Społeczne uwarunkowania rewitalizacji przestrzeni

SPOŁECZNE UWARUNKOWANIA
REWITALIZACJI PRZESTRZENI
WIELKOMIEJSKICH
Andrzej Bukowski
Instytut Socjologii
Uniwersytet Jagielloński
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
STRUKTURA PREZENTACJI
Definicja rewitalizacji
 Społeczny sens rewitalizacji
 Wybrane aspekty rewitalizacji społecznej:

Zrównoważone społeczności lokalne i dobra
przestrzeń / miejsce w kontekście rewitalizacji
przestrzeni wielkomiejskich
 Rewitalizacja a wykluczenie społeczne
 Rewitalizacja a konflikt wokół przestrzeni


Wnioski
DEFINICJA REWITALIZACJI
Rewitalizację przeprowadza się w celu
przywrócenia zdolności do samodzielnego i
zrównoważonego rozwoju tych części i obszarów
(dzielnic, sąsiedztw) miasta, które z różnych
przyczyn znalazły się w kryzysie.
 Aspekt społeczny uwzględniany jest w szerszym i
węższym rozumieniu:

W ujęciu szerszym wymiar społeczny występuje jako
jeden z wielu równorzędnych czynników, obok
rozwojowych, infrastrukturalnych, ekonomicznych
czy kulturowych.
 W ujęciu węższym przez rewitalizację społeczną
rozumie się uruchomienie endogennych
mechanizmów wyjścia z kryzysu poprzez uwolnienie
społecznego potencjału i mobilizację społeczności
lokalnych.

SPOŁECZNY SENS REWITALIZACJI (1)



Sam proces rewitalizacji ma służyć odnowieniu społecznego
potencjału przywracanych do równowagi osiedli, dzielnic czy
sąsiedztw tak, by ów potencjał umożliwił miejscowym
społecznościom integrację z szerszym środowiskiem;
Zasadniczą racją społecznego podejścia do rewitalizacji jest
uruchomienie wewnętrznych zasobów i potencjałów, a nie po
prostu przywrócenie określonego obszaru do funkcjonalnej
równowagi z otoczeniem przy pomocy zewnętrznych
programów administracyjno-eksperckich, realizowanych przez
wyspecjalizowane służby czy instytucje;
Zarówno przedmiotem jak i podmiotem „rewitalizacji
społecznej” jest zatem sama społeczność lokalna, różne grupy w
jej obrębie, nie zaś „obszar”, „przestrzeń” czy też
„infrastruktura”, które służą jedynie jako medium dla
procesów rewitalizacji;
SPOŁECZNY SENS REWITALIZACJI (2)


Najważniejsze z instrumentów służących rewitalizacji
mają charakter społeczny – i to zarówno w sensie
narzędzi, które wykorzystuje się w samym procesie
naprawy relacji wewnętrznych i zewnętrznych (od
informacji poprzez konsultacje, warsztaty, panele
obywatelskie, wykorzystanie ruchów miejskich,
lokatorskich na partnerstwach skończywszy), jak i
instytucji, działań, przedsięwzięć, które są efektem
rewitalizacji (szkoły, ośrodki kultury, centra
aktywności, teatry, przedsiębiorstwa, miejsca pracy);
Skuteczność rewitalizacji mierzona być powinna
przede wszystkim w oparciu o społeczne miary (np.
wskaźniki społecznego włączenia/wykluczenia,
postrzegany poziom wykluczenia), nie zaś głównie
poprzez efekty zewnętrzne np. urbanistyczne czy
infrastrukturalne, jak to się często dzieje w
projektach administracyjno-eksperckich;
WYBRANE ASPEKTY REWITALIZACJI
SPOŁECZNEJ Integracja programów rewitalizacji z szerszymi
strategiami rozwojowymi (Katowice – Centrum,
Kraków – Nowa Huta)
 Rewitalizacja a wykluczenie społeczne (Poznań –
Chwaliszewo i Śródka, Katowice – Nikiszowiec)
 Rewitalizacja a konflikt wokół przestrzeni
wielkomiejskich (Warszawa – Ochota – Ochocki
Model Dialogu Obywatelskiego)

ZRÓWNOWAŻONE SPOŁECZNOŚCI LOKALNE
Aktywne, integrujące wszystkie grupy
społeczne i bezpieczne,
 Dobrze zarządzane,
 Z dobrą siecią transportową,
 Dysponujące dostępnymi dla wszystkich i
odpowiadającymi potrzebom usługami wysokiej
jakości,
 Szanujące środowisko naturalne,
 Dobrze prosperujące,
 Dobrze zaprojektowane i zbudowane,
 Sprawiedliwe dla wszystkich.

KATOWICE NA WARSZTACIE (2008)






Przebudowa śródmieścia Katowic w tym jego ścisłego
centrum jako jeden ze strategicznych kierunków
wieloletniego rozwoju miasta, przyjęty przez Radę Miasta
w 2005 roku
Przekształcenie śródmieścia 300-tysięcznego miasta na
miarę centrum kilkumilionowej metropolii
2006 - konkurs urbanistyczno-architektoniczny na
koncepcję przebudowy centrum miasta
Zwycięska praca staje się podstawą opracowania tzw. planu
koordynacyjnego czyli pokonkursowej koncepcji
zagospodarowania obszaru śródmieścia.
2008 - powstają „Wytyczne planistyczne”, oparte na planie
koordynacyjnym, uwzględniające jego weryfikację, m.in.
pod względem rozwiązań komunikacyjnych
Opracowanie standardów systemu przestrzeni publicznych
w centrum oraz publiczna konsultacja planu
koordynacyjnego jako kolejny etap procesu korygowania
wizji transformacji centrum.
KATOWICE NA WARSZTACIE (2008)


16-18 X 2008 – konsultacje dla mieszkańców pod nazwą „Katowice
na warsztacie”
Celem konsultacji było:
podjęcie społecznej dyskusji nad koncepcją docelowego kształtu i
funkcji przestrzeni publicznych w obszarze centrum Katowic
 zbudowanie atmosfery sprzyjającej prowadzeniu procesów
rozwojowych miasta w sposób uwzględniający poglądy, opinie i
interesy wszystkich stron i wypracowanie elementów koncepcji, z
którą zainteresowani będą się utożsamiać i której będą współautorami


w wyniku spotkań warsztatowych określone zostały:
􀂃 Założenia co do dystrybucji poszczególnych rodzajów
programu miejskiego w obszarze centrum;
􀂃 Założenia co do lokalizacji, rodzaju i charakteru głównych
elementów układu przestrzeni publicznych centrum;
􀂃 Szczegółowe uwagi dotyczące docelowego zagospodarowania
głównych obszarów przestrzeni publicznej centrum.
KATOWICE NA WARSZTACIE (2008)

Sposób pracy warsztatowej:
Metoda partycypacyjna – wszyscy uczestnicy warsztatów mają
takie samo prawo głosu (nie było osób uprzywilejowanych)
 Czynny udział każdego z uczestników
 Decyzje podejmowane w drodze konsensusu
 Wykorzystano m.in. następujące metody interaktywne:







Prace w podgrupach złożonych z mieszkańców i ekspertów
Dyskusje panelowe
Ankiety
Głosowania
Dyskusje plenarne moderowane
Efekty warsztatów:
Propozycje w zakresie uszczegółowienia planu
koordynacyjnego (weryfykacja niektórych założeń wstępnych)
 Wytyczne do projektów zagospodarowania przestrzeni
publicznych (
 Realizacja wytycznych w postaci konkretnych programów
(obecnie w przebudowie oś Rondo – Rynek, gotowa część
dworca PKP)

KRAKÓW – LOKALNY PLAN REWITALIZACJI
„STAREJ” NOWEJ HUTY 2007 – 2008




W Lokalnym Programie Rewitalizacji „starej Nowej Huty” [LPR]
konsultacje społeczne przewidziano jako etap kluczowy dla
określenia podstawowych problemów w wytypowanych w LPR
obszarach.
Zgodnie z planem przedstawionym w LPR „starej” Nowej Huty,
działania rozpoczęły się od wyboru obszaru rewitalizacji, następnie
przeanalizowano dane odnoszące się do wymiarów: społecznodemograficznego, przestrzenno-funkcjonalnego, gospodarczego,
dziedzictwa kulturowego itp., oraz przeprowadzono analizę SWOT.
W trakcie tworzenia LPR określono również cele i działania
operacyjne oraz utworzono wstępną listę projektów priorytetowych i
zastępczych. Obszary zostały wskazane na podstawie kryteriów
degradacji obszaru.
Pierwsze spotkanie konsultacyjne dotyczące obszaru Nowej Huty
odbyło się 26 czerwca 2007 roku – w strukturze LPR było
przewidziane jako etap pomiędzy analizą SWOT a Analizą
porównawczą (polegającą na określeniu głównych pól interwencji).
Spotkanie miało charakter otwartej debaty, do której zapraszano
poprzez media oraz pisma wysyłane do Rady Dzielnicy i innych
instytucji działających na jej obszarze.
KRAKÓW – ALEJA RÓŻ – KONSULTACJE –
STRATEGIA REWITALIZACJI 2008 / 2009



Cel badań: poznanie opinii i oczekiwań mieszkańców Nowej Huty
wobec kierunków zagospodarowania centralnych dla tej dzielnicy
części i obszarów (funkcje centralne, zagospodarowanie osi
centralnej, symbolika jej poszczególnych części).
I tura badań - najważniejsze grupy interesariuszy,
zaangażowanych w rozwój tej części Nowej Huty. 3-8 grudnia 2008
roku - 4 spotkania z przedstawicielami: (1) radnych dzielnicy
XVIII, (2) przedsiębiorców prowadzących swą działalność w
bezpośredniej bliskości Alei Róż, (3) członków organizacji społeczno
– kulturalnych, działających w Nowej Hucie oraz (4)
wyróżniających się swą aktywnością młodych liderów.
II tura konsultacji (17 I – 5 II 2009) - cykl ośmiu spotkań
konsultacyjnych (z różnymi grupami mieszkańców). Cztery z nich
dotyczyły, oprócz problematyki zagospodarowania Alei Róż, także
zagadnień związanych z przestrzenią osiedli Centrum B i Centrum
C; w dwóch uczestniczyli sami mieszkańcy, w dwóch innych przedstawiciele zarządów wspólnot tychże osiedli.
DZIAŁANIA ODDOLNE W NOWEJ HUCIE 2009


2009 rok – 60-lecie Nowej Huty
Kluczowe organizacje nowohuckie: Towarzystwo
Miłośników i Rozwoju Nowej Huty, Ośrodek Kultury
im. C.K. Norwida, Teatr Ludowe, Teatr Łaźnia Nowa
– organizują szereg imprez i przedsięwzięć o
charakterze lokalnym:
Program „Zrozumieć Miasto” – cykl otwartych zebrań
konsultacyjnych
 Partnerstwo Inicjatyw Nowohuckich (tworzenie na terenie
Huty m.in. spółdzielni socjalnych)
 Imprezy o charakterze kulturalno – historycznym („Zajrzyj
do Huty”, „Kronika Nowohucka”)
 Projekty międzynarodowe, m.in. „ReNewTown. New postsocialist city: competitive and attractive”


Kwiecień 2009 – strategia rewitalizacji „starej” Nowej
Huty zajmuje pierwsze miejsce na liście uninych
programów lokalnych
KRAKÓW – ALEJA RÓŻ – POSTSCRIPTUM






Rok 2010 – zaprzestanie przez Miasto jakichkolwiek
działań w zakresie rewitalizacji Nowej Huty
Rok 2011 – wykorzystanie konsultacji z 2008/2009
roku jako jednego z elementów założeń konkursu na
opracowanie koncepcji rewitalizacji w osi Aleja Róż –
Plac. im. Ronalda Reagana
42 zakwalifikowane do konkursu zespoły projektowe,
ostatecznie 12 rozpatrywanych projektów. Jury
przyznało 2 nagrody i 2 wyróżnienia.
Jury nie przyznało 1 nagrody w konkursie na skutek
braku uwzględnienia założeń konkursowych w
przedstawionych do oceny projektach
Przygotowania do międzynarodowego konkursu na
zagospodarowanie centralnych części dzielnicy
Inicjatywy oddolne w Nowej Hucie: Komisja Dialogu
Obywatelskiego ds. Rewitalizacji Nowej Huty
ZASADY INTEGRACJI INICJATYW
ODGÓRNYCH I ODDOLNYCH - WNIOSKI






Społeczność lokalna powinna być nie tylko głównym
beneficjentem, ale także głównym autorem rewitalizacji
Rewitalizacja powinna się koncentrować na problemach i
potrzebach mieszkańców, nie zaś być przede wszystkim
efektem realizacji wizji urbanistów i projektantów
Działania ekspertów i społeczności lokalnych powinny być
logicznie powiązane i instytucjonalnie skoordynowane.
Liderzy lokalni powinni być wciągnięci w działania
rewitalizacyjne, także po to, by być łącznikiem pomiędzy
władzami a społecznościami lokalnymi
Rewitalizacja powinna przebiegać na podstawie strategii,
planu opracowanego przez wszystkich interesariuszy
Rewitalizacja jest procesem permanentnym; trwa dzięki
wewnętrznym mechanizmom organizacyjno –
instytucjonalnym, a nie dostępności zewnętrznych środków
REWITALIZACJA A WYKLUCZENIE SPOŁECZNE I
WYKLUCZENIE PRZESTRZENNE

Obszary zdegradowane (wykluczone):
występowanie na danym terenie łącznie co
najmniej trzech spośród poniższych kryteriów
(wszystkie kryteria w stosunku do średniej w kraju):







wysoki poziom bezrobocia mieszkańców,
wysoki poziom ubóstwa oraz trudne warunki
mieszkaniowe,
wysoki poziom przestępczości,
niski poziom wykształcenia mieszkańców,
niski poziom przedsiębiorczości mieszkańców,
wysoki poziom degradacji technicznej infrastruktury i
budynków,
wysoki poziom zanieczyszczenia środowiska naturalnego.
POZNAŃ – REWITALIZACJA ŚRÓDKI,
OSTROWA TUMSKIEGO I CHWALISZEWA

Newralgiczny obszar miasta, łączący jego centrum z
terenami rekreacyjnymi
Konieczność reintegracji funkcjonalno-przestrzennej
obszaru staromiejskiego ze wschodnimi dzielnicami miasta
 Integracja w ramach programu „Rzeka w mieście”
obejmującego stare koryto Warty.

Lata 60-te odcięcie Śródki tzw. trasą chwaliszewską
 Postępujące zjawiska degradacji społecznej w centrum
miasta:

Wysoki poziom ubóstwa i bezrobocia (Śródka i
Chwaliszewo)
 Wysoki poziom przestępczości (Chwaliszewo)
 Niski poziom aktywności gospodarczej i inwestycji (Śródka,
Ostrów Tumski)

GŁÓWNE CELE PROGRAMU
Aktywizacja i integracja społeczności lokalnych
 Poprawa jakości zamieszkania
 Przekształcenie obszaru w dobrej jakości
przestrzeń publiczną
 Zagospodarowanie obszaru starego koryta Warty
 Poprawa wizerunku dzielnicy
 Zaktywizowanie gospodarcze
 Konserwacja i rewaloryzacja obiektów
architektonicznych

OCENA PROGRAMU (2011) I KONTYNUACJA
W NOWEJ FORMIE (2012)

Ocena Programu







Program nie odniósł szczególnych sukcesów w promowaniu kultury
Program zorientowany został na przeobrażenia funkcjonalne
(krajobraz, restrukturyzacja sieci komunikacyjnej) a nie społeczne
Nastąpiło rozmijanie się działań administracyjnych z
oczekiwaniami mieszkańców (brak badań nt. potrzeb mieszkańców)
Nastąpiła poprawa poczucia bezpieczeństwa wśród mieszkańców
poddanych programem dzielnic
Nie doszło do zmiany wizerunku dzielnic
Działalność punktu konsultacyjnego została oceniona pozytywnie
Nowe formy
Utworzenie „Biur mieszkańców” w każdej z dzielnic (darmowe
poradnictwo, szkolenia, doradztwo zawodowe, dyżury
przedstawicieli różnych instytucji – policji, straży)
 Szkolenie liderów, „Małe projekty” w każdej z dzielnic, imprezy
artystyczno – kulturalne
 „Uniwersytet Alternatywny” dla dzieci – edukacja architektoniczna,
„Teatr z klasą”, warsztaty upiększania zieleni „Zielono mi”.

NIKISZOWIEC – REWITALIZACJA OD
ŚRODKA





PCAL Nikiszowiec – założenia:
„1) należy znaleźć siedzibę programu jak najbliżej
ludzi, w miejscu naturalnie do tego przystosowanym,
2) w składzie realizatorów Programu musi znaleźć się
mieszkaniec dzielnicy lub co najmniej osoba
pochodząca stąd,
3) główną ideą pracy będzie zmiana społeczna, a w
mniejszym stopniu promocja innego oblicza instytucji
pomocowej (choć to też ważne),
4) PCAL musi się charakteryzować wysokim stopniem
niezależności od instytucji i autentycznością wobec
ludzi.”.

(Waldemar Jan, Program Centrum Aktywności Lokalnej
w Nikiszowcu - Nikiszowiecki alfabet organizatora
społeczności lokalnej)
DZIAŁANIA REWITALIZACYJNE W
NIKISZOWCU

Powstanie kilku organizacji pozarządowych, m.in.:
„Spółdzielnia Socjalna Rybka” – ze współudziałem
lokalnego biznesmena, prowadząca kawiarenkę na
katowickim giszowcu – w 2012 roku wybrana najlepszym
przedsiębiorstwem społecznym
 Stowarzyszenie „Pyrlik Stalowy”






Organizacja corocznych Jarmarków na Nikiszu – w
2011 – ponad 70 wystawców.
Zmniejszenie w ciągu czterech lat liczby przestępstw
na osiedlu (m.in. dzięki stopniowemu wprowadzaniu
systemu monitoringu w całym „miasteczku”)
Udzielenie ponad 1000 porad w punkcie informacji
obywatelskiej
Przeszkolenie 25 osób w zakresie animacji lokalnej
Współpraca z innymi partnerami lokalnymi
REWITALIZACJA – WYKLUCZENIE –
ROZWÓJ LOKALNY: WNIOSKI

Wymiary wykluczenia w aspekcie przestrzennym
Wykluczenie ekonomiczne: dostępność / bliskość rynku
pracy
 Wykluczenie instytucjonalne: bliskość / obecność instytucji
wspomagających
 Wykluczenie społeczne: bliskość lokalnych wspólnot
wsparcia i pomocy
 Autonomiczna wartość przestrzeni jako czynnika
wykluczającego: jakość przestrzeni / infrastruktury
(obserwowalny wskaźnik wykluczenia), dostępność miejsca
(stopień fizycznego i społecznego skomunikowania z
instytucjami rynku, państwa i społeczeństwa
obywatelskiego)


Odmienne strategie rewitalizacji obszarów
zdegradowanych społecznie:
Odgórna – zewnętrzna wobec zdegradowanych obszarów
 Oddolna – od wewnątrz, z udziałem miejscowej
społeczności

KONFLIKTY WOKÓŁ PRZESTRZENI I
SPOSOBY ICH REGULACJI – OMDO
Konflikty jako nieodłączna cecha życia
społecznego
 Eskalacja napięcia:

Brak informacji na wczesnym etapie inwestycji
 Brak konsultacji
 Brak współpracy
 Brak reguł współpracy


Konflikty wielkomiejskie i ich specyfika
Zagęszczenie interesów i użytkowników
 Ograniczony dostęp do przestrzeni


Konsultacje jako podstawowa metoda redukcji
potencjału konfliktu
OCHOCKI MODEL DIALOGU OBYWATELSKIEGO

Tło społeczno-historyczne

Konflikty w dzielnicy
Bazar Banacha
 Plac Narutowicza
 Ulica Filtrowa

Profil społeczno-demograficzny dzielnicy
 Inicjatywy społeczne przed OMDO
 Polskie Towarzystwo Socjologiczne i projekt OMDO

METODOLOGIA DIALOGU I REGULACJI KONFLIKTU

Faza diagnostyczna



Faza aktywizacyjna


Sposób wyłaniania stron konfliktu
Neutralizacja potencjalnego konfliktu (kontrolowane
konfrontowanie stron o odmiennych potrzebach, wieloetapowość
konsultacji, stosowanie protokołów rozbieżności, mnożenie
kanałów i narzędzi komunikacji, utrzymywanie transparentności
procesu konsultacji).
empowerment czyli wyposażenie mieszkańców w zestaw
informacji, narzędzi i metod umożliwiających im podjęcie
oddolnych inicjatyw i samodzielnych działań na rzecz najbliższego
otoczenia (plakaty informacyjne, broszury, informacje na stronach
internetowych, ale także warsztaty animacyjne czy portale
społecznościowe, umożliwiające mieszkańcom tworzenie sieci
współdziałania).
Faza osiągania konsensusu (sposoby osiągania
porozumienia oraz warunki ich stosowalności).
OSIĄGANIE KONSENSUSU

Metody i narzędzia:






analiza danych zastanych (tzw. desk research) stanowiących
niezbędny, wstępny etap służący rozpoznaniu sytuacji konfliktu,
wywiadach z reprezentacjami poszczególnych grup użytkowników
danej przestrzeni;
wywiady kawiarniane, które stanowią swobodną formę konsultacji
o dużej wartości profilaktycznej wobec potencjalnych konfliktów;
wywiady kwestionariuszowe, czyli standardowych badaniach
sondażowych na próbie reprezentatywnej;
warsztaty eksperckie typu charette, w trakcie których specjaliści
różnych branż poszukują optymalnych rozwiązań dla danego
obszaru uwzględniając rozmaite uwarunkowania prawnoinstytucjonalne;
warsztaty animacyjne, gdzie mieszkańcy dyskutują różne warianty
zagospodarowania danego terenu.
narzędzia służące prowadzeniu dialogu po konsultacjach, takie jak
fora internetowe, cykliczne spotkania z władzami czy info-kioski,
będące po prostu punktami informacyjnymi, dostarczającymi
mieszkańcom różnego typu wiedzy i informacji.
OMDO – REZULTATY KRÓTKOTRWAŁE I
DŁUGOTRWAŁE

Rezultaty krótkotrwałe
Rozwiązanie konfliktu wokół Bazaru Banacha
 Rozwiązanie konfliktu wokół Placu Narutowicza
 Konkurs na stragany przy Filtrowej


Rezultaty długotrwałe
Forum aktywności mieszkańców
 Rada ekspertów przy Burmistrzu Ochoty
 Wzrost zaufania społecznego do władz dzielnicy

PODSUMOWANIE







Programy rewitalizacyjne od samego początku powinny
być budowane z udziałem społeczności lokalnych
Społeczności lokalne potrzebują partnerskiego wsparcia
profesjonalistów, ale także innych grup interesariuszy
(liderów opinii, radnych, przedstawicieli ruchów
społecznych)
Pomiędzy rewitalizacją infrastrukturalną a społeczną
muszą istnieć głębokie, funkcjonalno – praktyczne
związki
Największą skuteczność osiągają programy realizowane
od środka
Procesy rewitalizacyjne muszą być planowane na lata
Istnieje potrzeba istnienia klarownych kryteriów
ewaluacji programów rewitalizacji
Istnieje konieczność integrowania różnych podejść,
narzędzi i metod służących rewitalizacji społecznej
DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ