Publikacja darmowa

prof. dr Andrzej Dyoniak
Instytut Nauk Prawnych PAN
Odpowiedzialność za długi przy prowadzeniu działalności gospodarczej*
I. Uwagi wprowadzające
Ustrój ustawowy wspólności majątkowej charakteryzuje się
istnieniem w jego ramach majątku wspólnego, którego zakres w
porównaniu z majątkiem odrębnym jest stosunkowo duży. Jeśli
chcemy na serio traktować odpowiedzialność cywilną, a jest ona
jednym z filarów, na których opiera się prawo cywilne1, nie można
wyłączać majątku wspólnego od odpowiedzialności za zobowiązania, których dłużnikiem jest tylko jeden z małżonków. Zakres tej
odpowiedzialności, jak się o tym przekonamy w następnym punkcie, może być jednak rozmaicie ukształtowany.
Uregulowanie zawarte w prawie polskim charakteryzuje się
ukształtowaniem odrębnych podstaw odpowiedzialności za zobowiązania cywilnoprawne i publicznoprawne, w tym w szczególności podatkowe. Tylko odpowiedzialność za zobowiązania cywilnoprawne uregulowana została w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym.
Charakteryzuje się ona zachowaniem - jako zasady - odpowiedzialności majątkiem wspólnym za zobowiązania jednego małżonka oraz
przestrzeganiem konstrukcji wspólności łącznej w czasie trwania
ustroju wspólności majątkowej.
1
Pracę wykonano w ramach projektu badawczego Nr 1 P 111 002 06 pt. Wybór optymalnego ustroju majątkowego małżeńskiego w warunkach polskiej gospodarki
rynkowej, finansowanego przez Komitet Badań Naukowych w latach 1994-1996.
A. Stelmachowski, Wstęp do teorii prawa cywilnego, Warszawa 1984, s. 309.
28
O d p o w i e d z i a l n o ś ć z a długi..
Konstrukcja wspólności łącznej znajduje swoje odbicie, przynajmniej w pewnym zakresie, w modelu prowadzenia egzekucji
z m a j ą t k u wspólnego małżonków z tytułu długu zaciągniętego
przez jednego tylko małżonka. Wspólność majątkowa istniejąca
między małżonkami wywiera także wpływ na zakres majątku należącego do masy upadłości.
Sprawy te będą przedmiotem rozważań w kolejnych punktach.
II. Modele regulacji odpowiedzialności za długi w obcych systemach p r a w n y c h
Systemy prawne państw europejskich, które regulują ustrój
wspólności majątkowej, można pogrupować według sposobu unormowania odpowiedzialności majątkiem wspólnym za zobowiązania.
Prawo czecho-słowackie i prawo francuskie statuuje, jako regułę, pełną odpowiedzialność majątkiem wspólnym za długi jednego małżonka (art. 147 k.c. czech., art. 1413 k.c. franc.). Długi
przedmałżeńskie i związane z nieodpłatnymi przysporzeniami
na rzecz jednego z małżonków podlegają zaspokojeniu z majątku
odrębnego dłużnika (Czechy, Słowacja, Francja) oraz z uzyskiwanych przez niego dochodów (art. 1411 ust. 1 k.c. franc.).
Prawo niemieckie, w którym jednak ustrój wspólności majątkowej jest tylko ustrojem umownym, również przyjęto zasadę
szerokiej odpowiedzialności majątkiem wspólnym za długi jednego małżonka (§ 1437 ust. 1, § 1459 k.c. niem.), wyłączając z
niej długi spadkowe małżonka nie sprawującego zarządu majątkiem wspólnym oraz za długi dotyczące majątku odrębnego tegoż małżonka (§ 1439, § 1140 k.c. niem.). Pewne odrębności w
zaspokajaniu długów z majątku wspólnego związane są z przyjętą przez małżonków regulacją zarządu majątkiem wspólnym
małżonków, sprowadzające się w głównej mierze do odpowiedzialności sprawującego zarząd małżonka w zasadzie za każdy dług
(por. § 1437-1440, § 1459-1462 k.c. niem.) 2 .
2
Szerzej na ten temat A. Dyoniak, Majątkowe prawo małżeńskie wybranych
państw europejskich na tle prawa polskiego, Warszawa 1992, s. 69-70.
29
REJENT Nr 6 - czerwiec 1995 r.
Na odmiennym założeniu oparta jest regulacja odpowiedzialności za długi małżonków w kilku innych systemach prawnych.
Regułą jest zaspokajanie długów osobistych z majątku odrębnego małżonka oraz z jego udziału w majątku wspólnym. Pewna
jednak kategoria długów podlega zaspokojeniu z całego majątku
wspólnego. Należy zaliczyć tutaj prawo węgierskie, rosyjskie, rumuńskie, szwajcarskie i włoskie. W całości mogą być pokrywane
z majątku wspólnego długi zaciągnięte w ramach zarządu majątkiem wspólnym (§ 30 ust. 3 i § 40 węgierskiej ustawy o małżeństwie,
rodzinie i opiece, art. 23 ust. 2 k m. i r. Rosji, art. 233 k.c. szwajc.).
Zaspokajanie innych długów nie jest już tak powszechne i dotyczy:
naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem (art. 23 ust. 2 k.m.
i r. Rosji, art. 32 k.r. Rumunii), kosztów zarządu majątkiem wspólnym (art. 32 k.r. Rumunii, art. 186 pkt b k.c. włosk.), długów zaciągniętych przez małżonka w ramach korzystania z uprawnienia do reprezentacji wspólnoty małżeńskiej oraz długów, za które także drugi
małżonek poręczył (art. 233 k.c. szwajc.), zobowiązań zaciągniętych
przez małżonka celem zaspokojenia potrzeb rodziny (art. 32 k.r. Rumunii, art. 186 pkt c k.c. włosk.), obciążeń prawa istniejących w momencie jego nabycia do majątku wspólnego (art. 186 pkt a k.c.
włosk.), a także zobowiązań zaciągniętych przez małżonka w interesie rodziny i zobowiązań wspólnie zaciągniętych przez małżonków
(art. 186 pkt. c i d k.c. włosk.). Ustawodawca włoski stwierdza
ponadto wyraźnie, że małżonek odpowiada do wysokości przysługującego mu udziału w majątku wspólnym za zobowiązania wypływające z czynności zarządu majątkiem wspólnym, które przekraczają
zwykły zarząd tym majątkiem, jeśli dokonane zostały bez wymaganej zgody współmałżonka (art. 189 k.c. włosk.). W prawie włoskim
małżonek nie odpowiada majątkiem wspólnym za długi przedmałżeńskie (art. 187 k.c. włosk.).
Za pewną modyfikację powyższego modelu można uznać prawo belgijskie. Długi własne (zalicza się do nich m.in. długi przedmałżeńskie, długi związane z otrzymanym spadkiem albo darowizną, długi wypływające z deliktów) podlegają zaspokojeniu z
majątku odrębnego dłużnika. Wierzyciel tylko w tym przypadku
może żądać ich zaspokojenia z majątku wspólnego, gdy nastąpiło
wzbogacenie majątku wspólnego związane z konkretnym długiem
30
Odpowiedzialność za długi..
własnym (art. 1409-1414 k.c. belg.). Z majątku wspólnego podlegają w pełni zaposkojeniu tylko tzw. wspólne długi, w szczególności
ustanowione wspólnie w interesie rodziny (art. 1408 k.c. belg.).
W kolejnym modelu, występującym w prawie bułgarskim i w
prawie państw wyłonionych z dawnej Jugosławii, małżonek odpowiada za wszelkie swoje długi majątkiem odrębnym i udziałem w majątku wspólnym.
III. O d p o w i e d z i a l n o ś ć osoby prowadzącej działalność
gospodarczą w ramach ustroju u s t a w o w e g o za długi
1. Zaciąganie zobowiązań a zarząd majątkiem wspólnym
Majątek wspólny pojmuje sie powszechnie jako sumę aktywów, natomiast długi nie stanowią składnika majątku (w przeciwnym razie oboje małżonkowie byliby dłużnikami) 3 , lecz ciążą
na nim 4 .
Definicja czynności zarządu majątkiem wspólnym może wywierać wpływ na zakres odpowiedzialności majątkiem wspólnym
za zobowiązania. Problem sprowadza się do odpowiedzi na pytanie, czy zaciąganie zobowiązań pieniężnych stanowi czynność zarządu majątkiem wspólnym. Sąd Najwyższy w dwóch uchwałach z
9 VTI 1993 r.5 i z 25 III 1994 r. (7s.)6 uznał, że zaciąganie zobowiązań
pieniężnych należy zaliczyć do czynności zarządu majątkiem wspólnym. Według niego, zarząd majątkiem wspólnym należy ujmować
szeroko, jako całokształt czynności prawnych i faktycznych, które
dotyczą tego majątku. Uzasadnieniem do zaliczenia zobowiązań pieniężnych do czynności zarządu majątkiem wspólnym jest - zdaniem
Sądu Najwyższego - fakt, iż majątek wspólny zajmuje pozycję domi3
4
5
6
J. St. Piątowski, Wspólność ustawowa a odpowiedzialność małżonków za zobowiązania, „Studia Prawno-Ekonomiczne" 1971, t. VI, s. 43; tenże, [w:| System
prawa rodzinnego i opiekuńczego, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź
1985, s. 355.
Stąd niewłaściwe byłoby odwołanie się do rozwiązań prawa francuskiego, w którym zawarty jest zresztą specjalny przepis co do odpowiedzialności jedynie majątkiem odrębnym dłużnika z tytułu pożyczki i poręczenia (art. 1415 k.c. franc.).
„Monitor Prawniczy" 1993, nr 6, s. 172.
OSP 1994/167.
31
REJENT Nr 6 - czerwiec 1995 r.
nującą, a spełnienie świadczenia następuje z majątku wspólnego7Z. Radwański, komentując przepisy kodeksu cywilnego o poręczeniu, ograniczył się do przytoczenia treści uchwały Sądu Najwyższego z 9 VII 1993 r., nie analizując jej prawidłowości, a jedynie zauważając, że „...uchwała... ratuje interes wierzyciela, zachowując
ważność umowy poręczenia" 8 . Stwierdzenie to jest już nieaktualne w odniesieniu do uchwały SN z 25 III 1994 r. Tę ostatnią, odstępując do wcześniej zajętego stanowiska 9 , uznał za prawidłową
M. Bączyk, zgłaszając zastrzeżenia do fragmentów uzasadnienia 10 .
Obydwie uchwały Sądu Najwyższego uważam za błędne, a powołaną w nich argumentację za nieprzekonywającą, a często chybioną. Szeroką analizę tychże argumentów przeprowadziłem w
glosach do wspomnianych uchwał11; tutaj zamierzam się odwołać
jedynie do najważniejszych stwierdzeń.
Nie budzi wątpliwości twierdzenie Sądu Najwyższego, że zaciąganie zobowiązań pieniężnych można zaliczyć do czynności zarządu majątkiem wspólnym małżonków; istotna jest jednak odpowiedź na pytanie, czy zaciąganie wszelkich zobowiązań umownych
przez małżonka, które nie wiążą się w sposób oczywisty z majątkiem odrębnym, stanowi czynność zarządu majątkiem wspólnym.
Sąd Najwyższy utożsamia powstanie odpowiedzialności majątkiem
wspólnym z będącym czynnością zarządu majątkiem wspólnym zaciągnięciem zobowiązania. Tymczasem zaciągnięcie zobowiązania tylko
wtedy można zaliczyć do czynności zarządu majątkiem wspólnym,
gdy pozostaje ono w związku z określonym składnikiem majątku
wspólnego12. Samo ponoszenie odpowiedzialności majątkiem wspól7
8
9
10
11
12
Z uzasadnienia uchwały Sądu Najwyższego z 25 III 1994 r., OSP 1994/9/167, s.
425.
Z Radwański, Poręczenie. Komentarz do przepisów kodeksu cywilnego, Warszawa 1994, s. 19-20.
M. Bączyk, Poręczenie między małżonkami pozostającymi we wspólności ustawowej, PiP 1977, nr 6.
„Prawo Bankowe" 1994, nr 3, s. 42-45.
„Monitor Prawniczy" 1994, nr 1, s. 22-23; „Monitor Prawniczy" 1994, nr 9, s.
271-272.
Przedmiotem czynności podejmowanej w ramach zarządu majątkiem musi być
konkretny składnik (składniki) majątku - E. Drozd, |w:) System prawa cywil-
32
Odpowiedzialność za długi..
nym za zobowiązania, będące przecież konsekwencją bezudziałowego charakteru wspólności majątkowej, nie może być jedynym
liczącym się argumentem na rzecz tezy Sądu Najwyższego 13 .
Zastrzeżenie odpłatności umowy poręczenia i wejście przysporzenia do majątku wspólnego ma być dodatkowym argumentem na
rzecz poglądu Sądu Najwyższego. Warto jednak zauważyć, że odpłatność albo nieodpłatność umowy poręczenia nie ma żadnego
znaczenia dla treści zobowiązania poręczyciela wobec wierzyciela, a
zastrzeżenie odpłatności nie jest nawet, w subiektywnym tego słowa znaczeniu, ekwiwalentem za świadczenie poręczyciela14.
Zastosowane przez Sąd Najwyższy kryterium bezpieczeństwa
obrotu mierzonego tym, kto występuje jako strona czynności prawnej (profesjonalista czy nie) nie służy postulatowi bezpieczeństwa
obrotu i kłóci się z wymaganiami gospodarki rynkowej, co przyznają także zwolennicy uchwały Sądu Najwyższego 15 . Wymagania gospodarki rynkowej przemawiają bowiem za przyjmowaniem
przejrzystości sytuacji prawnej podmiotów uczestniczących w obrocie, a więc m in. za obiektywizacją kryteriów oceny ważności czynności prawnej.
Za nieprawidłowością poglądu Sądu Najwyższego przemawiają
także dalsze jego konsekwencje praktyczne. Przyjmuje się powszechnie, że czynność przekraczająca zakres zwykłego zarządu
może być potwierdzona do chwili ustania wspólności majątkowej
(np. przez śmierć współmałżonka, który jej nie potwierdził). Z tą
nego, t. IV - Prawo spadkowe, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1986,
s. 428.
13
J. Pietrzykowski, |w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy z komentarzem. Warszawa
1993, s. 230, stwierdza: „wątpliwy natomiast wydaje się pogląd, że do czynności zarządu zalicza się zaciąganie przez każdego z małżonków innych zobowiązań, nie mających jakiegokolwiek związku z tym majątkiem (majątkiem
wspólnym - dopisek A.D.) tylko dlatego, że stosownie do art. 41 wierzyciel mógłby żądać ich zaspokojenia z majątku wspólnego". Podobnie S.K. Rzońca, Pojęcie zarządu majątkiem wspólnym małżonków, Warszawa 1982, s. 41-43.
14
Z. Radwański, [w:l System prawa cywilnego, t. III, c
- część szczegółowa, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1976, s. 10601061; tenże, Prawo zobowiązań, Warszawa 1986, s. 311.
15
Por. M. Bączyk w glosie z przypisu 10.
33
REJENT Nr 6 - czerwiec 1995 r.
chwilą staje się ona czynnością nieważną 16 . Mimo więc wyodrębnienia majątku dłużnika, stanowiącego dotąd wspólność łączną,
wierzyciel miałby do czynienia z nieważnością czynności prawnej poręczenia.
Powyższe uwagi miały umocnić twierdzenie, że regulacja odpowiedzialności małżonków za długi jednego małżonka zawarta w
art. 41 § 1-3 k.r.o. jest unormowaniem pełnym i nie może podlegać erozji poprzez szeroką wykładnię pojęcia zarządu majątkiem
wspólnym małżonków. Art. 41 § 1 k.r.o. ustanawia prawo podmiotowe dla wierzyciela, zgodnie z którym może on żądać zaspokojenia z majątku, do którego współuprawniony jest także małżonek dłużnika 1 '. Sposób rozwiązywania konfliktu interesów
między rodziną dłużnika a wierzycielem wskazuje art. 41 § 3 oraz
art. 52 k.r.o. Rozszerzająca wykładnia art. 36 k.r.o. przyjęta
przez Sąd Najwyższy, włączająca w zakres tego pojęcia zaciąganie wszelkich zobowiązań pociągających za sobą odpowiedzialność majątkiem wspólnym 18 , zaproponowana w celu ochrony rodziny, nie jest właściwa.
2. U m o w n a regulacja zarządu majątkiem wspólnym w
z w i ą z k u z p r o w a d z o n ą działalnością gospodarczą
Wśród wad ustroju wspólności majątkowej wymienia się pewną
„ociężałość" tego ustroju w zakresie zarządu majątkiem wspólnym.
Panowanie subiektywnej koncepcji podziału czynności zarządu majątkiem wspólnym na czynności zwykłego zarządu i czynności przekraczające zwykły zarząd, czego najświeższym przykładem jest
uchwała Sądu Najwyższego z 25 III 1994 r., nie sprzyja pewności obrotu. W kształtującym się ustroju gospodarczym, charakteryzującym
16
17
18
Sąd Najwyższy w uchwale z 5 III 1981 r., OSNCP 1981/8/181; J. Pietrzykowski, |w:) Kodeks rodzinny..., s. 236-237.
A. Dyoniak, Odpowiedzialność majątkowa małżonków wobec osób trzecich, Warszawa-Poznań 1980, s. 60.
J.St. Piątowski w pracy Stosunki majątkowe między małżonkami, Warszawa
1955, s. 118 podkreśla, że „czynności w wyniku których powstaje dla małżonka
odpowiedzialność majątkiem wspólnym nie stanowią ś c i ś l e biorąc (podkreślenie moje A.D.) zarządzania ani rozporządzania majątkiem wspólnym".
34
Odpowiedzialność za długi..
się szybkim, często niesformalizowanym, obrotem, należy jako
regułę preferować bezpieczeństwo tego obrotu i ochronę działających w dobrej wierze osób trzecich w zderzeniu z interesem członków
wspólnot autonomicznych, takich jak rodzina19. Powinno to znaleźć
swoje miejsce w przyjęciu obiektywnej koncepcji czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu majątkiem wspólnym. Należy
postulować sprecyzowanie przez ustawodawcę katalogu czynności
przekraczających zakres zwykłego zarządu majątkiem wspólnymJu.
Wady ustroju wspólności majątkowej, widoczne w zakresie regulacji zarządu majątkiem wspólnym „szarego obywatela", nawarstwiają się jeszcze, gdy jeden z małżonków prowadzi działalność gospodarczą.
W innych systemach prawnych dostrzeżono problem, próbując go
rozwiązać poprzez dopuszczenie umownej regulacji zarządu przedsiębiorstwem i powierzenie dokonywania czynności niezbędnych dla
działalności przedsiębiorstwa jednemu z małżonków 21 . Innym sposobem rozwiązania problemu zarządu majątkiem wspólnym osoby
prowadzącej działalność gospodarczą jest szczególna regulacja czynności zarządu w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą.
W szczególności niemiecki i szwajcarski ustawodawca upoważnia takiego małżonka do dokonywania wszelkich czynności i prowadzenia wszelkich spraw, które pozostają w związku z prowadzoną działalnością22. Skutek ten uzależniony jest jednak od wyrażenia zgody na prowadzenie samodzielnie takiej działalności przez
współmałżonka lub przynajmniej niezgłaszania wobec niej sprzeciwu (to ostatnie tylko w prawie niemieckim). Następstwem wyrażenia zgody na samodzielne prowadzenie działalności przez współmałżonka jest pełna odpowiedzialność majątkiem wspólnym za wynikłe z niej zobowiązania 23 .
19
21
Pomijam w tym miejscu problematykę praw objętych tzw. regime primaire.
20
A. Dyoniak, Przynależność do majątków małż
czoną odpowiedzialnością i akcji, RPEiS 1991, nr 3, s. 34.
Por. np. art. 182 ust. 2 k.c. włosk., § 1431 ust. 1 i 2 k.c. niem.
22
Art. 229 k.c. szwajc.; por. szerzej A. Dyoni
darczej a umowna zmiana ustawowego ustroju majątkowego małżeńskiego,
„Rejent" (w druku).
23
§ 1442 w zw. z § 1441 ust. 2 i 3 k.c. niem.
35
REJENT Nr 6 - czerwiec 1995 r.
Rozważając, czy i którą z wyżej zaprezentowanych koncepcji
należałoby wprowadzić do prawa polskiego, chciałbym przedstawić argumenty przeciwko rozwiązaniu wzorowanemu na prawie
niemieckim albo szwajcarskim. Inaczej niż w tych państwach - w
Polsce wspólność dorobku jest ustrojem ustawowym. W związku z
tym niewłaściwe i sprzeczne z obowiązującą zasadą swobody podjęcia i prowadzenia działalności gospodarczej byłoby wprowadzenie
wymogu zgody współmałżonka na tego rodzaju działalność. Konsekwencje zaś w postaci pełnej odpowiedzialności majątkiem wspólnym za powstałe w związku z prowadzoną działalnością zobowiązania są tylko następstwem wyrażonej wcześniej przez małżonka
zgody. Należy zauważyć, że braku zgody nie mógłby zastąpić
swym orzeczeniem, wydanym w oparciu o art. 24 k.r.o., sąd, podobnie j a k nie może rozstrzygać braku porozumienia między
małżonkami co do podjęcia pracy przez jednego z nich 24 .
Natomiast rozwiązanie przyjęte w prawie włoskim, a dopuszczające powierzenie przez małżonków jednemu z nich w drodze
umowy dokonywania czynności zarządu związanych z prowadzonym przedsiębiorstwem (należącym do majątku wspólnego) albo
inną działalnością gospodarczą, uważam za mogące ułatwić prowadzenie zakładu w ramach ustroju wspólności majątkowej. Powyższe rozwiązanie nie naruszałoby przy tym zasady równouprawnienia małżonków 25 .
3. Długi z w i ą z a n e z p r o w a d z e n i e m działalności gospodarczej
a) w czasie trwania ustroju wspólności majątkowej
W obecnym stanie prawnym długi związane z prowadzeniem
działalności gospodarczej muszą być traktowane podobnie jak
inne zobowiązania dłużnika z czynności prawnych . Kodeks rodzinny i opiekuńczy nie wyróżnia bowiem takiej kategorii długów i nie wprowadza specyficznej dla nich regulacji.
24
25
26
J. Winiarz, [w:| Kodeks rodzinny i opiekuńczy z komentarzem, s. 145.
A. Dyoniak, Prowadzenie działalności.., s. 10.
Specyficzne problemy związane z długami wspólnika spółki jawnej i cywilnej
zostaną przedstawione na dalszym miejscu.
36
O d p o w i e d z i a l n o ś ć z a długi..
Regułą będzie ich zaspokajanie z majątku wspólnego małżonków (art. 41 § 1 k.r.o.) oraz z majątku odrębnego dłużnika. Do ograniczenia, a zwłaszcza do wyłączenia odpowiedzialności majątkiem
wspólnym za tego rodzaju zobowiązania - na podstawie art. 41 §
3 k.r.o. może dochodzić wyjątkowo. Dotyczyć to może w szczególności zobowiązań zaciągniętych przez lekkomyślnego małżonka
wbrew interesom rodziny 27 . Orzeczenie wydane przez sąd na podstawie art. 41 § 3 k.r.o. nie powinno stawiać wierzyciela w gorszej
sytuacji, niż gdyby dłużnik pozostawał w ustroju rozdzielności
majątkowej.
Wśród dłużników pozostających w ustroju wspólności majątkowej należy poświęcić szczególną uwagę dłużnikom będącym
wspólnikami spółki cywilnej i spółki jawnej. Przepisy kodeksu
cywilnego (art. 864 k.c.), a zwłaszcza kodeksu handlowego (art.
85 § 1 k.h.) stanowią, że za zobowiązania spółki wspólnicy odpowiadają solidarnie i bez ograniczenia całym swoim majątkiem.
Zwrot o nieograniczonej odpowiedzialności zawarty jest wprawdzie tylko w kodeksie handlowym w odniesieniu do wspólnika
spółki jawnej, trzeba jednak podobnie określić odpowiedzialność
wspólnika spółki cywilnej. Na zasadzie nieograniczonej odpowiedzialności wspólników opiera się bowiem zaufanie osób trzecich
do tego rodzaju spółek.
Pojawia się pytanie, czy na podstawie art. 41 § 3 k.r.o. można
ograniczyć, a nawet wyłączyć odpowiedzialność majątkiem wspólnym małżonków wspólnika za zobowiązania spółki jawnej albo
cywilnej. Mamy w tym przypadku do czynienia z jednej strony z
normami statuującymi nieograniczoną odpowiedzialność dłużnika, z drugiej, z przepisem upoważniającym sąd do ograniczenia
odpowiedzialności majątkiem wspólnym za zobowiązania jednego
małżonka. Nieograniczona odpowiedzialność dłużnika pozostającego w ustroju wspólności majątkowej oznacza odpowiedzialność majątkiem odrębnym oraz majątkiem wspólnym. Z uwagi na niewydzielenie udziałów w majątku wspólnym w czasie trwania ustroju
wspólności majątkowej i brak ograniczenia odpowiedzialności
przez ustawodawcę do udziału dłużnika w majątku wspólnym,
27
Por. zalecenia kierunkowe Sądu Najwyższego z 9 VI 1976 r., OSNCP 1976/9/184.
37
REJENT Nr 6 - czerwiec 1995 r.
dług podlega zaspokojeniu także z majątku wspólnego, do którego współuprawniony jest małżonek dłużnika. W moim przekonaniu
zasada nieograniczonej odpowiedzialności wspólnika spółki jawnej
(i cywilnej) przemawia przeciwko dopuszczalności ograniczenia
(a w tym bardziej wyłączenia) odpowiedzialności z m a j ą t k u
wspólnego małżonków za zobowiązania wspólnika. Szczególne
przepisy kodeksu handlowego i cywilnego uchylają możliwość skorzystania z uprawnienia zawartego w art. 41 § 3 k.r.o. Za powyższym rozumowaniem przemawia także treść art. 114 § 3 k.h., który w pewnych sytuacjach wskazuje na przełamanie ograniczeń
odpowiedzialności za długi spadkowe wypływających z prawa spadkowego co do wspólnika spółki jawnej.
b) po ustaniu wspólności majątkowej
Zniesienie wspólności majątkowej orzeczeniem sądu jest alternatywnym wobec umowy majątkowej małżeńskiej sposobem
wyłączenia wspólności majątkowej. Z uwagi na zasadę kontradyktoryjności w procesie cywilnym ze środka tego powinni korzystać
małżonkowie w sytuacji, gdy wprowadzenia ustroju rozdzielności
majątkowej domaga się tylko jeden z nich28. W pozostałych przypadkach należałoby się spodziewać zawarcia przez małżonków stosownej umowy majątkowej małżeńskiej. Jednakże inna regulacja
przez ustawodawcę skuteczności umowy majątkowej małżeńskiej i wyroku znoszącego wspólność majątkową mogą prowadzić
do fikcyjnych procesów o zniesienie wspólności majątkowej, gdy
oboje małżonkowie zgodnie chcą ją wyłączyć.
Przeprowadzone przeze mnie badania akt sądowych z 1976 roku 2 9 wykazały, że najczęstszą przyczyną występowania z żądaniem zniesienia wspólności majątkowej było obciążenie majątku
wspólnego odpowiedzialnością za zobowiązania (już istniejące) oraz
separacja faktyczna w połączeniu z innymi okolicznościami o charakterze majątkowym.
Celem sprawdzenia funkcjonowania art. 52 k.r.o. w praktyce
sądowej przeprowadzone zostały badania akt spraw sądowych z
28
J. Pietrzykowski, |w:| Kodeks rodzinny i opiekuńczy z komentarzem, s. 310.
29
A. Dyoniak, Odpowiedzialność m
38
Odpowiedzialność za długi..
1993 r. Ponieważ poprzednie badania nie wykazały jakichś istotnych różnic między poszczególnymi obszarami Polski, ani między mniej i bardziej zurbanizowanych terenami (poza ilością
spraw), ograniczono się do zbadania spraw z art. 52 k.r.o. w Sądzie
Wojewódzkim ' 0 w Poznaniu 31 . W analizowanym okresie 51 spraw
o zniesienie wspólności majątkowej zakończyło się orzeczeniem
co do istoty sprawy (w 50 uwzględniono powództwo i w 1 przypadku oddalono). Jako podane przez powoda i przyjęte przez sąd ważne powody uzasadniające zniesienie wspólności majątkowej wskazać należy:
- zagrożenie odpowiedzialnością za długi (potencjalne albo
wręcz toczące się już postępowanie egzekucyjne) - 12 spraw,
- zagrożenie praw małżonka do majątku wspólnego spowodowane innymi przyczynami - 8 spraw,
- separacja i jedna z dwóch wyżej podanych przyczyn - 24 sprawy,
- sam stan separacji faktycznej - 6 spraw.
Sąd tylko wyjątkowo ustalał, czy majątek wspólny jest obciążony odpowiedzialnością za zobowiązania drugiego małżonka (10
spraw), a nie spotkano przypadku, by sąd ustalił, czy wcześniej toczyło się postępowanie o wyłączenie albo ograniczenie odpowiedzialności majątkiem wspólnym za zobowiązania względnie czy
w postępowaniu klauzulowym (art. 787 k.p.c.) sąd zezwolił na zaspokojenie wierzytelności z majątku wspólnego. Postępowanie sądu nie było prawidłowe, gdyż z reguły orzeczenie oparto na przyznaniu okoliczności faktycznych przez pozwanego (w 37 sprawach),
a zupełnie wyjątkowo pozwany zaprzeczał twierdzeniom powoda
(w 7 sprawach).
Niezmiernie istotnym rezultatem badań jest ustalenie dość ścisłego związku między występowaniem z powództwem o zniesienie
wspólności majątkowej a prowadzeniem działalności gospodarczej.
30
Poza zakresem zainteresowania
gania o zniesieniu wspólności majątkowej przez sąd wojewódzki, powstałą na
tle uchwały Sądu Najwyższego z 5 X 1994 r., OSNIC 1995/2/34.
31
Ograniczenie się do spraw, które
ne było większym prawdopodobieństwem powiązania tych spraw z prowadzoną działalnością gospodarczą.
39
REJENT Nr 6 - czerwiec 1995 r.
W 36 przypadkach na 51 jeden z małżonków albo wręcz oboje
prowadzili działalność gospodarczą.
Można było zaobserwować dużą dowolność w określaniu przez
sąd daty ustalenia wspólności majątkowej. Orzeczenie o zniesieniu
wspólności majątkowej z datą wsteczną, które powinno być wyjątkiem, stało się regułą (40 na 50 przypadków); częstokroć rozstrzygnięcia w tej kwestii są podejmowane przez sąd bez uzasadnienia.
Sąd Najwyższy w wyroku z 24 V 1994 roku 32 podjął problematykę zniesienia wspólności majątkowej z uwagi na obciążenie
majątku wspólnego odpowiedzialnością za długi jednego małżonka związane z prowadzoną działalnością gospodarczą. Sąd nie wykluczył możliwości uznania tej przyczyny za ważny powód w rozumieniu art. 52 k.r.o., gdyby obciążenie m a j ą t k u wspólnego „...
było następstwem nieprzemyślanych decyzji, będących w wyraźnej
dysfunkcji z charakterem i rozmiarem działalności gospodarczej,
pozostającej poza wiedzą..." drugiego małżonka. J a k o sposób
ochrony interesów małżonka dłużnika w typowym przypadku
wskazano tryb określony w art. 41 § 3 k.r.o.
Ten fragment wyroku Sąd Najwyższego uważam za błędny.
Już w uchwale Pełnego Składu Izby Cywilnej z 9 VI 1976 r. Sąd
Najwyższy wyjaśnił, że środek prawny przewidziany w art. 41 §
3 k.r.o. nie umniejsza znaczenia art. 52 k.r.o. jako środka ochrony interesów małżonka i rodziny. Między tymi sposobami ochrony interesów rodziny dłużnika istnieje związek 33 . Stąd też sąd w
toku postępowania o zniesienie wspólności majątkowej powinien
ustalić, czy toczyło się postępowanie o ograniczenie albo wyłączenie odpowiedzialności majątkiem wspólnym za zobowiązania.
Nie oznacza to jednak wcale, że ograniczenie odpowiedzialności
majątkiem wspólnym, przewidziane art. 41 § 3 k.r.o., wyłącza
możliwość zniesienia wspólności majątkowej. Rozdzielność majątkowa, będąca następstwem zniesienia wspólności majątkowej,
nie zagraża w typowym przypadku interesom wierzycieli, gdyż
przywraca ona normalny stan, iż dłużnik odpowiada za długi
32
33
OSNCP 1994/12/246.
Szerzej omawiam to w glosie do wspomnianego wyroku Sądu Najwyższego,
OSP 1995.
40
O d p o w i e d z i a l n o ś ć z a długi..
swoim i tylko swoim majątkiem. W sytuacji, gdy istnieje ścisły
związek między zaciągniętym zobowiązaniem a powiększeniem
majątku wspólnego, oddalenie powództwa o zniesienie wspólności majątkowej z uzasadnieniem, iż zamiar uniemożliwienia wierzycielowi egzekucji z majątku wspólnego nie stanowi ważnego powodu w rozumieniu art. 52 k.r.o. - nie jest właściwym rozwiązaniem
sprawy Zniesienie wspólności majątkowej i będąca jego następstwem rozdzielność majątkowa jest sposobem organizacji stosunków majątkowych małżonków. Całościowa regulacja stosunków
majątkowych, odnosząca skutek również na przyszłość, nie może
być uzależniona od interesu konkretnego wierzyciela w zaspokojeniu długu z majątku wspólnego. Za bardziej celowe uważam zaangażowanie w sprawę prokuratora (art. 7 k.p.c .) dla określenia
nierównych udziałów małżonków w majątku wspólnym (art. 43
§ 2 k.r.o.). Związek między długiem a powiększeniem majątku
wspólnego mógłby przemawiać za nierównym stopniem przyczynienia się małżonków do powstania majątku wspólnego.
Następstwem orzeczenia znoszącego wspólność majątkowa z
datą wsteczną jest rozdzielność majątkowa, i to od chwili oznaczonej w wyroku. Oznacza to, że prawa majątkowe, uważane dotąd za
nabyte wspólnie przez małżonków, nie stanowią wspólności małżonków w częściach ułamkowych, lecz o ich przynależności do majątków małżonków decyduje pochodzenie środków na ich nabycie34.
De lege lata po ustaniu wspólności majątkowej prowadzenie
egzekucji należności określonych w art. 41 k.r.o. ze składników
objętych poprzednio wspólnością majątkową na podstawie zajęcia dokonanego w czasie trwania wspólności majątkowej, byłoby
sprzeczne z treścią tytułu wykonawczego. Rozdzielność majątkowa,
będąca następstwem orzeczenia rozwodu albo zniesienia wspólności majątkowej, nie może być traktowana, jako zbycie rzeczy lub
prawa w toku egzekucji 35 . Po ustaniu wspólności majątkowej dłużnik odpowiada za zobowiązania wyłącznie swoim majątkiem.
34
Tamże.
35
F. Zedler, Dochodzenie roszczeń mają
s. 190-191.
41
REJENT Nr 6 - czerwiec 1995 r.
c) p r o p o z y c j e de lege ferenda
Obecna regulacja odpowiedzialności majątkiem wspólnym za
długi cywilnoprawne jednego małżonka, statuująca jako zasadę
pełną odpowiedzialność majątkiem wspólnym (art. 41 § 1 k.r.o.),
z możliwością ograniczenia albo wyłączenia tej odpowiedzialności (art. 41 § 3 k.r.o.), miała pogodzić zasadę odpowiedzialności
dłużnika za zobowiązania całym majątkiem z zasadą ochrony rodziny, uwzględniając jednocześnie bezudziałowy charakter maj ą t k u wspólnego. Przyjęte w kodeksie rozwiązanie nie jest optymalne. Chociaż co do zasady każdy dług cywilnoprawny podlega
zaspokojeniu z m a j ą t k u wspólnego, w konkretnym przypadku
istnieje zawsze niepewność co do tego, czym dłużnik odpowiada za
zobowiązanie. Nadto, całkowicie od wierzyciela niezależny czynnik,
jakim jest zniesienie wspólności majątkowej orzeczeniem sądu,
wpływa w istotny sposób na zakres majątku, jakim dłużnik odpowiada za zobowiązanie.
Zarówno interes wierzyciela, jak i rodziny dłużnika przemawia
za potrzebą gruntownej zmiany zasad odpowiedzialności majątkiem wspólnym za zobowiązania, których dłużnikiem jest tylko jeden z małżonków. Podobnie jak to ma miejsce w wielu innych systemach prawnych 36 , należałoby wyróżnić długi jednego małżonka,
za które ponosiłby on odpowiedzialność majątkiem odrębnym i połową wartości majątku wspólnego oraz tzw. długi pełne, za które
byłby on odpowiedzialny z całego m a j ą t k u wspólnego, bez możliwości wyłączenia tej odpowiedzialności; po ustaniu wspólności majątkowej obok dłużnika ponosiłby za nie odpowiedzialność t a k ż e
małżonek dłużnika z całego swojego m a j ą t k u do wysokości przypadającego mu udziału w m a j ą t k u wspólnym. Uchylenie bowiem
art. 44 k.r.o. co do wszelkich zobowiązań o charakterze cywilnoprawnym uznane zostało dość powszechnie za pochopne 37 . Obecny brak tej regulacji prowadzi niejednokrotnie do niewłaściwych
rozwiązań, które z trudem mogą być usuwane przy wykorzystaniu
36
37
Art. 233 k.c. szwajc., art. 186 k.c. włosk., art. 32 k.r. rum.
J.St. Piątowski, |w:| System prawa rodzinnego..., s. 486.
42
Odpowiedzialność za długi..
innych instytucji prawnych. Problem sprowadza się do wskazania owych długów pełnych. Sądzę, że należałoby do nich zaliczyć:
a) długi związane z dokonywaniem czynności zarządu majątkiem wspólnym, gdy są one skuteczne wobec drugiego małżonka, oraz wszelkie czynności zarządu związane z prowadzoną przez
małżonka działalnością gospodarczą,
b) długi, co do których małżonkowie umówili się z osobą trzecią,
że można je także zaspokoić z majątku wspólnego,
c) zobowiązania małżonka, w związku z którymi doszło do
wzbogacenia majątku wspólnego (w granicach wzbogacenia)38.
Propozycja powyższa prowadziłaby także do zadowalającego
rezultatu w sytuacji, gdy przedsiębiorstwo należałoby do majątku odrębnego jednego z małżonków.
W doktrynie zgłoszona została przez A. Jędrzejewską propozycja zmiany reguł odpowiedzialności małżonków za zobowiązania w ramach ustroju wspólności majątkowej 39 . Aczkolwiek mogę
podzielić niektóre zawarte w niej twierdzenia, np. co do potrzeby
przebudowy odpowiedzialności małżonków za długi i rozróżniania
między długami w stosunku zewnętrznym i wewnętrznym 40 , to
nie aprobuję większości założeń i wniosków autorki. Nieprawdziwe jest założenie, że obecnie w prawie polskim przeważa wąskie
rozumienie czynności zwykłego zarządu majątkiem wspólnym 41 .
Rozwiązanie przyjęte w art. 41 § 1 i 3 k.r.o. może nie jest najszczęśliwsze, ale na pewno korzystniejsze dla rodziny dłużnika,
aniżeli generalne dozwolenie na zaspokojenie każdej wierzytelności cywilnoprawnej z majątku wspólnego, z odesłaniem współmałżonka nie będącego dłużnikiem do postępowania o podział
majątku wspólnego, w którym mógłby on żądać wyrównania ściągniętego długu z majątku wspólnego. Przecież takie rozwiązanie
obowiązywało przed 1975 rokiem w Polsce i się nie sprawdziło
(stąd nowelizacja w 1975 r. zasad odpowiedzialności małżonków
38
Przy korzystaniu przez wierzyciela z prawa zapokojenia się z majątku
nego znajdowałby również zastosowanie art. 5 k.c.
39
Działalność gospodarcza a konieczność reform
żonków majątkiem wspólnym, „Przegląd Sądowy" 1995.
40
Jest on już obecnie zaznaczony - por. art. 41 i 45 k.r.o.
41
A. Jędrzejewska, op. cit.
43
REJENT Nr 6 - czerwiec 1995 r.
za długi majątkiem wspólnym). Przyjęcie wspomnianej wyżej
propozycji mogłoby prowadzić do zaspokojenia z majątku wspólnego długów w sytuacjach powodujących ewidentne pokrzywdzenie rodziny dłużnika, bez możliwości rekompensaty z majątku odrębnego dłużnika, (którego by nie było). Szersze odwoływanie się do
rozwiązań prawa niemieckiego uważam za niewłaściwe z uwagi na
to, że wspólność majątkowa jest w prawie niemieckim ustrojem
umownym, który niemal nie funkcjonuje w praktyce społecznej, a
szczególnie w życiu gospodarczym42. Prawo francuskie, które dopiero stosunkowo niedawno wyzwoliło się od supremacji męża w
zakresie zarządu majątkiem wspólnym i będące na etapie poszukiwań optymalnych rozwiązań ustroju wspólności majątkowej,
również nie jest właściwym wzorcem43. Mechaniczne przenoszenie
pewnych idei prawa francuskiego na grunt prawa polskiego mogłoby prowadzić do niezrozumiałych rozwiązań (chociażby dlatego,
że prawo majątkowe małżeńskie wiąże się ściśle z prawem spadkowym, które we Francji w zakresie spadkobrania koniecznego
i dziedziczenia przez małżonka oparte jest na zupełnie innych
przesłankach), gdyż propozycja, aby małżonek nie mógł bez zgody
współmałżonka rozrządzać w testamencie ponad swój udział w majątku wspólnym jest bezsensowna, bowiem w prawie polskim rozrządzić można (także małżonek) tylko własnym majątkiem.
Odwołanie się przeze mnie do pewnych wzorców prawa szwajcarskiego i włoskiego uzasadnione jest nowocześniejszymi rozwiązaniami problemu odpowiedzialności za długi małżonka w tych systemach prawnych. Unormowanie prawa szwajcarskiego miało
,Reanimować" system wspólności majątkowej i uczynić go atrakcyjniejszym dla małżonków przy zapewnieniu niezbędnej ochrony
interesom wierzyciela. Rozwiązanie proponowane przeze mnie
uwzględnia również istniejące różnice między długiem i odpowiedzialnością, zachowując model małżonka-dłużnika oraz współ-
42
43
J. Gernhuber, |w:] J. Gernhuber, D.Coester-Waltjen, Lehrbuch des Familienrechts, Miinchen 1994, s. 588.
Por. nowelizację z 23 XII 1985 r.
44
O d p o w i e d z i a l n o ś ć z a długi..
małżonka ponoszącego odpowiedzialność (w określeniach sytuacjach) majątkiem wspólnym.
IV. Odpowiedzialność za zobowiązania p o d a t k o w e
Z prowadzeniem działalności gospodarczej wiąże się dość ściśle możliwość ponoszenia odpowiedzialności za zobowiązania podatkowe lub takie, do których mają zastosowanie przepisy o zobowiązaniach podatkowych 44 . Odpowiedzialność ta została uregulowana w ustawie z 18 XII 1980 r. o zobowiązaniach podatkowych. Art. 41 zd. 2 ustawy stanowi, że zaległości podatkowe podlegają zaspokojeniu z majątku wspólnego małżonków. Art. 41 zd.
1 ustawy statuuje solidarną odpowiedzialność małżonka podatnika
z podatnikiem za zaległości podatkowe w czasie trwania małżeństwa. Solidarna odpowiedzialność małżonka podatnika nie powstaje z mocy samego prawa, lecz na podstawie decyzji organu podatkowego (art. 40 ust. 1 zd. 2 ustawy o zob. pod.).
Art. 43 ust. 1 ustawy stanowi, że rozwiedziony małżonek podatnika odpowiada całym swoim majątkiem solidarnie z podatnikiem za jego zobowiązania podatkowe do wysokości wartości
przypadającego mu udziału w majątku wspólnym. Jest to więc
reminiscencja dawnego art. 44 k.r.o. w dziedzinie odpowiedzialności za zobowiązania podatkowe.
Nietrudno zauważyć, że zarówno art. 41, jak i art. 43 ust. 1
ustawy o zobowiązaniach podatkowych jakby nie dostrzegały tego, że małżonkowie mogą pozostawać w innym niż ustawowy
ustroju majątkowym. Treść tych przepisów zdaje się również sugerować, że zniesienie wspólności majątkowej orzeczeniem sądu
(art. 52 k.r.o.) oraz ustanie wspólności majątkowej z mocy samego prawa w razie ubezwłasnowolnienia małżonka (art. 53 k.r.o.)
nie mają wpływu na zakres odpowiedzialności małżonka dłużnika za zobowiązania podatkowe. Odpowiedzialność za zobowiązania podatkowe jawi się w porównaniu z odpowiedzialnością za
zobowiązania cywilnoprawne jako odpowiedzialność absolutna,
której w czasie trwania małżeństwa nie można uchylić ani ogra44
Np. należności ZUS z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne.
45
REJENT Nr 6 - czerwiec 1995 r.
niczyć, a która obciąża małżonka podatnika jeszcze przez 3 lata
po orzeczeniu rozwodu (art. 43 ust. 2 ustawy o zob. pod.).
Przede wszystkim budzi niepokój przejście ustawodawcy do
porządku dziennego nad treścią art. 435 § 1 w związku z art.
452 k.p.c., regulującą powszechną skuteczność orzeczeń sądowych znoszących wspólność majątkową i niebranie ich pod uwagę przy regulacji odpowiedzialności za zobowiązania podatkowe.
Wprowadza to niespójność do systemu prawnego i może prowadzić do niepożądanych rezultatów, chociażby w postaci występowania z pozwem rozwodowym w sytuacji, gdy stosunki między
małżonkami układają się prawidłowo. Trzeba bowiem zauważyć,
że małżonek podatnika odpowiada po rozwodzie tylko za te zobowiązania podatkowe, które powstały w czasie trwania małżeństwa. Opowiadając się za pozostawieniem art. 43 ust. 1 ustawy
o zob. pod., należałoby postulować jego zastosowanie także w razie
ustania wspólności majątkowej w czasie trwania małżeństwa. Natomiast po ustaniu wspólności majątkowej z mocy orzeczenia sądu
małżonek powinien odpowiadać za zobowiązania tylko swoim majątkiem; udział współmałżonka w majątku wspólnym powinien
być wyłączony spod egzekucji za tego typu zobowiązania. Można
byłoby się zastanowić również nad tym, czy podobny skutek nie
powinna odnosić zawarta między małżonkami umowa majątkowa małżeńska. Przemawiać za tym mogłoby dążenie do unikania
fikcyjnych procesów o zniesienie wspólności majątkowej oraz możliwość ochrony interesów Skarbu Państwa w razie działania małżonka na jego niekorzyść przy wykorzystaniu konstrukcji skargi
pauliańskiej.
V. Egzekucja p r z e c i w k o dłużnikowi p o z o s t a j ą c e m u w
ustroju wspólności u s t a w o w e j
1. Egzekucja z majątku w s p ó l n e g o na podstawie tytułu
w y k o n a w c z e g o przeciwko dłużnikowi
Do czasu wejścia w życie kodeksu postępowania cywilnego z
17 XI 1964 r. panował pogląd, że do prowadzenia egzekucji z majątku wspólnego małżonków z tytułu zobowiązań określonych w
art. 41 § 1 k.r.o. wystarcza tytuł wykonawczy w stosunku do mał-
46
O d p o w i e d z i a l n o ś ć za długi..
żonka będącego dłużnikiem 45 . Analizując tekst kodeksu postępowania cywilnego w aktualnym kształcie należy stwierdzić, że
art. 7671 § 1 k.p.c. dopuszcza w zasadzie prowadzenie egzekucji
z m a j ą t k u wspólnego małżonków na podstawie samego tytułu
wykonawczego przeciwko dłużnikowi. W razie bowiem prowadzenia takiej egzekucji i złożenia skargi przez małżonka sąd nie
umarza postępowania, lecz może orzec o ograniczeniu albo wyłączeniu możliwości zaspokojenia się przez wierzyciela z majątku
wspólnego (art. 41 § 3 k.r.o.). Tak więc dotychczasowe postępowanie klauzulowe, traktowane jako środek obrony małżonka,
traci swój charakter. Także bowiem w ramach postępowania ze
skargi na czynności komornika mogą być podnoszone zarzuty
przeciw egzekucji z majątku wspólnego małżonków.
Zajęcia ruchomości komornik dokonuje na podstawie kryteriów
zewnętrznych - władania ruchomościami przez dłużnika (art.
845 § 2 k.p.c.). Nie ma też większych problemów z prowadzeniem egzekucji z rachunku bankowego dłużnika. Jest on bowiem prowadzony na nazwisko jednej osoby. Nie ma więc potrzeby nadania w takim
przypadku klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika.
Egzekucja z wierzytelności pieniężnych związanych z dokumentem
albo z innych wierzytelności i praw majątkowych przebiega według
schematu egzekucji z rachunku bankowego. Osobą uprawnioną „na
zewnątrz" jest bowiem jeden małżonek.
Trudności w egzekucji z majątku wspólnego bez klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika występują przy egzekucji z nieruchomości i z wierzytelności zabezpieczonych wpisem
do księgi wieczystej, prowadzonej na nazwisko obojga małżonków.
2. Klauzula wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika
Klauzula wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika w trybie art. 787 § 1 k.p.c. staje się środkiem ułatwiającym wierzycielowi dotarcie do majątku wspólnego małżonków. Wprawdzie postępo45
Por. uchwałę Sądu Najwyższego z 10 IX 1962 r., OSNCP 1964/1/1.
47
REJENT Nr 6 - czerwiec 1995 r.
waiiie klauzulowe jest nadal środkiem ochrony małżonka dłużnika 46 ,
niemniej do czasu wprowadzenia art. 7671 k.p.c. ustawą z 18 IV
1985 r., z uwagi na przewidzianą tym przepisem możliwość rozpatrywania zarzutów określonych w artykule 41 § 3 k.r.o., postępowanie to straciło swój dotychczasowy, wyraźnie chroniący małżonka dłużnika, charakter 4 '. Reguły dotyczące prowadzenia egzekucji
z nieruchomości znajdują zastosowanie także w razie obciążenia
nieruchomości należącej do majątku wspólnego hipoteką przymusową 48 .
Ten kierunek rozwoju polskiego prawa należy uznać za zgodny z wymogami gospodarki rynkowej. Postępowanie egzekucyjne
powinno służyć szybkiemu zaspokajaniu wierzytelności. Żądanie
w każdym przypadku przypadku klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika nie odpowiada temu wymogowi. Małżonek dłużnika może podnieść zarzuty z art. 41 § k.r.o. także w razie
prowadzenia egzekucji z majątku wspólnego na podstawie tytułu
wykonawczego przeciw samemu dłużnikowi (art. 7671 k.p.c.); samo
więc prowadzenie egzekucji z majątku wspólnego na podstawie tytułu wykonawczego przeciw dłużnikowi nie pozbawia małżonka
dłużnika uprawnień wypływających z prawa materialnego (art.
41 § 3 k.r.o.). Uzasadnia to konkluzję, że wierzyciel wystąpi z
wnioskiem o nadanie klauzuli wykonalności z art. 787 k.p.c., gdy
będzie to niezbędne do prowadzenia egzekucji z określonych składników majątku wspólnego.
VI. U p a d ł o ś ć m a ł ż o n k a b ę d ą c e g o p o d m i o t e m gospodarczym
1. Regulacja w i n n y c h systemach p r a w n y c h
Można napotkać systemy prawne, w których z mocy wyraźnego
przepisu ustawy ustaje wspólność majątkowa między małżonkami
46
47
48
Post. Sądu Najwyższego z 5 VII 1994 r., OSNCP 1994/12/247, s. 107.
J. Jodłowski w glosie do wyroku SN z 25 VI 1970 r., PiP 1972, nr 4, s. 165,
uważał egzekucję z majątku wspólnego małżonków na podstawie samego tytułu wykonawczego przeciwko dłużnikowi, a nie obejmującego jego współmałżonka, za niedopuszczalną.
Por. postanowienie Sądu Najwyższego z przypisu 45.
48
Odpowiedzialność za długi.
w razie upadłości jednego z małżonków. Prawo włoskie w art.
191 kodeksu cywilnego wśród innych przyczyn ustania wspólności majątkowej wymienia upadłość małżonka. Jeszcze dalej idzie
prawo szwajcarskie, stanowiąc w art. 188, że samo otwarcie postępowania upadłościowego małżonka pozostającego w ustroju
wspólności majątkowej powoduje ex lege rozdzielność majątkową. Obowiązuje ona małżonków, mimo że sąd nie ogłosił upadłości z uwagi na to, że majątek dłużnika nie wystarcza nawet na
zaspokojenie kosztów postępowania 49 .
Natomiast w innych systemach prawnych upadłość małżonka
nie wywiera bezpośredniego wpływu na ustrój wspólności majątkowej. Przykładowo w prawie niemieckim upadłość małżonka może
stanowić jedynie ważny powód do zniesienia wspólności majątkowej (§ 1447 pkt 3 k.c. niem.) 50 . Orzeczenie o zniesieniu wspólności majątkowej wywiera tylko skutek na przyszłość, gdyż majątek wspólny należy do masy upadłości, jeżeli orzeczono upadłość
małżonka sprawującego zarząd majątkiem wspólnym (§ 2 ust. 1
zd. 1 Konkursordnung). Natomiast upadłość małżonka nie zarządzającego majątkiem wspólnym nie dotyka w ogóle majątku
wspólnego (§ 2 ust. 1 zd. 2 Konkursordnung). Jeśli zaś małżonkowie wspólnie zarządzają majątkiem wspólnym i są niewypłacalni, wówczas dopuszczalne jest odrębne postępowanie upadłościowe co do m a j ą t k u wspólnego małżonków (§ 236 a ust. 1
Konkursordnung). Wniosek o wszczęcie postępowania upadłościowego co do majątku wspólnego może zgłosić każdy z wierzycieli uprawniony do zaspokojenia swojej wierzytelności z majątku
wspólnego (§ 236 a Konkursondung) oraz małżonkowie (§ 236 ust.
3 Konkursordnung). W razie jednoczesnego postępowania upadłościowego co do majątku wspólnego zarządzanego przez oboje małżonków i co do pozostałego majątku jednego małżonka, wierzyciele
mogą żądać zaspokojenia z pozostałego majątku małżonka tylko
wtedy, gdy nie uzyskali oni zaspokojenia określonej wierzytelności
z m a j ą t k u wspólnego (§ 236 c ust. 1 Konkursondnung).
49
C.Hegnauer, P. Breitschmid, Grundriss des Eherechts, Bern 1993, s. 227.
50
H. Gaul, [w:] Soergel - Burgerliches Ge
Mainz 1989, s. 461.
49
REJENT Nr 6 - czerwiec 1995 r.
2. Regulacja w p r a w i e polskim
Polski ustawodawca nie wprowadził rozwiązania, że orzeczenie
upadłości jednego z małżonków, na wzór orzeczenia ubezwłasnowolnienia, powoduje ex lege rozdzielność majątkową. Upadłość
może jednak stanowić ważny powód zniesienia wspólności majątkowej (art. 52 k.r.o.).
Do masy upadłości należy majątek objęty wspólnością majątkową małżonków (art. 53 § 1 pr. up.). Małżonek upadłego może
jednak żądać wyłączenia rzeczy zaliczonych do masy upadłości,
gdy istnieją podstawy do ograniczenia odpowiedzialności majątkiem wspólnym za długi jednego tylko małżonka (art. 30 zd. 2
pr. up.). Przepisy prawa upadłościowego odwołują się w tym przypadku do rozwiązań kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (art. 41 §
3 k.r.o.). Zgłoszone żądanie rozpatruje sędzia-komisarz (art. 31 §
1 pr. up.), przy czym nie musi on zgłoszonego żądania uwzględnić (art. 31 § 3 pr. up.).
Powstaje pytanie, jaki jest statut prawny majątku wyłączonego z masy upadłości na podstawie art. 30 zd. 2 pr. up. - czy
jest on nadal majątkiem wspólnym, czy też może majątkiem odrębnym małżonka osoby upadłej. Wprawdzie przepisy nie stanowią expressis uerbis, iż jest to majątek odrębny, jednakże argumenty natury logicznej i celowościowej przemawiają za takim
stwierdzeniem. W powyższym przypadku mamy do czynienia z
jakościowo inną sytuacją, aniżeli w razie ograniczenia odpowiedzialności majątkiem wspólnym za określone zobowiązanie (art.
41 § 3 k.r.o.). Wtedy bowiem wyłączone spod egzekucji prawa
majątkowe stanowią nadal składniki majątku wspólnego małżonków, do których może być skierowana egzekucja z tytułu innego długu małżonka. Tymczasem wyłączenie z masy upadłości powoduje, że do wyłączonych składników majątkowych nie może być
skierowana egzekucja z tytułu żadnego długu upadłego małżonka objętego postępowaniem upadłościowym.
Na skutek ogłoszenia upadłości upadły traci z mocy samego
prawa zarząd majątkiem (art. 20 § 1 pr. up.). Uznanie, że składniki majątkowe wyłączone z masy upadłości należą nadal do maj ą t k u wspólnego powodowałoby, że upadły małżonek nadal mógł-
50
O d p o w i e d z i a l n o ś ć z a długi..
by wykonywać co do nich uprawnienia z tytułu zarządu (art. 36
k.r.o.).
Wyłączenie składników majątkowych z masy upadłości powoduje, że stają się one składnikami majątku odrębnego małżonka
osoby upadłej. Postanowienie sędziego-komisarza (art. 31 § 2 pr.
up.) wywołuje podobny skutek (chociaż inny jest jego zakres),
jak orzeczenie konfiskaty (art. 1251 k.k.w.) i przepadku składnika majątku objętego wspólnością majątkową 5 1 .
W razie zniesienia wspólności majątkowej orzeczeniem sądu
do masy upadłości wchodzi udział upadłego małżonka. Jeśli do
masy upadłości zaliczono udział jego współmałżonka w dotychczasowym majątku wspólnym, małżonek ten może żądać wyłączenia z niej przedmiotów majątkowych wchodzących w skład jego
majątku (art. 30 zd. 1 pr. up.). Gdyby najpierw doszło do ogłoszenia upadłości, a później zniesiono by wspólność majątkową, wtedy powstaje problem, czy udział w majątku wspólnym małżonka
osoby upadłej może być wyłączony z masy upadłości. Gdyby orzeczenie o zniesieniu wspólności majątkowej zostało wydane z datą
wsteczną sprzed orzeczenia upadłości, wówczas małżonek upadłego
mógłby żądać wyłączenia tego majątku z masy upadłości na podstawie art. 30 zd. 1 pr. up.
Jednak podobnie należy ocenić sytuację, gdy wspólność majątkowa została zniesiona po ogłoszeniu upadłości. Pewne argumenty mogłyby przemawiać za przeciwnym stanowiskiem, chociażby ten, że w chwili orzekania obowiązywała małżonków wspólność
majątkowa, a więc byłaby podstawa do zastosowania art. 53 § 1
pr. up. Rozstrzygający wydaje się jednak argument, że po zniesieniu wspólności majątkowej małżonek upadłego nie mógłby na
podstawie art. 30 zd. 2 pr. up. żądać wyłączenia praw majątkowych zaliczonych do masy upadłości. Wykładnia kwestionująca
skuteczność orzeczenia znoszącego wspólność majątkowa, jako
prowadząca do pozbawienia małżonka osoby upadłej środka obronnego z art. 30 zd. 2 pr. up., przy jednoczesnej odmowie skorzystania ze środka wskazanego w art. 30 zd. 1 pr. up., musi być odrzucona.
51
A. Dyoniak, Odpowiedzialność majątkowa...
51
REJENT Nr 6 - czerwiec 1995 r.
Od sędziego-komisarza zależeć jednak będzie, czy powyższe
żądania zostaną uwzględnione (art. 31 § 1 pr. up.). Negatywna
ocena sędziego-komisarza może doprowadzić do ostatecznego
rozstrzygnięcia zagadnienia przez sąd (art. 31 § 3 pr. up.).
Podobnie jak przepisy kodeksu postępowania cywilnego (art.
845 § 2), również przepisy prawa upadłościowego zawierają
szczególne uregulowania co do ruchomości upadłego. Zezwalają
one bowiem na objęcie ich masę upadłościową bez względu na stan
stosunków majątkowych małżonków, jeśli znajdują się w ich wspólnym władaniu (art. 21 pr. up.). We wspólnym władaniu znajdują
się rzeczy używane przez obojga małżonków, znajdujące się we
wspólnym mieszkaniu 52 . Separacja małżonków ma wtedy znaczenie, gdy wystąpiła co najmniej na rok przed ogłoszeniem upadłości53.
W powyższym przypadku do masy upadłości nie wchodzą rzeczy ruchome pozostające we władaniu drugiego małżonka (art. 21 zd. 2 pr.
up.).
Wyżej zaprezentowane rozwiązania prawa upadłościowego wskazują wyraźnie na to, że niewiązanie z orzeczeniem upadłości jednego z małżonków ustania ex lege wspólności majątkowej prowadzi do komplikacji, nie poszerzając w zasadzie majątku zaliczonego
definitywnie do masy upadłości. Stąd też chciałbym zaproponować wprowadzenie rozwiązania, iż orzeczenie upadłości jednego
z małżonków powoduje ex lege ustanie ustroju wspólności majątkowej. Celem uniknięcia sytuacji, w których dochodziłoby do pokrzywdzenia wierzycieli na skutek równych udziałów w majątku
wspólnym, należy zaproponować możliwość wystąpienia przez syndyka i małżonka osoby upadłej z wnioskiem o określenie nierównych udziałów w majątku wspólnym (na wzór rozwiązania zawartego w art. 1251 k.k.w.). Jednakże tzw. długi pełne mogłyby być
zaspokajane nadal - poza postępowaniem upadłościowym - z
m a j ą t k u małżonka osoby upadłej do wysokości wartości tego
udziału w dotychczasowym majątku wspólnym.
52
53
J. Gajda, Małżeńskie stosunki majątkowe w świetle przepisów prawa upadłościowego, „Monitor Prawniczy" 1994, nr 1, s. 7; K. Piasecki, Prawo upadłościowe. Prawo o postępowaniu układowym. Komentarz, Bydgoszcz 1992, s. 46.
J. Gajda, op. cit., s. 7.
52
Odpowiedzialność za długi..
Należy nadto dostosować nomenklaturę prawa upadłościowego do nazewnictwa używanego w kodeksie rodzinnym i opiekuń54
czym .
Małżonek może uczestniczyć w obrocie nie tylko jako podmiot
jednoosobowy, lecz także jako wspólnik spółki osobowej. Ogłoszenie upadłości spółki jawnej komandytowej (art. 6 pr. up.) albo
spółki cywilnej 55 nie pociąga za sobą samo przez się ogłoszenia
upadłości wspólników. W skład masy upadłości wchodzi wyłącznie majątek wspólny wspólników 56 .
VII. Wnioski
Prowadzone rozważania miały na celu przedstawienie i ocenę
regulacji odpowiedzialności małżonków w ramach ustroju wspólności majątkowej, ze szczególnym uwzględnieniem sytuacji prowadzenia przez małżonka działalności gospodarczej i związanych z
nią długów. Ocena obowiązującego unormowania wypada niepomyślnie, i to głównie z uwagi na narażenie na niebezpieczeństwo
interesów wierzycieli zawierających umowy z małżonkiem. Stąd
szeroko rozważane było zagadnienie nowej regulacji odpowiedzialności małżonków za długi. W interesie obrotu należałoby
wprowadzić wielokrotnie postulowany przeze mnie katalog czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu majątkiem wspólnym. Dla ułatwienia prowadzenia przedsiębiorstwa należącego
do majątku wspólnego, celowe byłoby umożliwienie powierzenia
przez małżonków jednemu z nich dokonywania czynności zarządu
związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa albo inną działalnością gospodarczą.
Reguły odpowiedzialności małżonka za długi powinny zakładać ich podział na własne i pełne. Za własne małżonek ponosiłby
odpowiedzialność majątkiem odrębnym i połową wartości mająt54
55
56
Tamże, s. 9.
Uchwała Sądu Najwyższego z 27 V 1993 r., OSNCP 1994/1/20. Pozytywna ocena tej uchwały jest zawarta w omówieniu orzecznictwa SN przez E. Skowrońską,
PUG 1994, nr II, s. 15-16 i przez G. Bieńka, Spółki w orzecznictwie Sądu Najwyższego, PiZS 1993, nr 9, s. 68-71.
Uchwała SN z poprzedniego przypisu, teza II.
53
R E J E N T Nr 6 - c z e r w i e c 1 9 9 5 r.
ku wspólnego. Za taksatywnie wyliczone długi pełne małżonek
ponosiłby odpowiedzialność majątkiem odrębnym i wspólnym.
Po ustaniu wspólności majątkowej za tego rodzaju długi ponosiłby odpowiedzialność także małżonek dłużnika do wysokości wartości przypadającego mu udziału w majątku wspólnym.
Zobowiązania publicznoprawne, w szczególności podatkowe,
które powstały po ustaniu wspólności majątkowej, powinny być
zapokajane tylko z majątku dłużnika. Natomiast długi powstałe
w czasie trwania wspólności majątkowej powinny podlegać, po
ustaniu wspólności, zaspokojeniu także z majątku małżonka dłużnika, ale tylko do wartości przypadającego mu udziału w tym majątku.
Orzeczenie upadłości osoby pozostającej w ustroju wspólności
majątkowej powinnno powodować ex lege ustanie tego ustroju.
Do powyższych postulatów należy dołączyć wcześniej już zgłoszony postulat takiego ukształtowania skuteczności umów majątkowych małżeńskich, aby mogły one spełniać należną im rolę w regulacji stosunków majątkowych osób prowadzących działalność
gospodarczą 5 '. Wiązałoby się to przede wszystkim z innym określeniem ich skuteczności wobec osób trzecich.
57
54
A.
Dyoniak,
Prowadzenie działalności gospodarczej..