Zachowania zdrowotne osób w wieku senioralnym

PSYCHOGERIATRIA POLSKA 2013;10(4):145-156 artykuł oryginalny original article
Zachowania zdrowotne osób
w wieku senioralnym – rola optymizmu
Health behaviors in the group of people in late adulthood period
– the role of optimism
Magdalena Zadworna-Cieślak1, Nina Ogińska-Bulik2
InstytutPsychologii Stosowanej, Społeczna Akademia Nauk w Łodzi
Instytut Psychologii, Uniwersytet Łódzki
1
2
Słowa kluczowe: zachowania zdrowotne, optymizm, późna dorosłość
Key words: health behavior, optimism, late adulthood
Strszczenie
Wstęp. Badania dotyczące znaczenia optymizmu dla stylu życia nie należą do rzadkości, stosunkowo
niewiele jest jednak analiz na temat roli optymistycznego nastawienia w podejmowaniu zachowań zdrowotnych przez seniorów. Przeprowadzone badania miały na celu ustalenie roli optymizmu życiowego
w podejmowaniu zachowań związanych ze zdrowiem w grupie osób w okresie późnej dorosłości.
Materiał i metody. Badaniami objęto 130 osób, wśród których było 70 osób ogólnie zdrowych (uczestnicy Uniwersytetu Trzeciego Wieku) oraz 60 osób chorych kardiologicznie, hospitalizowanych po udarze
lub zawale serca. Wśród badanych było 60 mężczyzn (46,2%) i 70 (53,8%) kobiet. Wiek badanych
mieścił się w zakresie 61-88 lat (M=71,32 SD=5,81). W badaniach wykorzystano Test Orientacji
Życiowej, służący do pomiaru optymizmu oraz Inwentarz Zachowań Zdrowotnych.
Wyniki. Badane osoby przejawiały przeciętne nasilenie optymizmu i nieco ponadprzeciętny poziom
zachowań zdrowotnych. Z podejmowanymi zachowaniami zdrowotnymi wiązała się płeć oraz stan zdrowia. Kobiety oraz osoby chore kardiologicznie, w porównaniu z mężczyznami i ze zdrowymi, ujawniały
bardziej prozdrowotne zachowania. Wiek nie różnicował nasilenia zmiennej objaśnianej.
Przeprowadzone analizy korelacyjne oraz analizy regresji potwierdziły rolę płci, stanu zdrowia oraz
optymizmu w zakresie podejmowania zachowań zdrowotnych przez seniorów. Znaczenie optymizmu
w predykcji zachowań zdrowotnych było różne w zależności od kategorii zachowań związanych ze
zdrowiem.
PGP 180
Wnioski. Optymizm można uznać za cechę sprzyjającą „zdrowemu/pozytywnemu starzeniu się”, co
stwarza wyzwanie dla profilaktyki i promocji zdrowia, szczególnie w grupie mężczyzn.
Magdalena Zadworna-Cieślak
Instutu Psychologii Stosowanej
Społeczna Akademia Nauk
ul. M. Tokarzewskiego 2
91-842 Łódź
Copyright © 2012 Fundacja Ochrony Zdrowia Psychicznego
146
Zadworna-Cieślak M., Ogińska-Bulik N. Zachowania zdrowotne osób w wieku senioralnym – rola optymizmu
Summary
Introduction. Research concerning the importance of optimism in the aspect of life style are not uncommon, however, relatively few studies explore the role of optimism for health behaviors of seniors.
The purpose of the study was to establish the role of optimism for making health-related behaviors of
people in late adulthood.
Material and methods. The research was conducted on the group of 130 people. 70 of them were
generally healthy (participants of the Third Age University), and 60 people were cardiologic patients
hospitalized after a hemorrhage or heart attack. Among the respondents, 60 were men (46.2 %) and
70 (53.8 %) women. The age of the surveyed ranged 61-88 years (M = 71.32, SD = 5.81).
The research tools were Life Orientation Test – to measure dispositional optimism and Health Behaviors
Inventory to measure health behaviors.
Results. The responded seniors exhibited an average level of optimism and above-average level of
health behaviors. Gender and health status were associated with health behaviors. Women and the
hospitalized patients, compared with men and healthy respondents revealed more health-promoting
behaviors. Age did not differentiated the level of health behaviors.
The correlation and regression analysis confirmed the role of gender, health status and optimism in
manifesting health behaviors by seniors. The importance of optimism in predicting health behaviors
was different depending on the category of health-related behaviors.
Conclusions. Optimism may be considered as a trait conducive to „healthy/positive aging”, which create
a challenge for prevention and health promotion programs, particularly among the group of males.
WSTĘP
Problematyka jakości i stylu życia seniorów staje się w ostatnich latach przedmiotem coraz większego
zainteresowania społecznego, a funkcjonowanie osób po 60 roku życia jest przedmiotem wielu analiz
badawczych. Wynika to przede wszystkim z procesów demograficznych. Wydłuża się średnia długość
życia, a w ogólnej populacji wielu społeczeństw rośnie ilość osób starszych. Według danych Głównego
Urzędu Statystycznego z 2012 roku w Polsce mężczyźni żyli przeciętnie 72,7 lat, natomiast kobiety
81,0. W stosunku do 1990 roku mężczyźni żyją dłużej o 6,5 lat, natomiast kobiety o 5,8. Prognozy
statystyczne zapowiadają, iż do 2035 r. przeciętne trwanie życia wzrośnie odpowiednio o około 8 lat
dla mężczyzn oraz o około 3 lata dla kobiet [1].
Jednym z najnowszych, szeroko zakrojonych badań było przeprowadzone przez ONZ badanie sytuacji
seniorów z 91 państw. Z opracowanego w 2013 roku raportu Global Age Watch Index [2] wynika, że
Polska zajęła odległe 62. miejsce (z krajów należących do Unii Europejskiej było to miejsce ostatnie).
Autorzy raportu porównali siłę nabywczą dochodów seniorów, ich sytuację zdrowotną, wykształcenie
oraz możliwość zatrudnienia. Największym problemem dla starszych osób w Polsce nie jest bezpieczeństwo dochodów (pod tym względem Polska zajęła 20. miejsce w rankingu) lecz ich sytuacja zdrowotna.
Autorzy raportu zwracają uwagę, iż w Polsce szybki rozwój gospodarczy nie idzie w parze z poprawą
sytuacji ludzi starszych, daje jednak potencjał do poprawy warunków ich życia, szczególnie w dziedzinie edukacji i zatrudnienia oraz w sferze dostępu do opieki zdrowotnej. Wydaje się to konieczne, gdyż
według szacunków w 2050 roku seniorzy będą stanowili 35 proc. polskiego społeczeństwa.
Szczegółowej oceny funkcjonowania osób starszych w Polsce – w kontekście stanu zdrowia, kondycji
finansowej czy poziomu społecznego wykluczenia – dokonano w ramach badań w programie PolSenior,
które objęły 5695 seniorów [3]. Z badań tych wynika, iż zachowania zdrowotne osób starszych pozostawiają wiele do życzenia. Połowa seniorów deklaruje, iż jest bierna ruchowo, a skłonność do podejmowania
aktywności fizycznej maleje wraz z wiekiem [4]. Badani spożywali posiłki nieregularnie, a większość
z nich nie spożywała zalecanych 4-5 posiłków dziennie [5]. W grupie tej powszechne jest nadciśnienie
tętnicze, jednak wielu seniorów nie podejmowało żadnych kroków, aby z nim walczyć [6].
147
Zadworna-Cieślak M., Ogińska-Bulik N. Zachowania zdrowotne osób w wieku senioralnym – rola optymizmu
Tymczasem różnorodne zachowania ludzkie w znaczącym stopniu odpowiadają za stan zdrowia. Zgodnie
z koncepcją tzw. pól zdrowia są za nie odpowiedzialne kolejno: opieka medyczna (10%), dziedziczenie
(16%), środowisko fizyczne (21%), największy zaś udział ma styl życia (53%) [7].
Szczególnym wyzwaniem dla osób w wieku senioralnym jest ryzyko zaburzeń sercowo-naczyniowych,
które są istotnie powiązane ze stylem życia. Układ krążenia i stan całego organizmu można wspomóc
w każdym wieku, także dojrzałym, poprzez odpowiednie działania zdrowotne [8].
Na styl życia wpływa wiele czynników, w tym wiek, płeć, status materialny, a także stan zdrowia [9, 10,
11,12]. Szczególnie istotne dla podejmowania zachowań zdrowotnych są uwarunkowania psychologiczne
[13]. Wśród nich wymienia się optymizm życiowy. Zdaje się on pełnić istotne funkcje autoregulacyjne,
ponieważ wpływa na wybór celów oraz determinuje wysiłek jednostki włożony w ich realizację. Zdaniem
Carvera i Scheiera [14], dyspozycyjny optymizm – traktowany jako względnie trwała cecha jednostki, wyraża się w uogólnionych oczekiwaniach człowieka dotyczących wyników jego własnych działań.
Z kolei w koncepcji Czapińskiego [15] optymizm jest efektem inklinacji pozytywnej, czyli tendencji
do przypisywania pozytywnych znaczeń wartościujących różnym aspektom rzeczywistości. Seligman
[16] zaś postuluje istnienie optymizmu atrybucyjnego, który związany jest ze sposobem wyjaśniania
zaistniałych wydarzeń.
Prowadzone dotąd na gruncie polskim badania, dotyczące związków optymizmu ze stylem życia nie
należą do licznych i raczej koncentrują się na grupach o specyficznej sytuacji zawodowej czy zdrowotnej.
W badaniach przyszłych nauczycieli Kowalski [17] wykazał, że osoby o stylu optymistycznym częściej
podejmują zachowania sprzyjające zdrowiu niż osoby charakteryzujące się stylem pesymistycznym.
Z kolei w grupie osób chorujących na nadciśnienie tętnicze ustalono istotne statystycznie zależności
między wyższym poziomem dyspozycyjnego optymizmu a pozytywnymi zachowaniami zdrowotnymi,
takimi jak podejmowanie aktywności fizycznej, spożywanie owoców i warzyw oraz ryb. Istotnie niższy
poziom dyspozycyjnego optymizmu cechował osoby nadużywające soli w diecie, spożywające alkohol
lub palące papierosy [18].
Nieco więcej danych o relacji optymizmu i zachowań zdrowotnych u seniorów dostarczają badania zagraniczne. Jak ustalił Steptoe i in. [19] wśród mieszkańców domów pomocy społecznej dyspozycyjny
optymizm wiązał się ze sprzyjającym zdrowiu stylem życia. Zachowaniami zdrowotnymi występującymi częściej u starszych optymistów było niepalenie, umiarkowane spożycie alkoholu i podejmowanie
ćwiczeń. Autorzy postulują, iż optymizm sprzyja pozytywnemu starzeniu się. Podobne wnioski płyną
z badań Giltay i wsp. [20], które przeprowadzono w społeczności mieszkających wspólnie mężczyzn
w wieku senioralnym. Osoby o wyższym poziomie optymizmu w porównaniu z pesymistami podejmowali więcej aktywności fizycznej, spożywali mniej alkoholu i rzadziej palili tytoń, za to spożywali
więcej owoców, warzyw, pełnoziarnistego chleba, a wyniki te były niezależne od zmiennych socjodemograficznych i stanu zdrowia. Badacze wskazują, iż niski poziom optymizmu może pośrednio sprzyjać
chorobom sercowo-naczyniowym i zwiększać ryzyko zgonu, poprzez podejmowanie niekorzystnych dla
zdrowia zachowań.
W Polsce brakuje danych na temat roli optymizmu w podejmowaniu zachowań zdrowotnych osób
w okresie później dorosłości, dlatego też zagadnienie to uczyniono przedmiotem podjętych badań.
Poszukiwano odpowiedzi na następujące pytania badawcze:
• Jakie zachowania zdrowotne przejawiają badani seniorzy i jaki prezentują poziom optymizmu?
• Czy płeć, wiek oraz stan zdrowia wiążą się z poziomem optymizmu i preferowanymi
zachowaniami zdrowotnymi?
• W jakim stopniu poziom optymizmu jest powiązany z podejmowanymi zachowaniami
zdrowotnymi?
• Które z analizowanych zmiennych: płeć, wiek, stan zdrowia czy optymizm są predyktorami
zachowań zdrowotnych seniorów
148
Zadworna-Cieślak M., Ogińska-Bulik N. Zachowania zdrowotne osób w wieku senioralnym – rola optymizmu
Materiał i metody
Badaniami objęto 150 osób w wieku senioralnym. Do analizy włączono wyniki 70 osób ogólnie zdrowych (uczestników Uniwersytetu Trzeciego Wieku)1 oraz 60 osób chorych kardiologicznie, po udarze
lub zawale serca (pacjentów hospitalizowanych na oddziale kardiologicznym). Wśród badanych było
60 mężczyzn (46,2%) i 70 (53,8%) kobiet. Wiek badanych mieścił się w zakresie 61-88 lat (M=71,32
SD=5,81). Badania miały charakter dobrowolny i anonimowy. Na przeprowadzenie badań w grupie
chorych uzyskano zgodę odpowiedniej Komisji Bioetyki.
W badaniach wykorzystano dwa narzędzia badawcze: Test Orientacji Życiowej – służący do pomiaru
optymizmu życiowego oraz Inwentarz Zachowań Zdrowotnych. Test Orientacji Życiowej jest polską
adaptacją Life Orientation Test -LOT-R, którego autorami są Scheier, Carver i Bridges, przygotowaną
przez Poprawę i Juczyńskiego [21]. Narzędzie służy do pomiaru dyspozycyjnego optymizmu, który
wyraża zgeneralizowane oczekiwania pozytywnych zdarzeń. Zawiera 10 stwierdzeń, spośród których
6 ma wartość diagnostyczną, pozostałe 4 służą jako pozycje buforowe. Trzy stwierdzenia są sformułowane
pozytywnie (1, 4, 10), trzy negatywnie (3, 7, 9). Każda z pozycji podlega ocenie w pięciostopniowej
skali, od 0 (zdecydowanie nie odnosi się do mnie) do 4 (zdecydowanie odnosi się do mnie). Ogólny
wynik testu jest sumą ocen 6 stwierdzeń (w przypadku stwierdzeń negatywnych przed zsumowaniem
wyniki należy odwrócić). Ogólny wynik mieści się w zakresie od 0 do 24 punktów. Im wyższy wynik,
tym wyższy poziom optymizmu. Wynik surowy można przekształcić na jednostki standaryzowane w
skali stenowej. Wyniki w zakresie 1-4 stena traktuje się jako niskie (wskazujące na skłonności do
pesymizmu), 7-10 to wyniki wysokie, oznaczające nastawienie optymistyczne. Wyniki w zakresie 5-6
stena oznaczają przeciętne nasilenie optymizmu/pesymizmu życiowego. Narzędzie posiada satysfakcjonujące właściwości psychometryczne. Jego rzetelność wyrażana wskaźnikiem alfa Cronbacha jest
wystarczająca i wynosi 0,76.
Inwentarz Zachowań Zdrowotnych – IZZ, którego autorem jest Z. Juczyński [21], zawiera 24 stwierdzenia
opisujące różnego typu zachowania związane ze zdrowiem (po 6 w każdej kategorii). Badany ocenia
nasilenie danych zachowań, posługując się skalą ocen od 1 („prawie nigdy”) do 5 („prawie zawsze”). Po
zsumowaniu częstotliwości poszczególnych zachowań ustala się ogólny wskaźnik zachowań zdrowotnych
oraz stopień nasilenia czterech kategorii zachowań, tj. prawidłowych nawyków żywieniowych, zachowań
profilaktycznych, praktyk zdrowotnych oraz pozytywnych nastawień psychicznych. Prawidłowe nawyki
żywieniowe uwzględniają głównie rodzaj spożywanej żywności (np. pieczywo pełnoziarniste, warzywa
i owoce). Zachowania profilaktyczne dotyczą przede wszystkim przestrzegania zaleceń zdrowotnych
i uzyskiwania informacji o zdrowiu i chorobie. Praktyki zdrowotne obejmują nawyki związane ze snem,
rekreacją czy aktywnością fizyczną, zaś pozytywne nastawienia psychiczne dotyczą unikania zbyt silnych
emocji, napięć i stresów. Wartość ogólnego wskaźnika zachowań zdrowotnych mieści się w granicach
od 24 do 120 punktów. Im wyższy wynik, tym większe nasilenie określonych zachowań zdrowotnych.
Wyniki ogólnego wskaźnika można przeliczyć na steny. Narzędzie uzyskało zadowalające parametry
psychometryczne. Zgodność wewnętrzna ustalona na podstawie alfa Cronbacha wynosi 0,85 dla całego Inwentarza, zaś dla jego podskal mieści się w granicach od 0,60 do 0,65. Wskaźnik stabilności,
mierzony w odstępie 6 tygodni, za pomocą testu-retestu wynosi 0,88.
Wyniki
Po sprawdzeniu normalności rozkładów analizowanych zmiennych, ustalono ich średnie wartości wraz
z odchyleniami standardowymi. W analizach uwzględniono, oprócz optymizmu i zachowań zdrowotnych,
również płeć, wiek badanych oraz ich stan zdrowia. Do oceny różnic między średnimi wykorzystano
test t-Studenta. W kolejnym kroku ustalono zależności między zmiennymi, wykorzystując w tym celu
współczynniki korelacji Pearsona. Do ustalenia predyktorów zachowań zdrowotnych zastosowano
hierarchiczną analizę regresji. Taki model regresji wykorzystywany jest gdy można sądzić, iż możliwe
jest wykazanie jakiejś struktury powiązań między predyktorami a zmienną zależną oraz pozwala na
stwierdzenie, czy dodanie określonych zmiennych poprawia jakość przewidywania. Uzyskane średnie
analizowanych zmiennych zamieszczono w tabeli 1.
Wyniki 20 osób odrzucono ze względu na występowanie różnego rodzaju schorzeń o charakterze przewlekłym
1
149
Zadworna-Cieślak M., Ogińska-Bulik N. Zachowania zdrowotne osób w wieku senioralnym – rola optymizmu
Tab. 1. Średnie wartości analizowanych zmiennych w całej grupie badanej
Tab. 1. Average values of the analyzed variables in the main group
Badane zmienne
M
SD
Optymizm życiowy
14,52
4,06
Zachowania zdrowotne – ogółem
89,85
13,69
- prawidłowe nawyki żywieniowe
22,00
4,89
- zachowania profilaktyczne
22,54
4,33
- pozytywne nastawienia psychiczne
22,80
3,86
- praktyki zdrowotne
22,53
4,03
Oznaczenia: M – średnia; SD – odchylenie standardowe
Badane osoby przejawiają przeciętny poziom optymizmu. Uzyskana średnia w Teście Orientacji Życiowej
odpowiada wartości 5 stena i nie różni się w sposób znaczący od wyników uzyskanych w badaniach
normalizacyjnych, obejmujących zarówno osoby zdrowe, jak i chore [21].
Ogólny wynik zachowań zdrowotnych odpowiada wartości 7 stena, jest więc zaliczany do wyników ponadprzeciętnych [21]. Sprawdzono również czy badane osoby różnią się w preferencjach poszczególnych
zachowań. W tym celu uzyskane wartości poszczególnych czynników wchodzących w skład Inwentarza
Zachowań Zdrowotnych podzielono przez ilość przypadających na nie stwierdzeń, tj. przez 6. Uzyskane
średnie (odpowiednio: 3,66; 3,76; 3,80; 3,75) nie różnią się między sobą w sposób istotny statystycznie.
Nie odbiegają też w sposób znaczący od średnich uzyskanych w badaniach normalizacyjnych.
Tab. 2. Płeć a poziom optymizmu i zachowań zdrowotnych
Tab. 2. Gender and the level of optimism and health behaviors
Badane zmienne
Kobiety
(n=70)
Mężczyźni
(n=60)
t
p<
4,22
1,54
ni
93,35
12,18
-3,26
0,01
5,09
23,61
4,10
-4,33
0,001
21,41
4,31
23,51
4,13
-2,86
0,01
- pozytywne nastawienia psychiczne
22,45
3,76
23,04
3,95
-0,87
ni
- praktyki zdrowotne
21,78
4,21
23,17
3,77
-1,98
0,05
M
SD
M
SD
Optymizm życiowy
15,11
3,83
14,01
Zachowania zdrowotne – ogółem
85,76
14,31
- prawidłowe nawyki żywieniowe
20,11
- zachowania profilaktyczne
Oznaczenia: M – średnia, SD – odchylenie standardowe, t – test t-Studenta, p – poziom istotności różnic,
ni – różnice nieistotne statystycznie
150
Zadworna-Cieślak M., Ogińska-Bulik N. Zachowania zdrowotne osób w wieku senioralnym – rola optymizmu
Płeć jest powiązana z nasileniem zachowań zdrowotnych. Kobiety uzyskały wyższy wynik w Inwentarzu
Zachowań Zdrowotnych w porównaniu z mężczyznami. Oznacza to, że prezentują bardziej prawidłowe
zachowania. Dotyczy to szczególnie nawyków żywieniowych, zachowań profilaktycznych oraz w nieco
mniejszym stopniu praktyk zdrowotnych. Płeć nie różnicuje poziomu optymizmu.
Tab. 3. Wiek a poziom optymizmu i zachowań zdrowotnych
Tab. 3. Age and the level of optimism and health behaviors
Młodsi
(n=79)
Badane zmienne
Starsi
(n=51)
t
p<
M
SD
M
SD
Optymizm życiowy
14,56
3,45
14,45
4,90
0,16
ni
Zachowania zdrowotne – ogółem
89,06
14,06
91,05
13,13
-0,81
ni
- prawidłowe nawyki żywieniowe
21,70
5,10
22,45
4,56
-0,84
ni
- zachowania profilaktyczne
22,43
4,46
22,72
4,15
-0,38
ni
- pozytywne nastawienia psychiczne
22,87
3,76
22,61
4,07
0,38
ni
- praktyki zdrowotne
22,05
4,08
23,27
3,86
-1,70
ni
Oznaczenia: M – średnia, SD – odchylenie standardowe, t – test t-Studenta, p – poziom istotności różnic,
ni – różnice nieistotne statystycznie
Wiek nie wpływa w sposób istotny statystycznie na poziom optymizmu ani na stopień podejmowanych zachowań zdrowotnych. Oznacza to, że zarówno młodsi (<71 lat), jak i starsi (≥71 lat) seniorzy prezentują podobny
poziom analizowanych zachowań, mierzonych za pomocą Inwentarza Zachowań Zdrowotnych (kryterium
podziału na młodszych i starszych w badanej grupie seniorów stanowiła średnia arytmetyczna wieku).
Tab. 4. Stan zdrowia a poziom optymizmu i zachowań zdrowotnych
Tab. 4. Health status and the level of optimism and health behaviors
Zdrowi
(n=70)
Badane zmienne
Chorzy
(n=60)
t
p<
M
SD
M
SD
Optymizm życiowy
13,94
3,89
15,20
4,18
-1,77
ni
Zachowania zdrowotne – ogółem
87,17
13,39
92,97
13,48
-2,45
0,05
- prawidłowe nawyki żywieniowe
21,50
4,77
22,58
5,00
-1,26
ni
- zachowania profilaktyczne
21,91
4,71
23,28
3,74
-1,81
ni
- pozytywne nastawienia psychiczne
21,95
3,75
23,72
3,80
-2,65
0,01
- praktyki zdrowotne
21,80
4,07
23,28
3,82
-2,27
0,05
Oznaczenia: M – średnia, SD – odchylenie standardowe, t – test t-Studenta, p – poziom istotności różnic,
ni – różnice nieistotne statystycznie
151
Zadworna-Cieślak M., Ogińska-Bulik N. Zachowania zdrowotne osób w wieku senioralnym – rola optymizmu
Stan zdrowia wiąże się w sposób istotny statystycznie z zachowaniami zdrowotnymi badanych osób
w wieku senioralnym. Osoby chore kardiologicznie, w porównaniu ze zdrowymi ujawniają bardziej
prozdrowotne zachowania. Przejawiają się one przede wszystkim w postaci pozytywnych nastawień
psychicznych oraz stosowanych praktyk zdrowotnych. Stan zdrowia nie różnicuje natomiast nawyków
żywieniowych oraz zachowań profilaktycznych. Nie jest też powiązany z poziomem optymizmu badanych seniorów.
Kolejnym krokiem analizy wyników badań było ustalenie, czy istnieje związek między poziomem optymizmu a podejmowanymi przez seniorów zachowaniami zdrowotnymi, z uwzględnieniem płci i stanu
zdrowia. Ze względu na brak różnic w nasileniu zachowań zdrowotnych ze względu na wiek, zmiennej
tej nie uwzględniono w dalszych analizach.
Tab. 5. Korelacje optymizmu z zachowaniami zdrowotnymi z uwzględnieniem płci i stanu zdrowia
Tab. 5. Correlations of optimism with health behaviors disaggregated by gender and health status
Cała
grupa
(n=130)
Kobiety
(n=70)
Mężczyźni
(n=60)
Zdrowi
(n=70)
Chorzy
(n=60)
Zachowania zdrowotne – ogółem
0,15
0,28**
0,12
-0,14
0,41***
- prawidłowe nawyki żywieniowe
0,01
0,06
0,08
-0,21
0,21
- zachowania profilaktyczne
0,04
0,19
-0,06
-0,23
0,35**
0,37***
0,50***
0,23
0,20
0,50***
0,11
0,12
0,16
-0,12
0,32**
Badane zmienne
- pozytywne nastawienia psychiczne
- praktyki zdrowotne
*** p<0,001, ** p<0,01
Uzyskane wyniki badań wykazały, że w całej grupie badanych seniorów optymizm wiąże się tylko z jednym rodzajem zachowań zdrowotnych, tj. pozytywnymi nastawieniami psychicznymi. Jest to korelacja
dodatnia, co oznacza, że im wyższy poziom optymizmu tym częściej badani przejawiają pozytywne
nastawienia psychiczne. Optymizm nie wiąże się z wynikiem ogólnym ani z pozostałymi zachowaniami
wchodzącymi w skład Inwentarza Zachowań Zdrowotnych. Uwzględniając płeć badanych, daje się zauważyć, że optymizm koreluje z zachowaniami zdrowotnymi w grupie kobiet – najsilniej z pozytywnymi
nastawieniami psychicznymi. Nie koreluje natomiast w grupie mężczyzn.
Ponadto optymizm koreluje dodatnio z zachowaniami zdrowotnymi jedynie w grupie chorych. Uzyskane
współczynniki korelacji – o charakterze dodatnim – wskazują, że im wyższy poziom optymizmu, tym
częściej seniorzy podejmują prawidłowe zachowania zdrowotne, a dotyczy to przede wszystkim pozytywnych nastawień psychicznych, zachowań profilaktycznych orz stosowanych praktyk zdrowotnych.
W toku dalszych obliczeń przeprowadzono analizę regresji hierarchicznej. Do równania regresji włączano
kolejno zmienne, które okazały się powiązane z zachowaniami zdrowotnymi w świetle wcześniejszych
analiz. Obserwowano zmianę współczynnika R2 po wprowadzaniu poszczególnych zmiennych objaśniających – płci, stanu zdrowia, a następnie optymizmu.
152
Zadworna-Cieślak M., Ogińska-Bulik N. Zachowania zdrowotne osób w wieku senioralnym – rola optymizmu
Tab. 6. Predyktory ogólnego poziomu zachowań zdrowotnych
Tab. 6. Predictors of general level of health behaviors
Beta
B
Błąd B
t
p
Płeć
0,308
8,439
2,282
3,698
0,000
Stan zdrowia
0,164
2,962
1,499
1,976
0,050
Optymizm
0,179
0,604
0,282
2,140
0,034
63,26
6,221
10,169
0,000
Wartość stała
R=0,37; R2= 0,14; skoryg. R2=0,12
Oznaczenia:
R – współczynnik korelacji, R2– współczynnik determinacji, Beta – standaryzowany współczynnik regresji
B – niestandaryzowany współczynnik regresji, Błąd B – błąd niestandaryzowanego współczynnika regresji
t – wartość testu t, p – poziom istotności
Zmiennymi pozwalającymi na przewidywanie ogólnego poziomu zachowań zdrowotnych okazały się
wszystkie wprowadzone zmienne, wyjaśniając łącznie 14% wariancji zmiennej zależnej. Największy
udział w predykcji ma płeć (7%). Kobiety, osoby chore kardiologicznie i optymiści podejmują więcej
zachowań korzystnych dla zdrowia.
Poszukując wyznaczników poszczególnych rodzajów zachowań zdrowotnych ustalono, iż w przypadku
prawidłowych nawyków żywieniowych struktura zmiennych wyjaśniających jest podobna, jak w przypadku ogólnych zachowań zdrowotnych – płeć (Beta = 0,37; R2 = 0,13), stan zdrowia (Beta = 0,09,
R2 = 0,01) i optymizm (Beta = 0,05, R2 = 0,003) wyjaśniają łącznie 14% wariancji zmiennej zależnej.
Najbardziej znaczący w predykcji jest udział płci, pozostałe zmienne mają niewielkie znaczenie.
W przypadku zachowań profilaktycznych także uzyskano podobną do powyższej strukturę zmiennych
wyjaśniających, jednak ich moc predykcyjna jest nieznaczna (łączny R2 wynosi 0,09).
Podobne zmienne wyjaśniające (płeć, stan zdrowia, optymizm) o słabej mocy predykcyjnej uzyskano
w przypadku praktyk zdrowotnych (łączny R2 wynosi zaledwie 0,07).
Pozytywne nastawienia psychiczne, jako jeden ze wskaźników zachowań zdrowotnych, wyznaczane
są także przez płeć (Beta = 0,13; R2 = 0,01), stan zdrowia (Beta = 0,16; R2 = 0,04) i optymizm
(Beta = 0,37; R2 = 0,13), a łączna moc predykcyjna tych zmiennych wynosi 18%. W przypadku tych
zachowań największy udział wnosi optymizm, który wyjaśnia 13% wariancji zmiennej zależnej.
Dyskusja i wnioski
Badani seniorzy prezentują przeciętny poziom optymizmu oraz wyższy niż przeciętny poziom podejmowanych zachowań zdrowotnych. Porównując aktywność zdrowotną osób starszych z innymi grupami badanymi
Inwentarzem Zachowań zdrowotnych można wskazać, iż seniorzy podejmują więcej zachowań sprzyjających
zdrowiu w porównaniu z grupą młodszych badanych w okresie średniej dorosłości oraz z grupami specyficznymi, np. studentek, nauczycielek, kobiet w okresie menopauzy, a ich poziom aktywności zdrowotnej
zbliżony jest najbardziej do zachowań zdrowotnych badanych przez Juczyńskiego diabetyków [21].
Z tendencją do podejmowania zachowań zdrowotnych przez badanych seniorów powiązana jest płeć
i stan zdrowia, natomiast nie stwierdzono takiej zależności w przypadku wieku. Kobiety oraz osoby
chorujące kardiologicznie przejawiały wyższy poziom aktywności zdrowotnej w porównaniu do mężczyzn
i osób zdrowych. Z podejmowaną aktywnością zdrowotną wiąże się także optymizm, przede wszystkim
u kobiet i osób chorujących.
153
Zadworna-Cieślak M., Ogińska-Bulik N. Zachowania zdrowotne osób w wieku senioralnym – rola optymizmu
Czynnikami prognostycznymi dla zachowań zdrowotnych seniorów okazała się płeć i stan zdrowia oraz
optymizm, przy czym moc predykcyjna uzyskanych wyznaczników jest różna w przypadku różnych
kategorii zachowań. Rola samego optymizmu najistotniejsza jest w przypadku zachowań zdrowotnych
w wymiarze psychicznym.
Uzyskane dane podkreślają różnice związane z płcią w podejmowaniu aktywności zdrowotnej. Są to
wnioski spójne z większością badań w tym zakresie – kobiety w różnych grupach wiekowych bardziej
dbają o zdrowie niż mężczyźni [9,13]. Funkcjonujące społecznie stereotypy związane z płcią zdają się
nakazywać kobietom większą dbałość o zdrowie, zwalniając z tych działań mężczyzn, a nawet promując
w ich grupie zachowania dla zdrowia ryzykowne [22]. W kontekście niższej średniej życia w grupie
mężczyzn dane te mogą niepokoić i wskazują na konieczność objęcia szczególną uwagą profilaktyczną
mężczyzn.
Ponadto stan zdrowia okazał się czynnikiem istotnym dla aktywności zdrowotnej. Osoby hospitalizowane, chore kardiologiczne, wykazywały więcej działań prozdrowotnych, a z uzyskanych analiz wynika, iż
skłonność do takich zachowań wzrasta właśnie w sytuacji choroby. Pogorszenie stanu zdrowia skłania
do podejmowania zachowań zdrowotnych o charakterze celowym, intencjonalnym, będących wynikiem
świadomej decyzji podmiotu. W ich kształtowaniu ważną rolę odgrywa podmiotowe podejście i indywidualna świadomość. Nagłe pogorszenie stanu zdrowia stwarza warunki sprzyjające podjęciu decyzji
o zmianie zachowań niekorzystnych dla zdrowia na prozdrowotne [23].
W klasyfikacjach zachowań zdrowotnych bierze się pod uwagę poziom zdrowia lub nasilenie choroby,
wyodrębniając dwie grupy zachowań zdrowotnych: zachowania w sytuacji zdrowia oraz w sytuacji choroby. Zachowania pierwszego rodzaju to głównie czynności promocyjne i profilaktyczne. Zachowania
drugiego rodzaju to działania w sytuacji zagrożenia zdrowia, ukierunkowane na jego przywrócenie.
Można podzielić je na zachowania związane z przyjmowaniem roli chorego (np. poszukiwanie pomocy
i diagnozy), z pełnieniem roli chorego (np. spełnianie zaleceń lekarskich) oraz zachowania związane
z samoleczeniem (np. stosowanie własnych sposobów leczenia) [24].
Optymizm zdaje się pełnić niejednoznaczną rolę w podejmowaniu aktywności zdrowotnej. Przede
wszystkim różna jest jego rola w zakresie wspierania różnych form zachowań zdrowotnych. Nie dziwi
jego największy udział w predykcji zachowań zdrowotnych w sferze psychicznej. W innych zaś sferach
– prawidłowych nawyków żywieniowych, zachowań profilaktycznych i praktyk zdrowotnych – rola optymizmu jest zdecydowanie mniejsza.
Jak podaje Seligman [16] optymiści chętniej stosują metody profilaktyczne oraz częściej niż pesymiści,
przestrzegają zaleceń lekarskich w przypadku choroby. To zjawisko można wyjaśnić, odwołując się do
istoty stylów wyjaśniania. Optymista wierzy, że ma wpływ na pojawiające się wydarzenia, a więc jest
przekonany, że jego zachowanie determinuje sytuacje, które nastąpią w przyszłości. Przegląd badań
uprawnia do stwierdzenia, że optymizm korzystnie wpływa na zdrowie [25].
W świetle badań własnych optymizm zdaje się mieć znaczenie wspierające dla aktywności zdrowotnej,
przede wszystkim w sytuacji choroby. Kluczowa dla tego efektu może być świadomość zdrowotna. Tę
z kolei wyzwala lub pogłębia znacząco sytuacja choroby. Mają ją także w większym stopniu kobiety
niż mężczyźni.
Optymizm ułatwia radzenie sobie z chorobą, jak również odgrywa znaczącą rolę w zmianie zachowań
zdrowotnych. Osoby charakteryzujące się wysokim poziomem optymistycznego nastawienia do życia
szybciej zdrowieją, np. po operacji by-passów, w przeciwieństwie do operowanych pesymistów [26].
Można więc uznać optymizm za cechę sprzyjającą „zdrowemu/pozytywnemu starzeniu się”. Szczególnym
wyzwaniem profilaktyki i promocji zdrowia staje się wzmacnianie tej i innych właściwości wspierających aktywność zdrowotną. W świetle badań własnych ważna jest tu szczególnie grupa mężczyzn. To
do nich w szczególności należy kierować społeczne akcje i programy promocyjne pogłębiające świadomość zdrowotną – skłaniające do dbania o własne zdrowie, zanim pojawią się symptomy choroby.
154
Zadworna-Cieślak M., Ogińska-Bulik N. Zachowania zdrowotne osób w wieku senioralnym – rola optymizmu
W programach tych warto bazować także na wzmacnianiu świadomości zdrowotnej i budowaniu zasobów psychologicznych, takich jak optymistyczne nastawienie do życia, które przekładać się może na
wzmocnienie wiary w sens aktywności prozdrowotnej.
Przeprowadzone badania wiążą się z pewnymi ograniczeniami. Dobór osób badanych miał charakter
celowy. Być może nieco inne wyniki uzyskano by w badaniach, w których dobierano by osoby do badań w sposób losowy. Nie sprawdzano czy uczestniczący w badaniach seniorzy, zwłaszcza uczestnicy
Uniwersytetu Trzeciego Wieku, podejmują inne aktywności, np. pracę zawodową, a mogło mieć to
znaczenie dla preferowanej aktywności zdrowotnej. Do oceny analizowanych zmiennych wykorzystano
techniki samoopisu. Badani oceniali więc swoje zachowania w sposób subiektywny, a w ocenie niektórych
zachowań zdrowotnych znaczenie może mieć tendencja do pokazania się w lepszym świetle. Badania
miały charakter przekrojowy, co nie pozwala w sposób jednoznaczny na wnioskowanie o istnieniu zależności przyczynowo-skutkowych, zwłaszcza w odniesieniu do optymizmu. Pomimo przedstawionych
ograniczeń, uzyskane wyniki wnoszą nowe treści w obszar zagadnień, związanych ze zdrowiem osób
w wieku podeszłym.
Piśmiennictwo
[1] Trwanie życia w 2012 roku, GUS, Warszawa 2013 Dane pobrane w dniu 02.02.2014 ze strony
http://www.stat.gov.pl/gus/5840_4721_PLK_HTML.htm
[2] Global AgeWatch Index 2013: Insight report, HelpAge International, Dane pobrane w dniu
03.02.2014 ze strony http://www.helpage.org
[3] Mossakowska M, Więcek A, Błędowski P. (red.) Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne
i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce. Poznań: Termedia Wydawnictwa Medyczne; 2012
[4] Rowiński R, Dąbrowski A. Aktywność fizyczna Polaków w wieku podeszłym. W: Mossakowska
M, Więcek A, Błędowski P. (red.) Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne
starzenia się ludzi w Polsce, Poznań: Termedia Wydawnictwa Medyczne; 2012. s. 531-548.
[5] Kołłajtis-Dołowy A, Pietruszka B, Olszanecka-Glinianowicz M, Mossakowska M. Zwyczaje
żywieniowe osób w wieku podeszłym. W: Mossakowska M, Więcek A, Błędowski P. (red.) Aspekty
medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce, Poznań:
Termedia Wydawnictwa Medyczne; 2012. s. 359 – 378.
[6] Zdrojewski T., Więcek A., Grodzicki T., Broda G., Bandosz P. Mossakowska M., Ślusarczyk P, Chudek J., Wizner B, Wyrzykowski B. Rozpowszechnienie świadomości i skuteczności
leczenia tętniczego u osób powyżej 65 roku życia w Polsce. W: Mossakowska M, Więcek A, Błędowski P. (red.) Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia się ludzi
w Polsce, Poznań: Termedia Wydawnictwa Medyczne; 2012. s. 155-168.
[7] Lalonde M. A New perspectives on the health of Canadians. A Work Document Information.
Ottawa: Government of Canada; 1974
[8] Stanner S. Diet and lifestyle measures to protect the ageing heart. Br J Community 2009;
14(5):210-212
[9] Ziarko M. Zachowania zdrowotne młodych dorosłych – uwarunkowania psychologiczne. Poznań:
Wydawnictwo Naukowe „Bogucki”; 2006
[10] Dolińska-Zygmunt G. Podmiotowe uwarunkowania zachowań promujących zdrowie. Warszawa:
Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN; 2000
[11] Peltzer K. Health behavior in Black South African university students. S Afr J Psych 2000; 30 (4):
46 – 50
[12] Piwowarska-Pościk L. Liderzy oraz outsiderzy na tle próby reprezentacyjnej. W: Puchalski K,
Korzeniowska E, Piwowarska-Pościk L. (red.) Aktywność zdrowotna a świadomość potoczna. Łódź:
Wydawnictwo Instytutu Medycyny Pracy; 1999. s. 29-33.
[13] Zadworna-Cieślak M, Ogińska-Bulik N. Zachowania zdrowotne młodzieży – uwarunkowania
podmiotowe i rodzinne. Warszawa: Difin; 2011
[14] Carver CS, Scheier MF, Segerstrom SC. Optimism. Clin Psychol Rev. 2010; 30(7): 879–889
[15] Czapiński J. Wartościowanie – zjawisko inklinacji pozytywnej (o naturze optymizmu): Wrocław,
Warszawa, Kraków, Gdańsk, Łódź: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej
Akademii Nauk; 1985
155
Zadworna-Cieślak M., Ogińska-Bulik N. Zachowania zdrowotne osób w wieku senioralnym – rola optymizmu
[16] Seligman MEP. Optymizmu można się nauczyć. Jak zmienić swoje myślenie i swoje życie. Poznań:
Wydawnictwo ME, Poznań; 1993
[17] Kowalski M. Optymizm-pesymizm oraz styl życia u przyszłych nauczycieli. W: Andrzejak Z,
Kacprzak L, Pająk K. (red.). Polski system edukacji po reformie 1999 roku: stan, perspektywy,
zagrożenia. Tom 2. Poznań – Warszawa: Dom Wydawniczy Elipsa; 2005. s. 201—206.
[18] Łatka J, Majda A, Pyrz B. Dyspozycyjny optymizm a zachowania zdrowotne pacjentów z chorobą
nadciśnieniową. Probl Pielęg 2013; 21 (1): 21–28
[19] Steptoe A, Wright C, Kunz-Ebrecht S, Iliffe S. Dispositional optimism and health behaviour
in community-dwelling older people: Associations with healthy ageing. Br J Health Psychol 2006;
11(1): 71-84
[20] Giltay EJ, Geleijnse JM, Zitman FG, Buijsse B, Kromhout D., Lifestyle and dietary correlates of
dispositional optimism in men: The Zutphen Elderly Study. J Psychosom Res. 2007; 63(5):483-90.
[21] Juczyński Z. Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia. Warszawa: Pracownia Testów
Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego; 2001
[22] Mandal E. Podmiotowe i interpersonalne konsekwencje stereotypów związanych z płcią. Katowice:
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego; 2000
[23] Heszen I, Sęk H. Psychologia zdrowia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN; 2007
[24] Sęk H. Zdrowie behawioralne. W: Strelau J. (red.) Psychologia. Podręcznik akademicki. Jednostka
w społeczeństwie i elementy psychologii stosowanej, t. 3. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne; 2000. s. 533-553.
[25] Potempa K. Optymizm a zdrowie. MONZ 2013; 19(2): 130–134
[26] Scheier MF, Matthews KA, Owens JF, Magovern GJ Sr, Lefebvre RC, Abbott RA, Carver CS,
Dispositional optimism and recovery from coronary artery bypass surgery: the beneficial effects
on physical and psychological well-being. J Pers Soc Psychol 1989; 57(6):1024-40
Revieved/Zrecenzowano 31.03.2014
Accepted/Zatwierdzono do druku 7.04.2014
KOMUNIKAT REDAKCJI
Zaproszenie do publikacji
Redakcja uprzejmie zaprasza
do nadsyłania
pełnotekstowych artykułów oryginalnych
i krótkich doniesień badawczych
mieszczących się w tematyce czasopisma,
wcześniej niepublikowanych
oraz nieprzedłożonych do innych wydawnictw,
celem rozważenia Publikacji w Psychogeriatrii Polskiej
Wszystkie przedłożone artykuły
zostaną niezależnie zrecenzowane.
Wydawca Psychogeriatrii Polskiej
Fundacja Ochrony Zdrowia Psychicznego
50-119 Wrocław, ul. Nożownicza 4/8
http://www.fozp.org.pl
e-mail: [email protected]