już pod dużym znakiem zapytania.
W połowie marca roku 2008 wielkość gospodarki piętnastu europejskich krajów strefy
euro, mierzona wartością produktu krajowego brutto, przewyższyła wielkość gospodarki amerykańskiej8. Stało się tak w wyniku realnej groźby recesji w USA i towarzyszącego temu gwałtownego spadku wartości dolara amerykańskiego.
Wydarzenie to ma charakter symboliczny, tak więc trudno ocenić, na ile jest to
tendencja trwała. Przykład ten dobrze jednak ilustruje płynność i zmienność nawet
tych kryteriów, które wydają się stosunkowo łatwo przewidywalne. W gospodarce
światowej, podlegającej coraz silniejszemu wpływowi globalizacji, rytm zmian ulega
silnemu przyśpieszeniu, a do gry gigantów włączają się wciąż nowi aktorzy. Za wysoki wskaźnik poziomu koniunktury gospodarczej w świecie w ciągu kilku ostatnich
lat odpowiada w dużym stopniu wysoki popyt inwestycyjny i konsumpcyjny w takich krajach, jak Chiny czy Indie. Jednocześnie okazało się, że obecnie przyczyną
światowej recesji może się stać kryzys finansowy wywołany przez sektor bankowy
w USA. Jest to swoisty paradoks, ale wydaje się, że obraz ten adekwatnie oddaje
rzeczywisty układ sił w sferze gospodarczej na początku XXI stulecia. Można przypuszczać, że gospodarka krajów członkowskich Unii Europejskiej – pogłębiająca
wewnętrzny poziom integracji i posiadająca ciągle spore rezerwy rozwojowe – nie
stoi w tej rywalizacji na straconej pozycji, choć ujawnione w latach 2010–2011 kryzys fiskalny Grecji oraz poważne problemy gospodarcze Hiszpanii czy Portugalii nie
działają stymulująco.
Warto też pamiętać, że potencjał miękkiej siły nie jest wyłącznie, ani nawet przede
wszystkim, pochodną potęgi ekonomicznej. Miękka siła jest także „zdolnością do
przyciągania, a przyciągnięcie często prowadzi do cichego współdziałania” (Nye 2007:
35). W tym kontekście trzeba zwrócić uwagę, że ostatnie dwie dekady przyniosły pozytywną weryfikację poziomu atrakcyjności podstawowych wartości składających się
na wizerunek Europy, a raczej Unii Europejskiej.
Po upadku komunizmu w krajach Europy Środkowo-Wschodniej nie było w zasadzie żadnej rzetelnej debaty na temat kierunku, w jakim państwa te powinny w nowej
sytuacji podążać. Było pewną oczywistością, że najlepszym rozwiązaniem jest możliwie szybkie, pełne członkostwo w Unii Europejskiej. Idee budowy regionalnych struktur zamiast integracji europejskiej lub koncepcje typu „ani ze Wschodem, ani z Zachodem, tylko własną drogą” nie wyszły poza margines folkloru politycznego i nigdzie
nie uzyskały znaczącego poparcia.
8
PKB Stanów Zjednoczonych za rok 2007 wyniósł 13,84 biliona dolarów, a PKB krajów strefy euro
13,88 biliona dolarów (według kursu wymiany dolara na euro z połowy marca roku 2008). Zob. USA nie są
już największą gospodarką świata, Gazeta Wyborcza nr 64, z dnia 15.03-16.03.2008.
XLVIII
Leszek Porębski i Łukasz Krzyżowski
Europejska zdolność do przyciągania, a w konsekwencji rozszerzania strefy stabilizacji politycznej, demokracji i wolnego rynku została więc w ostatnich latach pozytywnie zweryfikowana. Obecnie problemem jest raczej fakt, iż owa jednoznacznie
„afirmatywna” motywacja wchodzenia w struktury Unii Europejskiej uległa wyczerpaniu wraz z członkostwem Rumunii i Bułgarii w roku 2007. Stosunek kolejnych potencjalnych członków do integracji europejskiej jest znacznie bardziej złożony. Zdolność przyciągania i atrakcyjność Europy widziana z perspektywy Belgradu czy Kijowa
odnosi się w większym stopniu do kwestii ekonomicznych niż do wspólnoty wartości
czy przywiązania do demokracji (w jeszcze większym stopniu dotyczy to, oczywiście,
integracyjnych aspiracji Ankary). Nie zmienia to jednak ogólnej oceny sposobu oddziaływania Europy w stosunkach międzynarodowych. Pozycja Unii Europejskiej
opiera się w znacznie większym stopniu na środkach miękkich niż twardych.
Zmieniony gwałtownie po zakończeniu zimnej wojny i ciągle podlegający dalszej
przebudowie ład światowy stanowi wyzwanie dla wszystkich czołowych aktorów stosunków międzynarodowych. W odniesieniu do Stanów Zjednoczonych oznacza to
przede wszystkim poszukiwanie optymalnych instrumentów realizacji i utrwalenia
swej dominującej pozycji. W przypadku Europy chodzi raczej o zdefiniowanie swojej
pozycji w świecie i zrównoważenie interesów Unii Europejskiej z jednej oraz kluczowych głównych państw członkowskich z drugiej strony.
Pomimo jednak odrębności problemów, przed jakimi stoi każdy z partnerów
w kontekście stosunków międzynarodowych, istnieją także kwestie będące wspólną
troską Waszyngtonu, Brukseli czy Londynu. Jak słusznie zauważa Dahrendorf, ataki
terrorystyczne z roku 2001 przyniosły nie tylko kontrowersje co do strategii odpowiedzi na zagrożenie czy gotowości do użycia sił zbrojnych, lecz także przyczyniły się do
silniejszego uświadomienia sobie wspólnoty wartości łączących Europę i Stany Zjednoczone oraz konieczności aktywnego zaangażowania się w ich ocalenie (Dahrendorf
2005a). Amerykanie i Europejczycy często nie mogą się zgodzić w kwestii rodzaju
środków, jakie powinny być stosowane w konfrontacji z ideowymi przeciwnikami.
Ciągle jednak są zgodni, że demokracja i wolność indywidualna nie podlegają negocjowaniu i muszą stanowić podstawę ładu życia zbiorowego, zarówno w stosunkach
wewnętrznych, jak i międzynarodowych.
V
Problematyka demokracji była w zasadzie w różnych kontekstach podstawowym
motywem publicystycznej aktywności Dahrendorfa. Zainteresowanie demokracją
oraz troska o jej aktualny i przyszły stan bezpośrednio i pośrednio przewijają się przez
większość jego tekstów. Objętość tego opracowania nie pozwala na szczegółowe przeanalizowanie całości tej problematyki, warto jednak pokrótce przedstawić dwie, jak się
wydaje, najistotniejsze kwestie. Są nimi: warunki budowy modelu demokratycznego
w rejonach pozbawionych takiej tradycji oraz próba wskazania tych elementów demokracji, które mają dla niej charakter konstytutywny.
Problem możliwości zbudowania ładu demokratycznego „od podstaw” ma zarówno charakter doraźny, jak i stanowi przedmiot długiej i ciekawej debaty w nauce o po-
Ralfa Dahrendorfa potyczki ze współczesnością
XLIX
lityce. Doraźny wymiar zainteresowania tą kwestią jest oczywistą konsekwencją wydarzeń w Iraku, a do pewnego stopnia także w Afganistanie, przykuwających w ostatnich
latach uwagę całego świata. W miarę, jak dematerializowały się dowody na posiadanie
przez reżim Saddama Hussejna broni masowego rażenia oraz ślady jego kontaktów
z terrorystyczną organizacją Osamy bin Ladena, administracja amerykańska coraz
mocniej akcentowała wolnościowy i prodemokratyczny motyw swojej interwencji
w Iraku. Misja Amerykanów miała być w myśl tej interpretacji w pełni zrealizowana,
jeśli zbrodniczą dyktaturę zastąpi system rządów spełniający przynajmniej podstawowe kryteria demokracji.
Dahrendorf, popierając podstawową linię działania Amerykanów jako rodzaj samoobrony obozu krajów demokratycznych, stawiał jednak pytania, od których trudno
uciec. W kontekście Iraku najważniejsza jest kwestia, kto powinien budować nowy,
demokratyczny porządek na ruinach starego? W sensie ogólniejszym istotniejsze jest
jednak to, czy w ogóle w krajach pozbawionych wcześniej demokratycznych tradycji
możliwe jest zaszczepienie podstawowych praw i zasad porządku demokratycznego?
(Dahrendorf 2003d: 13).
Pytanie to jest tyleż oczywiste, co ciągle oczekujące na satysfakcjonującą odpowiedź. Gdybyśmy szukali argumentów empirycznych, to moglibyśmy wskazać co
najmniej kilka przykładów procesu budowy demokracji od podstaw, zakończonych
sukcesem. W przypadku Niemiec po zakończeniu drugiej wojny światowej można
mówić o powrocie demokracji do kraju o ugruntowanej przez wiele lat tożsamości
europejskiej, a więc i demokratycznych tradycjach. Okres powojenny przyniósł jednak
także przykłady udanej transformacji systemowej, której uwieńczeniem była budowa
demokracji parlamentarnej w krajach i rejonach odległych od Europy nie tylko geograficznie, ale także kulturowo. Japonia, a w późniejszym okresie Tajwan, czy Korea
Południowa dowodzą, że demokracja może powstać i ustabilizować się nawet w takich
społeczeństwach, których historyczna tożsamość została ukształtowana przez kolektywizm i autorytarną kontrolę jednostki.
Czy oznacza to, że powstanie demokracji w Iraku jest tylko kwestią czasu i środków poświeconych na stabilizację sytuacji wewnętrznej w tym kraju? Na tak postawione pytanie nie ma prostej odpowiedzi, gdyż nie potrafimy stwierdzić, które spośród
wielu czynników decydują o losie programów wprowadzających demokrację. Gdyby
podstawowe znaczenie miały czynniki instytucjonalne, to oczywiście fundamentem
demokracji powinien być parlament wyłoniony w wolnych wyborach. W przypadku
Iraku warunek ten został spełniony już kilka lat temu9, ale w niewielkim stopniu przybliżyło to ten kraj do realnie funkcjonującej demokracji.
Sam akt wyborczy nie tworzy więc demokratycznego porządku. „Każdy stabilny
system polityczny wymaga legitymizacji, a legitymizacja wymaga wyborów, tzn. jednoznacznej zgody ogółu rządzonych. Wolne wybory są więc warunkiem koniecznym
legitymizacji, ale dalece niewystarczającym” (Dahrendorf 2005b: 26). Jeżeli istotą stabilizacji każdego systemu politycznego jest jego legitymizacja – akceptacja przez obywateli podstawowych wartości i reguł gry leżących u jego podstaw – to zapewne nie
9
Wybory parlamentarne w Iraku odbyły się 30 stycznia 2005 roku, a więc w niespełna dwa lata po
obaleniu dyktatury.
L
Leszek Porębski i Łukasz Krzyżowski
w czynnikach instytucjonalnych, ale osobowych należy szukać klucza do sukcesu
przemian demokratycznych.
Ten model opisu elementów stabilizujących rzeczywistość polityczną ma sporą
tradycję. Już w latach czterdziestych ubiegłego wieku Erich Fromm sformułował koncepcję tzw. charakteru społecznego. Kategoria ta oznaczała ukształtowany w procesie
socjalizacji zespół podstawowych wartości społecznych i politycznych, a także postaw
oraz wzorców postępowania w życiu publicznym. Tak rozumiany charakter społeczny
jest – według Fromma – czynnikiem silnie wzmacniającym system i harmonizującym
relacje między obywatelami a państwem (Fromm 2003 [1942])10.
Jeszcze bardziej wprost do problematyki czynników osobowych odpowiedzialnych
za budowę i trwałość demokracji odnosi się późniejsza o kilka lat w stosunku do
Fromma koncepcja Harolda D. Lasswella (1951). Mówi on o demokratycznym charakterze, mając na myśli taki zespół cech osobowościowych, które są funkcjonalne
z punktu widzenia stabilności demokracji. Szczególną rolę odgrywa w tym kontekście
szacunek dla ludzkiej godności, a na poziomie bardziej szczegółowym takie cechy, jak
otwartość na innych ludzi, umiejętność wchodzenia w satysfakcjonujące związki interpersonalne oraz wysoki poziom zaufania.
Akceptacja koncepcji Lasswella musi pociągać za sobą tezę, że demokrację można
zbudować tylko na określonych fundamentach osobowościowych, a więc w społeczeństwie, w którym dominuje opisany zespół psychologicznych zmiennych. Jest to twierdzenie dyskusyjne, trudno bowiem uznać, że mieszkańcy Tajwanu to wyselekcjonowana pod względem osobowościowym część wielkiej chińskiej populacji.
Rozwiązaniem tej sprzeczności może być założenie, że wymienione cechy można
wykształcić, „zbudować” demokratyczny charakter u ludzi, którzy wcześniej prezentowali odmienny kształt osobowości. Byłoby to równoznaczne ze wzmocnieniem poziomu akceptacji demokratycznego ładu, a więc także wzrostem legitymizacji demokratycznego systemu politycznego.
Perspektywa osób stających się przedmiotem edukacji politycznej, dzięki której
rośnie ich szacunek wobec bliźnich i uznanie dla godności osoby ludzkiej, jest zarówno pociągająca (zwłaszcza dla zwolenników inżynierii społecznej), jak i utopijna. Jeśli
jednak udało się zrealizować co najmniej kilka udanych procesów przekształceń demokratycznych w krajach wcześniej pozbawionych takiej tradycji, to zapewne istnieją
środki ułatwiające obywatelom afirmację demokracji.
Jak się wydaje, w tej kwestii można jedynie uznać, że:
(...) demokratycznego zachowania nie można po prostu „nauczyć” w ramach wąsko i konwencjonalnie rozumianej edukacji młodzieży, poprzez kursy obywatelskie czy inne rodzaje oddziaływań.
Demokratyczne predyspozycje wyrastają raczej z tego, że zachowania demokratyczne są bardziej
nagradzające niż zachowania niedemokratyczne (Ascher i Hirschfelder-Ascher 2005: 81).
Nie ma więc innej drogi do akceptacji demokracji niż indywidualne doświadczenie
większości obywateli, że demokracja może w większym stopniu niż inne systemy zapewnić realizację ludzkich potrzeb, dążeń i aspiracji.
10
Tekst Fromma został pierwotnie opublikowany jako dodatek do anglojęzycznego wydania Ucieczki od
wolności (Fromm 2003 [1942]), obecnie dostępny jest także pod adresem: http://marxists.org/archive/
fromm/works/1942/character.htm
Ralfa Dahrendorfa potyczki ze współczesnością
LI
Dotyczy to zarówno kwestii materialnych, jak i problemu bezpieczeństwa czy
otwartej drogi do samorealizacji. Tylko w taki sposób może się narodzić legitymizacja
demokratycznego systemu politycznego, o której wspominał Dahrendorf. Ujmując
rzecz precyzyjniej, to nie przeprowadzenie wolnych wyborów, ale nagradzający charakter porządku demokratycznego jest warunkiem wstępnym – choć niewystarczającym – trwałej akceptacji demokracji.
W kontekście sytuacji w takich krajach, jak Irak czy Afganistan, oznacza to, że
dopóki kwestia zapewnienia obywatelom spokojnej egzystencji na elementarnym
choćby poziomie nie zostanie w pełni rozwiązana, dopóty utrwalanie demokratycznego porządku pozostanie przysłowiową próbą przybijania budyniu gwoździem do ściany. Irakijczycy, Afgańczycy czy obywatele wielu państw czarnej Afryki być może będą
chcieli żyć według reguł zachodniej, liberalnej demokracji. Jak długo ludzie ci są głodni i pozbawieni jakichkolwiek perspektyw, a zwykła wizyta na targu może się skończyć
śmiercią w zamachu bombowym, tak długo jakiekolwiek pytania o szanse na utrwalenie demokracji wydają się nie do końca stosowne.
Niezależnie od losów ładu demokratycznego w skali międzynarodowej warto na
zakończenie spróbować ocenić, jakie elementy Dahrendorf uznaje za najważniejsze
dla samego pojęcia demokracji. Zajmuje się on tą kwestią przede wszystkim w kontekście poszukiwania swoistego punktu krytycznego, po którego przekroczeniu konkretny system polityczny można uznać za spełniający podstawowe kryteria demokracji.
Zainteresowania te są konsekwencją, z jednej strony, opisanych wcześniej prób
zaszczepienia ładu demokratycznego w Iraku czy Afganistanie, z drugiej zaś procesów
zapoczątkowanych przez upadek komunizmu. Kolejne kraje Europy Środkowo-Wschodniej wchodziły na początku ostatniej dekady ubiegłego wieku na ścieżkę budowy wolnego rynku i demokracji, co było niepowtarzalnym w tej skali poligonem
zmian systemowych. Dahrendorf przyglądał się uważnie tym procesom, starając się
wskazać na kwestie kluczowe z punktu widzenia demokratycznej transformacji.
W centrum raz jeszcze stawia on wolne wybory, chociaż tym razem nie jako akt
symbolicznie – i realnie – inaugurujący nowy ład polityczny, ale jako stały mechanizm
systemowy, pozwalający na periodyczne zamienianie się miejscami przez grupę rządzącą i opozycję (Dahrendorf 1994a: 18; 2002c: 23). Wybory są jednak „tylko” instytucjonalną formułą koniecznej dla żywotności systemu wymiany elit politycznych, bezpiecznikiem uniemożliwiającym skostnienie i zamknięcie się kręgu ludzi władzy. Aby
bezpiecznik ten mógł zadziałać, konieczny jest wysiłek i mobilizacja wszystkich obywateli. „Demokracja rozumiana jako wolne wybory zgodne z pewnymi zasadami nie
oznacza, że pozostali mogą powiedzieć, że wolność zwyciężyła, i pójść sobie do domu.
Wprost przeciwnie, demokracja to zadanie na długie lata” (Dahrendorf 2006b: 19).
Ten problem współczesnej demokracji wydaje się szczególnie istotny. Poziom partycypacji politycznej sukcesywnie spada zarówno w krajach o utrwalonej tradycji demokratycznej, jak i tam, gdzie dopiero kształtują się wzorce zachowań politycznych11.
11
Frekwencja w amerykańskich wyborach prezydenckich wyniosła w drugiej połowie XIX wieku
(1852-1900) średnio 76,8%, a w drugiej połowie XX wieku (1952-2000) 55,6%, choć udanie się do lokalu
wyborczego w XIX stuleciu wymagało znacznie większej ilości czasu i wysiłku niż sto lat później. Dane
statystyczne za: http://www.infoplease.com [12.03.2008].
LII
Leszek Porębski i Łukasz Krzyżowski
Zwłaszcza jednak w tych ostatnich rzutuje to na jakość demokracji. Średnia frekwencja w polskich wyborach parlamentarnych w latach 1991–2011 wynosi 47,56%, co
oznacza, że statystyczną normą jest niebranie udziału w wyborach. Większość nie tyle
więc – jak obawiał się Dahrendorf – „idzie sobie do domu”, ile po prostu w ogóle
z domu nie wychodzi. Sytuacja taka nie służy, oczywiście, tworzeniu zasad etosu obywatelskiego. W krajach zachodnich wzorce aktywności politycznej ulegają wyraźnemu
osłabieniu, a w młodych demokracjach Europy Środkowo-Wschodniej wzorce te nie
mają szans na realne powstanie.
Samo uczestnictwo polityczne, niezależnie od poziomu aktywności, nie wystarcza
jednak do ukształtowania dojrzałej demokracji. Z punktu widzenia codziennego funkcjonowania państwa, a zwłaszcza z perspektywy obywatela, największe znaczenie ma
rzeczywiste utrwalenie zasady rządów prawa (Dahrendorf 2004a: 23). To właśnie
świadomość, że wszystkich, niezależnie od pozycji społecznej czy politycznej, obowiązują te same reguły gry, daje obywatelowi poczucie bezpieczeństwa i uzasadnia wzięcie
współodpowiedzialności za państwo.
Reguła rządów prawa, w tym niezawisłość sądownictwa, jest oczywistym utrudnieniem dla rządzących, którzy często interpretują interes państwa jako doraźną emanację własnych pomysłów politycznych. Trwałość fundamentów demokracji jest
głównie rezultatem tego, że to prawo wyznacza w sposób nieubłagany ramy, w których
mogą się poruszać kolejne, nawet najbardziej cenione czy charyzmatyczne ekipy rządzące. Zderzenie z rzeczywistością rządów prawa bywa bolesne, zwłaszcza dla tych
polityków, którzy są nastawieni na dokonanie radykalnego „przełomu”, „uzdrowienia”
czy „sanacji” systemu politycznego. W dłuższej perspektywie jest jednak oczywiste, że
państwa mozolnie nadbudowujące kolejne piętra demokratycznej konstrukcji są bardziej odporne na kryzysy i trudności niż ci, którzy co kilka lat zaczynają budowę od
podstaw, wcześniej dokonując egzorcyzmów nad „wstrząsającymi błędami” popełnionymi przez swych poprzedników.
Tego rodzaju ciągłość praktyki politycznej i swoista cierpliwość wobec rzeczywistości, nie zawsze dorastającej do poziomu społecznych aspiracji, to ważne cnoty demokratycznej praktyki. Dystans i umiarkowanie przychodzą jednak łatwiej, gdy obserwujemy okazały, budzący podziw i zazdrość innych gmach, niż wtedy, gdy cała
budowla dopiero wyłania się z ziemi. Paradoks młodych demokracji polega na tym, że
zbyt częste zmiany planów konstrukcyjnych w imię olśniewającego rezultatu końcowego często prowadzą do egzystencji w prowizorycznym baraku, z trudem spełniającym podstawowe normy i standardy.
Z tekstów publicystycznych Dahrendorfa wyłania się zespół takich właśnie podstawowych standardów demokratycznych. Wolność indywidualna, mechanizm wyborczy
zapewniający wymianę elit i rządy prawa stanowią podstawowe elementy demokratycznej konstrukcji. Kanon ten, choć szkicowy, jest dosyć oczywisty i zbliżony do odpowiedzi
udzielanych także przez innych badaczy na pytanie: czym jest demokracja12?
12
Robert Dahl, jeden z najwybitniejszych amerykańskich badaczy demokracji, na pytanie, jakich instytucji potrzebuje demokracja, odpowiedział, że wymaga ona: 1) wybieranych przedstawicieli, 2) wolnych,
częstych i uczciwych wyborów, 3) wolności słowa, 4) różnorodnych źródeł informacji, 5) wolności stowarzyszania się, 6) inkluzywnego obywatelstwa, rozumianego jako równe prawa obywatelskie dla każdego
(Dahl 2000: 80).
Ralfa Dahrendorfa potyczki ze współczesnością
LIII
Niezależnie bowiem od tego, czy tematem tekstów Dahrendorfa jest amerykańska
polityka wobec Iraku, przyszłość europejskich uniwersytetów czy dylematy stojące
przed państwem dobrobytu, w tle zawsze pozostaje problem kształtu współczesnej
demokracji. Konflikty między podstawowymi wartościami, strategia w sytuacji konfrontacji z alternatywnymi modelami życia społecznego, czynniki determinujące sukces demokratycznej transformacji – to tylko niektóre spośród wyzwań, przed jakimi
stoi demokratyczny świat. Niektóre z nich mają charakter ideowy, inne wymagają
działań o charakterze wojskowym.
Dahrendorf był zbyt wnikliwym obserwatorem rzeczywistości, by na wszystkie
pojawiające się pytania mógł dawać jednoznaczne odpowiedzi. Potrafi jednak precyzyjnie określić główne płaszczyzny sporów, a także podstawowe szanse i zagrożenia,
jakie przynosi demokracji współczesność. Wyznacza więc pole do debaty i zaprasza do
samodzielnego w niej udziału. Każdy, komu bliska jest refleksja nad życiem społecznym, polityką i otaczającym światem, powinien z tego zaproszenia skorzystać.