Antoni Bok

[I]
O odbudowę budynku Teatru Miejskiego
Budynek dawnego Teatru Miejskiego stanowi obiekt o dużej w skali Śląska wartości
architektonicznej. W Głogowie jest to, poza kilkoma budowlami monumentalnymi i
fortyfikacyjnymi, jedyny ocalały budynek świecki sprzed XIX w.!
Czy jest nam obojętne aby, poprzez zaniechanie, z krajobrazu miasta (rynku!)
zniknął budynek:
- autentyczny w otoczeniu atrap symulujących „staromiejskość”,
a po odbudowie odznaczający się wybitną urodą,
- obiekt mogący służyć pożytecznym celom publicznym, a zarazem wnoszący życie i ruch
w centrum miasta, na wpółmartwym obecnie rynku.
Taka groźba jest realna, zważywszy na:
- zły i stale pogarszający się stan ruiny budynku
- losy dotychczasowych koncepcji, planów i rozpoczętych inwestycji - łącznie składają się
one na obraz klęski.
Mnożenie kolejnych trumienek, w których pochowane są zamiary i projekty dotyczące
budynku, byłoby już tylko masochizmem - albo cynizmem,
dlatego, jako obywatele:
- wykażmy w sposób jednoznaczny i szeroko upubliczniony swoją wolę, żeby
odbudowa budynku została podjęta ze środków publicznych, z określeniem głównych
funkcji, jako służących użyteczności publicznej,
- zadeklarujmy współdziałanie z władzami samorządowymi. Rozważmy w publicznej
debacie formy tego współdziałania, np. dobrowolne opodatkowanie się,
Wykażmy w tej sprawie determinację - więcej okazji może już nie być!
Aby alternatywą nie stało się kiedyś miejsce po teatrze, zajęte przez (np.) kilka klombów i
kolejną strefę płatnego parkowania.
Fundamentalnym pytaniem jest: co miałoby się mieścić w odbudowanym obiekcie?
Dopiero odpowiedź na nie, zaakceptowana przez społeczność, stawia pytania następne: o
koszt i sposoby finansowania odbudowy oraz finansowania przyszłej placówki. Pozwolę
sobie przedstawić własną, oryginalną koncepcję, pod roboczą nazwą:
Koncepcja odbudowy i zagospodarowania ruiny Teatru Miejskiego w Głogowie, jako
Ośrodka Działań Kreatywnych [link]
Niniejszym pragnę ją rozpowszechnić i poddać publicznej ocenie. W założeniu, z tą
chwilą uruchomiony zostaje proces społecznej konsultacji, który wniesie nowe impulsy i
wyłonią się niego propozycje szczegółowych rozwiązań. Materiał z konsultacji będzie
archiwizowany. Zakładam, że dla celów rozwijania projektu utworzony zostanie, w oparciu o
kompetentne osoby deklarujące zaangażowanie, działający społecznie komitet. Rozwój
projektu będzie upubliczniony w utworzonym do tego celu portalu internetowym.
Pragnę, co wynika z powyższego, aby koncepcja stała się projektem społecznym. Stąd też
autorstwo koncepcji pozostanie przedmiotowe jedynie w zakresie sformułowanych założeń,
definiujących w punktach pierwotną istotę treści.
Antoni Bok, maj 2011
[II]
Informacja
o koncepcji odbudowy i zagospodarowania ruiny Teatru Miejskiego
w Głogowie, jako Ośrodka Działań Kreatywnych
Autorska koncepcja zakłada odbudowę budynku dawnego Teatru Miejskiego. Odpowiada
na podstawowe pytanie: co miałoby się mieścić w odbudowanym obiekcie? Autor, stojąc na
stanowisku, że celem jest utworzenie placówki publicznej, przedstawia oryginalną formułę,
określoną roboczą nazwą: Ośrodek Działań Kreatywnych. Punktem wyjścia jest
przekonanie, że potrzebą i wyzwaniem jest otwarte, twórcze i innowacyjne myślenie, jako
niezbędne „wyposażenie do działania”, ale także po prostu - do satysfakcjonującego życia w
XXI wieku. Widzimy istniejące luki w takim przygotowaniu. Stąd idea Ośrodka jako
„inkubatora kreatywności”. ODK zaproponuje pracę dla społeczności lokalnej i z jej udziałem
z zakresu edukacji nieformalnej, wystawiennictwa, działań (para)teatralnych, organizację
Festiwalu Nauki itd. - nie poprzez konwencjonalne formy przekazu, lecz jako doświadczenie:
spektaklu, eksperymentu, zabawy, z czynnym udziałem uczestników. Tego jeszcze, jako
formuły całościowej, nie było!
Rozwijanie różnorodnych twórczych i innowacyjnych form aktywności wymaga
przestrzeni „niedookreślonej”. Inaczej: nie wymaga odbudowy wnętrza budynku „pod klucz”.
To kolejna zaleta koncepcji: zmniejszenie kosztów odbudowy. Można ją traktować jako etap,
nie zamyka się bowiem możliwości innej docelowej funkcji.
Informacja porządkowa. Tekst poniższej Koncepcji opracowany został w marcu - kwietniu 2011 r. i
obecnie zaktualizowany. Z tekstem zapoznałem, nieoficjalnie, Prezydenta Miasta oraz niektóre kompetentne
osoby w Głogowie. W dniu 23 - 27 maja nastąpiło przekazanie Koncepcji Radzie Miasta i Prezydentowi Miasta.
Dokument otrzymają władze powiatowe, szkoły, organizacje pozarządowe i inne gremia w Głogowie,
Wojewódzki Konserwator Zabytków oraz publikatory lokalne i zainteresowane portale internetowe.
Oprócz dalszych konsultacji w Głogowie, zapoczątkowany został tryb konsultacji ogólnopolskich wśród
autorytetów z różnych dziedzin. Przewidziane jest przekazanie tekstu, wraz z informacją o wartości historycznokulturowej budynku Teatru Miejskiego, ministrowi Kultury Bogdanowi Zdrojewskiemu.
Antoni Bok, maj 2011
[III]
Antoni Bok
Koncepcja odbudowy i zagospodarowania ruiny Teatru Miejskiego
w Głogowie, jako Ośrodka Działań Kreatywnych
I. Wartość historyczno-kulturowa obiektu
Klasycystyczny budynek Teatru Miejskiego, zaprojektowany przez Christiana V. Schultze,
uznany został za obiekt o dużej w skali Śląska wartości architektonicznej (zob. Z. Rybka, A. Bok, 200
lat Teatru Miejskiego w Głogowie, Głogów 1999, s. 35-38). Już w latach 20. XX w. dokonano
konserwatorskiej renowacji obiektu.
Jako: (a) wartościowy zabytek, jeden z bardzo nielicznych zachowanych w mieście, (b) niezbędny
element historycznej zabudowy śródrynkowej oraz (c) świadectwo dawnej kultury Głogowa, ale
również jako: (d) po odbudowie obiekt współtworzący charakter rynku, jako szczególnej przestrzeni
publicznej i miejsca spotkań - budynek teatru zasługuje bezwarunkowo na odbudowę. Jej celowość nie
była i nie jest w Głogowie kwestionowana.
Poza budowlami monumentalnymi i obiektami militarnymi, budynek Teatru Miejskiego jest
jedynym ocalałym budynkiem świeckim w mieście sprzed XIX wieku.
II. Dotychczasowe plany odbudowy i zagospodarowania obiektu
Planów odbudowy obiektu było, począwszy od 1959 r., kilka. Jedynie w 2. połowie lat 90. podjęte
zostały wstępne prace. Wówczas, w wyniku konkursu rozpisanego przez Fundację Odbudowy Teatru
im. Andreasa Gryphiusa (powstałą w 1991 r.) wybrany został projekt odbudowy. Zakładał on oprócz
odbudowy właściwego budynku dobudowę obszernego aneksu (około 2/3 powierzchni całej
inwestycji). W budynku teatru zaprojektowano odtworzenie dawnego układu wnętrz. Całość stanowić
miała obiekt użyteczności publicznej, z główną funkcją teatralną oraz udziałem funkcji komercyjnych.
Koszt inwestycji szacowano w 1997 r. na około 21 mln złotych.
Przejęcia finansowania odbudowy w 1998 r. przez Gminę Miejską, nie skutkowało istotną
kontynuacją rozpoczętej inwestycji. W następnych latach wykonano prace zabezpieczające koronę
murów i rozebrano wewnątrz zniszczony balkon (środki pochodziły z budżetu Gminy Miejskiej i
Urzędu Marszałkowskiego). Bez następstw pozostała wysunięta i z dużym zaangażowaniem
promowana przez prezydenta miasta Zbigniewa Rybkę idea utworzenia w przyszłym odbudowanym
kompleksie Europejskiego Centrum Młodzieży. W 2005 r., mimo pozyskania środków zewnętrznych
na inwestycję, w decyzji Rady Miejskiej przeważyły głosy przeciwne zabezpieczeniu wkładu
finansowego ze środków gminnych na odbudowę.
W drugiej połowie dekady postępowała dalsza degradacja ruiny, nie wykonywano prac
zabezpieczających i budowlanych. W międzyczasie nastąpiła też utrata ważności pozwolenia na
budowę. W 2009 r. Starostwo wystąpiło o przekazanie działki i obiektu Powiatowi. Dyskutowane było
również wspólne zagospodarowanie budynku przez Powiat i Gminę Miejską; bez rezultatu. We
wrześniu 2010 r. nastąpiło wydzielenie działki. Wprawdzie Rada Miasta przegłosowała przekazanie
obiektu Powiatowi, zostało ono jednak obwarowane terminami rozpoczęcia i zakończenia inwestycji.
W maju 2011 r. Starostwo nie widząc możliwości przejęcia obiektu na ww. warunkach, wycofało się z
deklaracji odbudowy budynku.
Z faktu, że od czasu opracowania projektu do chwili obecnej w rzeczywistej sytuacji zabytkowej
ruiny teatru nie nastąpiła istotna zmiana (natomiast postępowała jej degradacja) wnosić należy o
przyczynach. Do głównych należą wysokie koszty odbudowy zgodnie z projektem z lat 90. (w roku
2010 mogłoby to, wg informacji rzecznika Urzędu Miejskiego, sięgać kwoty 40 mln złotych) i sporna
kwestia funkcji obiektu, a zwłaszcza ew. kosztów utrzymania przyszłej placówki publicznej. Takie
stanowisko było wielokrotnie prezentowane, w połączeniu z argumentem „innych ważnych
priorytetów”, przez część radnych miejskich oraz przedstawicieli Urzędu Miasta kadencji 2006-2010.
W 2007 r. media informowały, że: „Władze miasta rozważają sprzedaż obiektu z możliwością
przeznaczenia go na cele komercyjne. Tłumaczą, że miasta nie stać na jego odbudowę i utrzymanie.
Pomysł spotkał się z ostrą krytyką różnych środowisk" (inf. za: www.glogow.info.pl). Od tego czasu
ze strony władz miejskich nie zostały podjęte kroki, zmierzające do odbudowy zabytku oraz nie są one
dotąd deklarowane na okres bieżącej kadencji.
III. Zarys nowej koncepcji odbudowy i zagospodarowania
Już z powodu wymienionych przyczyn głównych, sytuacja ruiny teatru jawi się jako przykład
„węzła gordyjskiego”. Wymagałby on przecięcia, poprzez taką koncepcję rewitalizacji obiektu, którą
cechować będzie: a) redukcja kosztów odbudowy, b) postawienie kwestii funkcji użytkowej obiektu,
nie warunkującej ostatecznie (tzn. nie zamykającej możliwości ew. późniejszego kształtowania wnętrz
budynku i jego funkcji użytkowych). W koncepcji, którą się wstępnie przedstawia, obydwa te warunki
mogą być spełnione, bez szkody dla samego obiektu.
Istotą koncepcji jest odbudowa budynku i dostosowanie jego pomieszczeń w stopniu
umożliwiającym spełnianie założonej funkcji, opisanej niżej.
Dla określenia funkcji, punktem wyjścia jest pojęcie „przestrzeni kreatywnej”, jako miejsca dla
szerokiego spektrum działań: edukacyjnych
(edukacja nieformalna), integracyjnych,
wystawienniczych, (para)teatralnych itd. To rodzaj „inkubatora wyobraźni”: główną misję w
działalności Ośrodka stanowić będzie rozwijania twórczych i innowacyjnych form aktywności jako potencjału społecznego. Działania kierowane będą do społeczności lokalnej i kreowane przez
samą społeczność. Taką interakcję uznaje się za kluczową dla osiągnięciu założonych w misji celów.
Ponadto konieczne będzie przełożenie na „poziom zewnętrzny”. Osiągnie się to w ten sposób, że
Ośrodek służyć będzie wykreowanym w Głogowie nowym imprezom, także cyklicznym, o szerszym
zasięgu, realizowanym z udziałem podmiotów z zewnątrz (lub przez nie), np. Piknik Naukowy,
prezentacja sztuki współczesnej lub form przestrzennych. Ta ostatnia odbywałaby się z
wykorzystaniem innych przestrzeni i obiektów w mieście. Tu należeć będą także stricte gościnne
zdarzenia i imprezy w Ośrodku.
Wydaje się pożądane wyróżnienie spośród wymienionych wyżej form/sektorów działalności
takiej, która miałaby charakter działalności podstawowej (bazowej), prowadzonej w sposób możliwie
ciągły. W takim przypadku rekomenduje się edukację nieformalną: warsztaty dla mieszkańców i szkół
(preferencja - grupy). Możliwości jakie oferuje przestrzeń Ośrodka, stosowanie zaawansowanych
technologicznie form przekazu, eksperymentu oraz elementów spektaklu - stworzy nową jakość w
uczeniu samodzielnego myślenia i pobudzaniu uczestników do kreatywnych działań. Taki program
przyporządkować należałoby zwykłym dniom tygodnia, natomiast dla weekendów właściwy byłby
program konstruowany w oparciu o zasadę spektaklu / wydarzenia - stanowiący atrakcyjną ofertę dla
ogółu mieszkańców.
Proponuje się roboczo określić koncepcję w połączeniu z funkcją jako „Ośrodek Działań
Kreatywnych” (ODK). Taką nazwę stosuje się w dalszej części opracowania.
ODK funkcjonować będzie we wnętrzu obiektu, odbudowanego i dostosowanego w stopniu
ograniczonym, co do pewnego stopnia redukuje koszty inwestycji. Odbudowa objęłaby: rekonstrukcję
bryły budynku teatru z zadaszeniem, wykonanie we wnętrzu prac budowlanych kształtujących dwa
główne podziały na: a) parter, b) halowe wnętrze powyżej oraz zaplecze (nie wydzielone), możliwe do
adaptacji. Poza skomunikowaniem pomieszczeń, konieczne będzie przyłączenie do mediów z
wykonaniem instalacji.
Podjęcie odbudowy postawi na porządku dziennym sprawę odtworzenia historycznego wystroju
fasad, jako wymogu konserwatorskiego. Do tych prac przystąpić można będzie także po
zabezpieczeniu finansowym właściwego projektu.
Miejscem właściwych działań ODK będzie duże pomieszczenie halowe, powstałe z wykorzystania
przestrzeni dawnego teatru: widowni, proscenium, sceny. Zgodnie z ideą koncepcji, nie zostanie ono
przystosowane do żadnej funkcji szczegółowo określonej, pozostając jednorodnym
pomieszczeniem „niedokończonym”. Nie wynika to z wymuszonej oszczędności (choć de facto jest
oszczędne), ale z założenia, że tak pojęta przestrzeń będzie optymalna dla realizacji specyfiki działań,
które się projektuje.
Pomieszczenie (z zaznaczeniem podziałów na przestrzeń sceny, proscenium i widowni?) posiadać
będzie posadzkę lub podłogę z prowadzeniem niezbędnych instalacji, neutralne wykończenie ścian
(surowe?) i nie zakrytą konstrukcję dachu. Oświetlenie punktowe, z możliwością modyfikacji,
odpowiednio do wachlarza działań/zajęć. Uwzględnić należy przystosowanie do urządzeń
multimedialnych.
Podziały parteru na pomieszczenia wynikają z założenia, że funkcjonowanie Ośrodka Działań
Kreatywnych wymagać będzie urządzenia zaplecza: pomieszczenia sanitarne, szatnia, biuro itp., a
także zaplecza magazynowego na potrzeby zajęć/działań. Przyjąć należy, że działania w Ośrodku
odbywać się będą niekiedy przy dużej frekwencji (określony pułap). Rodzaj, ilość i rozkład
pomieszczeń wyniknie z projektu szczegółowego.
Część pomieszczeń parteru można przeznaczyć na usługi komercyjne o adekwatnym charakterze,
np. Klub Międzynarodowej Prasy i Książki (empik), kawiarnia. Również właściwa przestrzeń
Ośrodka (piętro) powinna przynosić dochody, poprzez organizowane tu odpłatne imprezy, spektakle,
wystawy (wszakże przy założeniu, że działalność komercyjna nie będzie stanowić kryterium
definiującego). Główne pomieszczenie służyć może czasowo przedsięwzięciom stricte komercyjnym,
np. organizacja targów.
IV. Dlaczego Ośrodek Działań Kreatywnych - a nie teatr, Powiatowe Centrum Kultury,
sprzedaż obiektu firmie?
Planując inwestycję, oprócz perspektyw jej finansowania, musimy przyjąć założenie (zawsze
obarczone ryzykiem), że odpowie ono na jakieś istotne zapotrzebowanie w społeczeństwie. Oraz - że
będzie jakieś społecznie pożądane potrzeby kreować.
Nie sposób uciec od sytuacji bieżącej i jej spodziewanej ewolucji w Polsce, w Europie, na świecie.
Wśród ekonomistów przeważają opinie, że czeka nas „dekada kryzysu”, a jeśli nawet wcześniej
niż później się ten okres skończy, nie wyłoni się z niego żaden nowy trwały ład. Gdyż świat znajduje
się w procesie ciągłych zmian. Oczywiście tak było zawsze, ale dziś zmiany następują wielokrotnie
szybciej. To amorficzna rzeczywistość czasu globalnie przejściowego. „Stabilność dziś raczej ludzi
przeraża, niż cieszy. Wciąż chcemy zmian nowości, odkryć - nowych przygód, doznań, szans,
perspektyw” (Z. Bauman). Dotyczy to, rzecz jasna, szczególnie ludzi młodych.
Po tej diagnozie w pigułce, łatwiej będzie przyjąć, że sposób na użytkowanie budynku teatru
powinien być możliwie odporny na zmiany, a również, że sam będzie sejsmografem zmian i
odpowiedzią na nie. Jest dowiedzione, że zhierarchizowane instytucje publiczne słabiej reagują na
zmiany, którym społeczeństwo podlega. W Głogowie dowodzą tego chociażby dotychczasowe
pomysły na użytkowanie budynku teatru po odbudowie (nie podejmuję się tu oceniać idei Centrum
Spotkań Europejskich).
Odbudowa budynku teatru z pełnym dostosowaniem do funkcji teatralnej byłaby z wielu
względów zamierzeniem nierealistycznym. Wprawdzie nie należy przesądzać o zapotrzebowaniu
społecznym na taką ofertę, ale miejscowe uwarunkowania oraz, z drugiej strony, obserwowana
sytuacja teatrów w Polsce, czynią ją wątpliwą. Główną przeszkodą byłyby koszty koniecznej
rozbudowy budynku i perspektywa późniejszego zaangażowania pieniędzy publicznych w
utrzymanie/dofinansowanie działalności placówki. Łatwo przewidzieć, że takie generowanie kosztów
będzie kontestowane, co grozi załamaniem inwestycji lub późniejszymi perturbacjami w
funkcjonowania instytucji.
Kiedy przed 200 laty budowano teatr, odpowiadał on na potrzeby obserwowane w ówczesnym
społeczeństwie. Obecnie, w roku 2011, sposób użytkowania powinien również odpowiadać
dzisiejszym i rysującym się potrzebom. Takim rozwiązaniem nie byłoby też Powiatowe Centrum
Kultury, twór z założenia „centralistyczny”, abstrahując od potencjału i rodzaju oferty kulturalnej
powiatu.
Funkcję czysto komercyjną rozpatrywać by należało jedynie wówczas, gdyby ją się zawęziło,
jako możliwie odpowiednią dla szczególnej przestrzeni publicznej - rynku. Na ile jest to możliwe do
obwarowania, nie podejmuję się oceniać, pozostając jednak sceptyczny wobec takiego rozwiązania;
tak czy inaczej, byłoby to wyjście połowiczne.
Ośrodek Działań Kreatywnych: 1) eliminuje skrajne i nietrafne koncepcje, 2) redukuje koszty
odbudowy obiektu i funkcjonowania instytucji, 3) odpowiada obserwowanym potrzebom
społeczeństwa, 4) odpowiada sytuacji globalnej - cechuje go zdolność do reagowania na potrzeby i
zmiany, 5) tworzy przestrzeń do innowacyjnych i kreatywnych działań, której brak w Głogowie, 6)
jako projekt ciągle nowatorski, stanowi wartość, a już szczególnie poprzez możliwość wykreowania
imprez w skali ogólnopolskiej, w dziedzinach które są dotąd w Głogowie prawie nieobecne, 7) co
najważniejsze: przywraca historyczny budynek, niezbędny na rynku i w krajobrazie miasta, w dodatku
jako obiekt żyjący, służący społeczności lokalnej, a również promocji miasta.
W uzupełnieniu do punktu 7: taki sposób ożywienia rynku i generowania tam frekwencji,
przeciwdziała nieprawidłowej tendencji: rezygnacji z kształtowania przestrzeni rynku jako miejsca
spotkań, z preferencją dla komunikacji samochodowej, wraz z tworzeniem stref płatnego parkowania.
Wymaga podkreślenia, że ODK nie należy postrzegać jako [jeszcze jednej] instytucji stricte
kulturalnej. Kluczem jest tu realizacja oferty pobudzającej myślenie i działania kreatywne,
innowacyjne - czego niedostatki są w Polsce obserwowane, ujęte badaniami i poparte statystyką (np.
poprzez porównanie wynalazczości w krajach europejskich).
V. Zakres celowy opracowania
Celem niniejszego opracowania jest propozycja odnosząca się do pytania: CO MIAŁOBY SIĘ
MIEŚCIĆ W ODBUDOWANYM OBIEKCIE? Jest ono kluczowe. Dopiero odpowiedź na nie
stawia kolejne pytania: o finansowanie odbudowy (podmiot?, porozumienie podmiotów?,
partycypacja społeczności lokalnej?) oraz jak zapewni się finansowanie działającej instytucji. Dalej:
kwestia administrowania oraz kierowania i animowania działalności ODK, przy koniecznym
zapewnieniu niezależności Ośrodka.
Autor zdaje sobie sprawę, że mimo powyższego opisu, koncepcję w stanie surowym cechuje mała
przejrzystość w warstwie szczegółowej, już choćby przez to, że jest ona do pewnego stopnia formułą
„niespotykaną”. Wraz ze zbudowaniem bazy informacyjnej (z uruchomieniem portalu internetowego)
będzie się to jednak zmieniać w sposób systemowy. Oprócz przepływu informacji, przedstawiane będą
przykłady - propozycje działań w Ośrodku, niektóre przygotowane z użyciem wizualizacji.
Antoni Bok, maj 2011