DODATEK EKOLOGICZNY dla szkół nr 225

DODATEK EKOLOGICZNY
dla szkół nr 225
Dodatek do Aury nr 7/2013. Adres redakcji: ul. Sławkowska 17, 31-016 Kraków
Zagadnienia ekologiczne w nowej podstawie programowej
na II etapie edukacyjnym (klasy IV – VI szkoły podstawowej)
Danuta MACIEJOWSKA-MIAS
S
zkoła podstawowa tworzy fundament wykształcenia ogólnego,
wprowadzając łagodnie uczniów
w świat wiedzy, dbając równocześnie o ich harmonijny rozwój. Kształcenie to obejmuje dwa etapy. Pierwszy
stanowią klasy I–III szkoły podstawowej,
czyli edukacja wczesnoszkolna, realizowana w formie kształcenia zintegrowanego.
Drugi obejmuje klasy IV–VI szkoły podstawowej, podczas którego realizowane są
określone przedmioty.
Podstawowe informacje dotyczące
kształcenia i wychowania uczniów zawiera
nowa podstawa programowa wychowania
przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego
w poszczególnych typach szkół, wprowadzona rozporządzeniem Ministra Edukacji
Narodowej 23 grudnia 2008 r.
Celem kształcenia ogólnego w szkole
podstawowej, zgodnie z nową podstawą
programową, jest: „1) przyswojenie przez
uczniów podstawowego zasobu wiadomości na temat faktów, zasad, teorii i praktyki, dotyczących przede wszystkim tematów i zjawisk bliskich doświadczeniom
uczniów; 2) zdobycie przez uczniów umiejętności wykorzystywania posiadanych
wiadomości podczas wykonywania zadań
i rozwiązywania problemów; 3) kształtowanie u uczniów postaw warunkujących
sprawne i odpowiedzialne funkcjonowanie we współczesnym świecie.” Edukacja
ekologiczna jest obecna w podstawach
programowych kształcenia ogólnego na
wszystkich poziomach edukacyjnych. Ze
względu na liniową budowę podstawy programowej, bazę dla edukacji ekologicznej
na drugim etapie edukacyjnym stanowi
edukacja ekologiczna w przedszkolu oraz
edukacja ekologiczna na pierwszym etapie
edukacyjnym (klasy I–III szkoły podstawowej).
Dominującą rolę w edukacji ekologicznej na drugim etapie edukacyjnym odgrywa przyroda. W podstawie programowej
dla tego przedmiotu znalazły się między
innymi zapisy z dawnej ścieżki ekologicznej, dotyczące, między innymi, obserwacji
stanu zanieczyszczenia najbliższego otoczenia, wpływu codziennych zachowań na
stan środowiska oraz działań sprzyjających
środowisku przyrodniczemu, a także poszanowania przyrody, organizmów i obiektów objętych ochroną prawną w najbliższej
okolicy i w Polsce.
W celach kształcenia przedmiotu
przyroda, stanowiących wymagania ogólne, zwrócono uwagę na:
„I. Zaciekawienie światem przyrody.
Uczeń stawia pytania dotyczące zjawisk
zachodzących w przyrodzie, prezentuje postawę badawczą w poznawaniu prawidłowości świata przyrody przez poszukiwanie
odpowiedzi na pytania: „dlaczego?”, „jak
jest?”, „co się stanie, gdy?”.
II. Stawianie hipotez na temat zjawisk
i procesów zachodzących w przyrodzie
i ich weryfikacja. Uczeń przewiduje przebieg niektórych zjawisk i procesów przyrodniczych, wyjaśnia proste zależności
między zjawiskami; przeprowadza obserwacje i doświadczenia według instrukcji,
rejestruje ich wyniki w różnej formie oraz
je objaśnia, używając prawidłowej terminologii.
III. Praktyczne wykorzystanie wiedzy
przyrodniczej. Uczeń orientuje się w otaczającej go przestrzeni przyrodniczej i kulturowej; rozpoznaje sytuacje zagrażające
zdrowiu i życiu oraz podejmuje działania
zwiększające bezpieczeństwo własne i innych, świadomie działa na rzecz ochrony
własnego zdrowia.
IV. Poszanowanie przyrody. Uczeń zachowuje się w środowisku zgodnie z obowiązującymi zasadami; działa na rzecz
ochrony przyrody i dorobku kulturowego
społeczności.
V. Obserwacje, pomiary i doświadczenia. Uczeń korzysta z różnych źródeł
informacji (własnych obserwacji, badań,
doświadczeń, tekstów, map, tabel, fotografii, filmów), wykonuje pomiary i korzysta
z instrukcji (słownej, tekstowej i graficznej);
dokumentuje obserwacje i doświadczenia
i prezentuje ich wyniki; stosuje technologie
informacyjno-komunikacyjne.” Cele ogólne
mają odzwierciedlenie w zamieszczonych
w podstawie programowej treściach nauczania, zapisanych językiem wymagań; treści
przyrodnicze podzielono na 15 działów. Oto
wybrane przykłady treści uwzględniających
zagadnienia ekologiczne: (numeracja zgodna z podstawą programową).
„1. Ja i moje otoczenie. Uczeń:
1) wymienia czynniki pozytywnie i negatywnie wpływające na jego samopoczucie
w szkole oraz w domu i proponuje sposoby
eliminowania czynników negatywnych;
8) podaje przykłady roślin i zwierząt hodowanych przez człowieka, w tym w pracowni przyrodniczej, i wymienia podstawowe
zasady opieki nad nimi.
1
4. Najbliższa okolica. Uczeń:
1) rozpoznaje w terenie przyrodnicze
(nieożywione i ożywione) oraz antropogeniczne składniki krajobrazu i wskazuje
zależności między nimi;
2) wymienia i charakteryzuje czynniki
warunkujące życie na lądzie;
3) obserwuje i nazywa typowe organizmy
lasu, łąki, pola uprawnego;
6) przedstawia proste zależności pokarmowe zachodzące między organizmami
lądowymi, posługując się modelem lub
schematem;
10) wymienia i charakteryzuje czynniki
warunkujące życie w wodzie;
11) obserwuje i nazywa typowe rośliny
i zwierzęta żyjące w jeziorze lub rzece,
opisuje przystosowania ich budowy zewnętrznej i czynności życiowych do środowiska życia;
12) przedstawia proste zależności pokarmowe występujące w środowisku wodnym, posługując się modelem lub schematem;
14) opisuje glebę, jako zbiór składników
nieożywionych i ożywionych, wyjaśnia
znaczenie organizmów glebowych i próchnicy w odniesieniu do żyzności gleby.
5. Człowiek a środowisko. Uczeń:
1) prowadzi obserwacje i proste doświadczenia wykazujące zanieczyszczenie najbliższego otoczenia (powietrza, wody,
gleby);
2) wyjaśnia wpływ codziennych zachowań w domu, w szkole, w miejscu zabawy
na stan środowiska;
3) proponuje działania sprzyjające środowisku przyrodniczemu;
4) podaje przykłady miejsc w najbliższym
otoczeniu, w których zaszły korzystne
i niekorzystne zmiany pod wpływem
działalności człowieka;
Fot. Dorota Łodzińska
2
5) podaje przykłady pozytywnego i negatywnego wpływu środowiska na zdrowie
człowieka.
6. Właściwości substancji. Uczeń:
5) podaje przykłady zastosowania różnych
substancji w przedmiotach codziennego
użytku, odwołując się do właściwości tych
substancji;
7) wykazuje doświadczalnie wpływ różnych substancji i ich mieszanin (np. soli
kuchennej, octu, detergentów) na wzrost
i rozwój roślin, dokumentuje i prezentuje
wyniki doświadczenia;
8) uzasadnia potrzebę segregacji odpadów,
wskazując na możliwość ich ponownego
przetwarzania (powołując się na właściwości substancji).
7. Krajobrazy Polski i Europy. Uczeń:
3) podaje przykłady zależności między cechami krajobrazu a formami działalności
człowieka;
4) wymienia formy ochrony przyrody stosowane w Polsce, wskazuje na mapie parki
narodowe, podaje przykłady rezerwatów
przyrody, pomników przyrody i gatunków
objętych ochroną, występujących w najbliższej okolicy.
9. Zdrowie i troska o zdrowie. Uczeń:
1) podaje przykłady negatywnego wpływu wybranych gatunków zwierząt, roślin,
grzybów, bakterii i wirusów na zdrowie
człowieka, wymienia zachowania zapobiegające chorobom przenoszonym i wywoływanym przez nie.
10. Zjawiska elektryczne i magnetyczne
w przyrodzie. Uczeń:
6) uzasadnia potrzebę i podaje sposoby
oszczędzania energii elektrycznej.
12. Lądy i oceany. Uczeń:
3) charakteryzuje wybrane organizmy oceanu, opisując ich przystosowania w budowie
zewnętrznej do życia na różnej głębokości.
13. Krajobrazy świata. Uczeń:
1) charakteryzuje warunki klimatyczne
i przystosowania do nich wybranych organizmów w następujących krajobrazach
strefowych: lasu równikowego wilgotnego,
sawanny, pustyni gorącej, stepu, tajgi, tundry, pustyni lodowej;
2) opisuje krajobrazy świata, w szczególności: lasu równikowego wilgotnego, sawanny, pustyni gorącej, stepu, tajgi, tundry,
pustyni lodowej, rozpoznaje je na ilustracji
oraz lokalizuje na mapie;
3) rozpoznaje i nazywa organizmy roślinne
i zwierzęce typowe dla poznanych krajobrazów;
4) podaje przykłady współzależności między składnikami krajobrazu, zwłaszcza
między klimatem (temperatura powietrza,
opady atmosferyczne) a rozmieszczeniem
roślin i zwierząt.”
Podstawa programowa dla przyrody na
drugim etapie edukacyjnym zawiera także
zalecane warunki i sposób realizacji. Warto
zwrócić uwagę na zapisane tam aspekty:
● Podział treści nauczania na poszczególne klasy należy rozpocząć od tego, co
jest dziecku najbliższe i najlepiej znane.
● Głównymi obszarami aktywności
uczniów w poznawaniu przyrody powinny być: obserwowanie i mierzenie, doświadczanie, prowadzenie doświadczeń,
dokumentowanie i prezentowanie oraz stawianie pytań i poszukiwanie odpowiedzi.
● Szkoła powinna zapewnić warunki do bezpiecznego prowadzenia zajęć badawczych
i terenowych, obserwacji i doświadczeń.
Bardzo pomocne wskazówki dla nauczycieli zamieszczono w komentarzu
do podstawy programowej przedmiotu
przyroda w szkole podstawowej, np. komentarz do działu 5. zawiera następujące
wskazówki:
7/2013
„ Dział V. Człowiek a środowisko.
Podczas realizacji działu „Człowiek
a środowisko” wskazane jest prowadzenie
obserwacji i prostych doświadczeń, wykazujących zanieczyszczenie najbliższego
otoczenia. Głównym celem tego działu jest
kształtowanie umiejętności dostrzegania
wpływu człowieka na środowisko naturalne, a metodą umożliwiającą osiąganie
tego celu jest przede wszystkim obserwacja
terenowa, dotycząca zależności wzajemnie
na siebie wpływających zespołów roślin
i zwierząt oraz człowieka i ich powiązania ze środowiskiem. Podczas prowadzenia obserwacji w środowisku naturalnym
należy mieć na uwadze właściwy wybór obiektuobserwacji, ustalenie jej celu
i zakresu oraz sposób zbierania i zapisu
jej wyników. Realizację tego założenia
umożliwiają zajęcia terenowe. Obserwacje
procesów zachodzących w środowisku pozwolą uczniom w poznaniu zachodzących
w nim zmian. Jednocześnie realizacja zajęć
terenowych umożliwi rozwój umiejętności
poznawczych. Praca w terenie z zastosowaniem metod badawczych musi być realizowana według podanej przez nauczyciela
instrukcji i powinna zawierać:
z sformułowany problem (określone zadanie),
z materiały potrzebne do realizacji zadania, niezbędne do pracy w terenie, np.
przyrządy, naczynia, odczynniki, klucze
i przewodniki itd.,
z karty pracy dla uczniów z instrukcją
kolejności wykonywania zadań oraz miejscem na zapis wyników.
W trakcie zajęć należy pamiętać, aby
zachować podstawowe zasady etyki dotyczące oszczędności wykorzystywanego
materiału biologicznego, humanitarnego
podejścia do zwierząt, poszanowania składników środowiska przyrodniczego i poczucia odpowiedzialności za jego stan.
Proponowane doświadczenia:
z badanie stanu zapylenia powietrza,
z badanie stanu czystości wody w zbiornikach wodnych,
z badanie wpływu detergentów na życie
roślin i zwierząt,
z badanie nawożenia i zasolenia na wzrost
i rozwój roślin.”
Edukacja ekologiczna na drugim etapie edukacyjnym nie ogranicza się jedynie
do przedmiotu przyroda, także w innych
przedmiotach pojawiają się wybrane wątki tematyczne, związane z edukacją ekologiczną, przy czym omawiane treści są
adekwatne do nauczanego przedmiotu
i możliwości rozwojowych ucznia. Tak
więc znajdziemy wybrane treści z eduka-
7/2013
cji ekologicznej osadzone w wymaganiach
szczegółowych takich przedmiotów jak:
historia i społeczeństwo, zajęcia techniczne
oraz edukacja dla bezpieczeństwa.
Tym samym realizacja treści ekologicznych na drugim etapie edukacyjnym
sprzyja kształceniu umiejętności ponadprzedmiotowych określonych w części
wstępnej podstawy programowej dla szkoły
podstawowej. Należą do nich:
„1) czytanie – rozumiane zarówno jako prosta czynność, jako umiejętność rozumienia,
wykorzystywania i przetwarzania tekstów
w zakresie umożliwiającym zdobywanie
wiedzy, rozwój emocjonalny, intelektualny i moralny oraz uczestnictwo w życiu
społeczeństwa;
2) myślenie matematyczne – umiejętność
korzystania z podstawowych narzędzi
matematyki w życiu codziennym oraz
prowadzenia elementarnych rozumowań
matematycznych;
3) myślenie naukowe – umiejętność formułowania wniosków opartych na obserwacjach empirycznych dotyczących przyrody
i społeczeństwa;
4) umiejętność komunikowania się w języku ojczystym i w języku obcym, zarówno
w mowie, jak i w piśmie;
5) umiejętność posługiwania się nowoczesnymi technologiami informacyjno-komunikacyjnymi, w tym także dla wyszukiwania i korzystania z informacji;
6) umiejętność uczenia się jako sposób zaspokajania naturalnej ciekawości świata,
odkrywania swoich zainteresowań i przygotowania do dalszej edukacji;
7) umiejętność pracy zespołowej.”
Jak widać z powyższych rozważań
i przytoczonych fragmentów podstawy
programowej, edukacja ekologiczna została wpisana na stałe do kanonu edukacji
uczniów. Taki stan rzeczy jest koniecznością z punktu widzenia:
z rozwoju cywilizacyjnego,
z świadomości zagrożeń, jakie może spowodować człowiek przez nieracjonalne
gospodarowanie zasobami naturalnymi,
z nierozważnego stosowania nowych
materiałów, substancji i technologii,
z braku wrażliwości i odpowiedzialności
za stan środowiska przyrodniczego. Zatem
głównym zadaniem edukacji ekologicznej uczniów jest wspieranie podnoszenia
świadomości ekologicznej całego społeczeństwa, umożliwiając podejmowanie
takich działań, które będą zgodne z zasadami zrównoważonego rozwoju i zapewnią w przyszłości właściwą jakość życia,
z uwzględnieniem bogactwa i piękna środowiska przyrodniczego z jego naturalnymi zasobami.
Literatura:
M. Federowicz, Umiejętności polskich gimnazjalistów, IFiS PAN Warszawa 2007.
M. Howaniec, Edukacja ekologiczna w szkołach –
ścieżka czy przedmiot, Mysłowice, Górnośląska
Wyższa Szkoła Pedagogiczna 2009.
E. Kłos, D. Bukowska, E. Polańska, P. Kowalczyk,
Komentarz do podstawy programowej przedmiotu przyroda w szkole podstawowej [w:] Podstawa
programowa z komentarzami – edukacja przyrodnicza, MEN, Warszawa 2010.
R. Kostuch, Świadomość ekologiczna. „ Aura” 2003,
nr 2.
D. Maciejowska–Mias, Problemy ekologiczne w nowej podstawie programowej edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej, „Aura” 2013, nr 4.
Przez edukację do zrównoważonego rozwoju: Narodowa Strategia Edukacji Ekologicznej. Ministerstwo Środowiska, Warszawa, 2001.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 23
grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół.
DzU z 15 stycznia 2009 r. nr 4, poz. 17.
Najwięksi fundatorzy prenumeraty AURY dla szkół na 2013 rok
Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Katowicach, wnioskodawca i koordynator: Śląski Ogród Botaniczny w Mikołowie – 710 egzemplarzy,
Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Kielcach, wnioskodawca i koordynator: Liga Ochrony Przyrody w Kielcach – 55 egzemplarzy,
Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Poznaniu, wnioskodawca i koordynator: Regionalne Centrum Edukacji Ekologicznej w Poznaniu, Fundacja Biblioteka Ekologiczna – 1043 egzemplarze,
Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Toruniu, wnioskodawca i koordynator: Włocławskie Centrum Edukacji Ekologicznej – 445 egzemplarzy,
Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Szczecinie, wnioskodawca i koordynator: Zachodniopomorskie Towarzystwo na Rzecz Zrównoważonego
Rozwoju – 256 egzemplarzy,
Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej we Wrocławiu,
wnioskodawca i koordynator: Fundacja Ekologiczna „Silesia” w Katowicach – 527
egzemplarzy.
3
K
ampania informacyjno–edukacyjna „ELKA KROPELKA w Akademii Zrównoważonego Rozwoju”
to już czwarty ogólnopolski projekt, współfinansowany
ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska
i Gospodarki Wodnej, realizowany przez szczeciński okręg
Ligi Ochrony Przyrody.
Kampania jest skierowana przede wszystkim do dzieci i młodzieży szkolnej, z jednoczesnym uwzględnieniem środowisk
akademickich oraz nauczycieli i edukatorów. Jej celem jest podniesienie świadomości społeczeństwa w zakresie ochrony wód
oraz racjonalnego gospodarowania zasobami wodnymi przez
wypracowanie właściwych postaw i nawyków proekologicznych
dzieci i młodzieży, za sprawą atrakcyjnych metod formalnej
i nieformalnej edukacji.
W aktywnej edukacji ekologicznej dzieci, młodzieży i nauczycieli zostaną przeprowadzone następujące działania:
Wykonanie pomocy dydaktycznej – pakietu edukacyjnego,
który będzie zawierał:
z tablice edukacyjne „Rzeka pełna życia”, „Zagrożenia i zanieczyszczenia zbiorników wodnych”, „Procesy środowisk wodnych”, „Oczyszczalnie ścieków”,
z broszurę edukacyjną dla młodzieży i nauczycieli „Woda
źródłem życia”,
z broszurę edukacyjną dla dzieci „Dobre rady Elki
Kropelki”,
z malowankę edukacyjną dla najmłodszych,
z wyklejankę edukacyjną z zadaniami dla dzieci,
z skrypt dla nauczycieli,
z interaktywny pakiet na DVD zawierający: encyklopedię „ABC
Elki Kropelki”, dwie prezentacje sferyczne „Oczyszczalnia ścieków” i „Stacja uzdatniania wody” oraz edukacyjną grę komputerową „Przygody Elki Kropelki”.
Akademia Menadżera Zrównoważonego Rozwoju – dwa
pięciodniowe szkolenia dla młodzieży akademickiej dotyczące zarządzania projektami, kształtowania umiejętności menadżerskich, znajomości technologii środowiskowych związanych
z gospodarką wodną. Głównym celem aktywizujących szkoleń
jest wstępne przygotowanie odbiorców do przyszłej pracy zawodowej.
Młodzieżowa Akademia Zrównoważonego Rozwoju –
dwa cykle siedmiodniowych warsztatów ekologicznych poświęconych tematyce ochrony środowiska, z naciskiem na zagadnienia związane z gospodarowaniem i ochroną wód. Uczestnikami
warsztatów będą dzieci i młodzież szkolna.
Prelekcje w szkołach oraz w ośrodku edukacji ekologicznej „Zielona Klasa LOP” - dotyczyć będą m.in. propagowania
idei zrównoważonego rozwoju, promowania racjonalnego korzystania z zasobów wody pitnej.
Konferencja ogólnopolska dla nauczycieli „Znaczenie
i ochrona zasobów wodnych w dydaktyce szkolnej” – głównym jej celem będzie przedstawienie innowacyjnych rozwiązań
z zakresu dydaktyki szkolnej w dziedzinie znaczenia i ochrony
zasobów wodnych.
Portal edukacyjny – kompendium wiedzy o tematyce dotyczącej realizowanej Kampanii. Głównym zadaniem podstrony
www jest prezentacja celu i idei Kampanii oraz jej poszczególnych faz realizacji. Witryna będzie na bieżąco informować
o aktualnościach związanych z realizacją projektu, szkoleniach,
warsztatach, prelekcjach, przebiegu olimpiady, prezentować
będzie w formie cyfrowej elementy wykonanej pomocy dydaktycznej w postaci wydawnictw i multimediów edukacyjnych.
4
Ogólnopolska Olimpiada
ZASOBY WODNE POLSKI
– znaczenie – wykorzystanie
– zagrożenia – inwestycje – ochrona
Regulamin
I. Postanowienia ogólne
Olimpiada organizowana jest przez Ligę Ochrony Przyrody
Okręg w Szczecinie w ramach ogólnopolskiej kampanii informacyjno-edukacyjnej „ELKA KROPELKA w Akademii Zrównoważonego Rozwoju” dofinansowanej ze środków Narodowego
Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.
Olimpiada składa się z dwóch etapów – eliminacji i etapu
finałowego. Nadzór merytoryczny nad jej realizacją sprawuje
Komitet (jury Olimpiady) z siedzibą w biurze Zarządu Okręgu
LOP w Szczecinie: Liga Ochrony Przyrody, Okręg w Szczecinie;
ul. Żubrów 1, 71-617 Szczecin.
II. Cele Olimpiady
Celem Olimpiady jest:
zapoznanie młodzieży z tematyką ochrony wód i gospodarki
wodnej,
z zwrócenie uwagi na potrzebę oszczędzania wody i ochrony
zbiorników wodnych,
z kształtowanie świadomości ekologicznej oraz właściwych postaw
młodzieży wobec środowiska przyrodniczego,
z inspiracja młodego pokolenia do podejmowania inicjatyw i praktycznych działań na rzecz ochrony i poprawy stanu
środowiska,
z przygotowanie uczestników do zagadnień, z którymi będą
mieli kontakt w trakcie przyszłej pracy zawodowej lub kariery
naukowej.
z
III. Uczestnictwo w Olimpiadzie
Uczestnikiem Olimpiady może być każdy uczeń szkoły gimnazjalnej uczący się w Polsce, który:
z przejawia zainteresowanie tematyką ochrony środowiska, głównie związaną z ochroną wód oraz zrównoważonym rozwojem,
z samodzielnie wykona pracę eliminacyjną w formie fotoreportażu lub reportażu z miejsca, gdzie oczyszczana jest woda, następuje jej uzdatnianie bądź ma tam miejsce inne działanie związane
z gospodarką wodną (materiał powinien zawierać, w miarę możliwości, poszczególne etapy prezentowanych procesów),
z wraz z pracą prześle właściwie wypełniony formularz zgłoszeniowy do Olimpiady (do pobrania ze strony internetowej LOP
w Szczecinie (www.elkakropelka.lop.szczecin.pl).
IV. Wymagania techniczne
i merytoryczne dotyczące pracy eliminacyjnej
1. Etap eliminacji polega na stworzeniu przez uczestnika samodzielnej pracy w jednej z dwóch kategorii:
Kategoria I. Reportaż filmowy z miejsca, gdzie oczyszczana
jest woda, następuje jej uzdatnianie bądź ma tam miejsce inne
działanie związane z gospodarką wodną.
7/2013
Kategoria II. Fotoreportaż z opisem z miejsca, gdzie oczyszczana jest woda, następuje jej
uzdatnianie bądź ma tam miejsce inne działanie
związane z gospodarką wodną.
2. Praca musi spełniać następujące wymagania:
Kategoria I. Reportaż filmowy powinien
trwać nie mniej niż 5, lecz nie więcej niż 15
minut. Materiał może być nagrany dowolnym
urządzeniem (kamera, telefon komórkowy lub
aparat z możliwością nagrywania filmów). Pliki
wideo w formacie AVI, WMV, MOV, MP4, MPG
oraz rozdzielczości nie mniejszej niż 640x480
pikseli zapisane powinny być na nośniku CD
lub DVD.
Kategoria II. Fotoreportaż powinien zawierać co najmniej 15 zdjęć (zdjęcia o rozdzielczości nie mniejszej niż 800x600 pikseli, kolorowe
lub czarno-białe) oraz opis odpowiadający co
najmniej 3 stronom maszynopisu (format arkusza papieru A4, czcionka 12 pkt, odstęp między
wierszami – interlinia 1,5 wiersza). Fotoreportaż
powinien być nagrany na nośnik CD lub DVD.
Może być wykonany w postaci prezentacji – slajdy powinny wtedy zawierać pojedyncze fotografie ułożone chronologicznie i powinny być opatrzone komentarzem lub w formie pliku tekstowego z wklejonymi
zdjęciami – w tym przypadku oprócz nośnika elektronicznego
dołączony powinien być wydruk.
W pracy konkursowej powinny się znaleźć następujące elementy: lokalizacja, opis instalacji, uproszczona zasada działania
oraz korzyści, jakie niesie dla społeczeństwa.
Relacja powinna być przeprowadzona w sposób zwięzły i atrakcyjny dla odbiorcy. Swoją treścią powinna promować działania
zmierzające do ochrony zasobów wodnych w Polsce.
Praca powinna być przesłana do siedziby organizatora w terminie do 31 XII 2013 r. (decyduje data nadania).
V. Organizacja i przebieg Olimpiady
1. Spośród nadesłanych prac, Komitet wybierze dwie najlepsze
z każdego województwa, ich autorzy trafią do etapu finałowego.
2. Finał Olimpiady odbędzie się w I kwartale 2014 r. w Szczecinie
i będzie składał się z pisemnego testu jednokrotnego wyboru –
30 pytań z wiadomości związanych z ochroną środowiska w kontekście znajomości zasobów wodnych Polski, znaczenia oraz roli
wody w życiu organizmów. Ważną rolę odgrywać będzie także
znajomość zagadnień gospodarki wodnej.
3. Zakres wiadomości obejmuje wiedzę książkową i prasową,
aktualne wiadomości ze znajomości zasobów wodnych w Polsce,
spraw społeczno-gospodarczych oraz problematyki inwestycyjnej
z tym związanej. Wykaz i zakres literatury zostanie opublikowany
na stronie internetowej Ligi Ochrony Przyrody Okręgu w Szczecinie do końca lipca 2013 r. (www.elkakropelka.lop.szczecin.pl).
4. Na podstawie wyników części pisemnej zostanie wyłonionych
5 finalistów, którzy przejdą do części ustnej, w której losować będą
zestaw pytań zawierający również jedno zadanie praktyczne.
5. Uczestnicy odpowiadają na sali przed jury Olimpiady, pozostałymi uczestnikami, którzy nie zakwalifikowali się do części ustnej,
nauczycielami i innymi gośćmi.
6. Wynik części ustnej każdego finalisty wraz z sumą punktów
z testu finałowego zadecyduje o jego miejscu wśród laure-
7/2013
atów. W przypadku równej liczby punktów
o miejscu danego laureata zadecyduje wynik
z testu.
7. Laureaci i ich opiekunowie otrzymają nagrody rzeczowe. Laureatowi pierwszego miejsca
zostanie wręczona okolicznościowa statuetka
„ELKI KROPELKI” – bohaterki Kampanii
informacyjno-edukacyjnej. Pozostali uczestnicy otrzymają nagrody książkowe.
VI. Komitet Olimpiady
y Komitet Olimpiady składa się z przewodniczącego i wiceprzewodniczącego, sekretarza i dwóch członków.
y Celem działania Komitetu jest przeprowadzenie eliminacji do Olimpiady – ocena nadesłanych reportaży i wybranie dwóch najlepszych z każdego województwa.
Do zadań Komitetu należą:
y opracowanie zestawów pytań testowych
i ustnych na etapy finałowe Olimpiady,
y określenie tematyki i zakresu treści oraz
wykazu obowiązującej literatury,
y określenie zasad i warunków przeprowadzenia eliminacji i finału Olimpiady, jednolitych kryteriów oceniania prac, oceniania
testów finałowych i wypowiedzi ustnych,
z nadawanie uczestnikom uprawnień finalisty i laureata, wydawanie zaświadczeń, dyplomów, wyróżnień oraz nagród.
Pracami Komitetu kieruje przewodniczący, a w jego zastępstwie wiceprzewodniczący.
Przepisy końcowe
Organizator nie ponosi odpowiedzialności za ewentualne naruszenie praw autorskich w nadesłanych pracach.
z Organizator zastrzega sobie możliwość ingerencji w prace
w celu przystosowania ich do kampanii promocyjnej (zwłaszcza umieszczenia logotypu Kampanii, organizatora oraz Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej
– dofinansowującego Olimpiadę i całą kampanię informacyjnoedukacyjną).
z Nadesłanie przez uczestnika reportażu filmowego lub fotoreportażu jest równoznaczne z oświadczeniem, iż jest on autorem
pracy i posiada wszelkie prawa autorskie na wszystkie elementy
składowe reportażu oraz zgodę wszystkich występujących w materiale osób na wykorzystanie i upublicznienie ich wizerunków.
z Nadesłanie prac na konkurs jest równoznaczne z przyjęciem
warunków konkursu przez uczestnika.
Aktualne informacje o realizowanej Kampanii dostępne sa na
stronie internetowej www.elkakropelka.lop.szczecin.pl oraz pod
nr tel. 91 422 46 91 (biuro ZO LOP w Szczecinie).
Patronat nad realizacją Kampanii informacyjno-edukacyjnej
objął Sekretarz Stanu w Ministerstwie Środowiska Pan Stanisław
Gawłowski.
z
5
Ogród Botaniczny w Coimbrze (Portugalia)
i jego krakowski rówieśnik (2)
Jacek H. GRAFF
W
nowym stuleciu oba
ogrody istniały i funkcjonowały mimo kolejnych
przeciwności, działań wojennych i okupacji. W Krakowie panoszyły
się wojska pruskie (1794–1795), pustosząc
skarbiec wawelski. Gdy opuściły miasto,
w 1796 r. wkroczyli Austriacy, rozpoczynając czasy zaboru. Portugalia zaczęła
nowe stulecie od inwazji francusko–hiszpańskich (1801, 1807). Najeźdźcy wkrótce
zwarli się z przybyłym tu kontyngentem
wojsk brytyjskich (1808). Rodzina królewska odpłynęła do Brazylii, będącej kolonią
portugalską od ponad 300 lat.
Krakowski Ogród Botaniczny trafił
w latach 1805–1809 pod zarząd Austrii,
w osobach zmieniających się często cudzoziemskich dyrektorów. Jeden z nich, Austriak Józef August Schultes, zasłużył się
wydaniem Catalogus plantarum (1806),
pierwszego katalogu roślin, nasion i okazów zielnikowych (2158 gatunków). Wydanie to, kontynuowane z przerwami w następnych latach jako Index Seminum (łac.
spis nasion), utrzymało się do dziś. Podobny Index Seminum i związany z nim bank
nasion w Coimbrze powstały w 1868 r.
Oba są wydawane drukiem oraz publikowane również w Internecie. Zawierają
spis materiału siewnego (diaspor, czyli
owoców, nasion i zarodników, które ogród
oferuje do sprzedaży lub wymiany). Diaspory mogą służyć do uzyskania okazów
roślin w innych ogrodach. Dodatkowo
część materiału siewnego przeznacza się
do sprzedaży amatorom. Nasiona niesprzedane, niewykorzystane, których zdolność
kiełkowania jest już osłabiona, mogą służyć do tworzenia kolekcji karpologicznej
(od gr. karpion, karpos i łac. carpium –
owoc), czyli zielnika owoców i nasion,
określanych mianem diaspor roślin kwiatowych . Wydawanie Index Seminum jest
obowiązkiem każdego ogrodu botanicznego, jako część prowadzonej przez niego działalności naukowej. Index Seminum
spełnia warunek tzw. udokumentowanego
pochodzenia materiału, który jest jednym
z kryteriów pozwalających traktować dany
ogród jako placówkę naukową.
6
Początek XIX wieku to także czas
opracowania i wydania pierwszych opisów lokalnej flory, plonu myśli naukowej
poprzedniej epoki. Willibald Besser, polski
botanik i florysta pochodzenia niemieckiego, wydał w Wiedniu (1809) dwutomowe
dzieło Primitiae florae Galiciae Austriacae utriusque, pierwszy kompleksowy opis
flory galicyjskiej. Zostały tu opisane po
raz pierwszy 24 gatunki, między innymi
znaleziona w 1805 r. brzoza ojcowska, jako
Betula oycoviensis Bess.
Botanik portugalski Felix de Avelar
Brotero był autorem przyjętego z uznaniem Compendio de Botanica, napisanego
i wydanego w Paryżu (1788), podczas krótkiego pobytu we Francji (1788–1790) po
ucieczce z kraju przed inkwizycją. Był to
podręcznik uniwersytecki o przejrzystym
układzie, napisany w sposób precyzyjny,
w języku ojczystym autora. Publikacja zawierała „Słownik terminów botanicznych”,
do którego odwoływali się kolejni botanicy portugalscy. Po powrocie do ojczyzny,
wygnany z Francji przez wydarzenia rewolucji, Brotero w uznaniu swoich zasług
naukowych i dydaktycznych, otrzymał
katedrę botaniki i rolnictwa w Coimbrze
(1791–1811). Pracując tam, napisał swoje fundamentalne dzieła Flora Lusitanica
(1804) oraz Phytographia Lusitaniae selectior (1816–1827), zawierające pierwsze
dokładne opisy flory portugalskiej. Jego
nazwisko zostało upamiętnione w nazwie
endemicznej piwonii Paeonia broteroi, rosnącej w Portugalii oraz w południowozachodniej Hiszpanii. Zainicjował specjalistyczne kształcenie w dziedzinie botaniki,
m.in. przez praktykę ogrodniczą. Zreorganizował i rozbudował Ogród Botaniczny w Coimbrze i w lizbońskiej dzielnicy
Ajuda. Ogród Botaniczny w Ajuda (Jardim
Botanico d’Ajuda) jest historycznie starszy
od Ogrodu w Coimbrze [13]. Jest przykładem ogrodu włoskiego dwupoziomowego,
na powierzchni 3,5 ha. Powstał w 1768 r.,
założony przez króla Józefa I dla wypoczynku rodziny królewskiej oraz edukacji
jego wnuków, synów następczyni tronu
Marii. Był ogrodem prywatnym, niedostępnym dla ogółu społeczeństwa. Prymat
przysługuje więc Ogrodowi Botanicznemu
w Coimbrze. Ogród w Ajuda rozwijał się
dynamicznie, m.in. dzięki Domenico A.
Vandellemu, (od 1793 r.), równocześnie
będącemu jednym z przewodniczących
Akademii Nauk w Lizbonie. Z końcem
XVIII w. Ogród w Ajuda liczył około
5000 gatunków roślin. Inwazja francuska
w 1808 r. zniszczyła ogród w znacznym
stopniu. Żołnierze Napoleona wywieźli
ponad 1500 roślin do Paryża. Ogród został reaktywowany po powrocie rodziny
królewskiej z Brazylii (1821), a udostępniony publiczności po ogłoszeniu republiki w XX w. Postaciami łączącymi oba te
ogrody są Vandelli oraz Brotero, mianowany dyrektorem Muzeum Królewskiego
i Ogrodu Botanicznego w Ajuda (1811).
Po jego śmierci w 1828 r. nastąpił upadek
badań naukowych, a ruina obu ogrodów
botanicznych trwała do połowy XIX w.
W czasach bardziej pomyślnych dla Ogrodu w Coimbrze ufundowano pomnik Brotero (1887).
To samo półwiecze i dla Ogrodu
w Krakowie zaczęło się niepomyślnie. Po
wkroczeniu do miasta wojsk austriackich
podjęto decyzję o jego zamknięciu. Dopiero interwencja w Wiedniu uchroniła go od
likwidacji, choć jego rola została znacznie umniejszona. Wcielenie Krakowa do
Księstwa Warszawskiego (1807–1815) nie
poprawiło sytuacji. Czasy Rzeczypospolitej Krakowskiej (1815–1846) i późniejsze
były zmienne. Dopiero przyznanie Galicji
autonomii w monarchii austro–węgierskiej
przyniosło poprawę sytuacji uniwersytetu.
Zmieniono nazwę na obecną, Uniwersytet Jagielloński. XIX wiek w krakowskim
Ogrodzie Botanicznym był czasem Alojzego Estreichera, Ignacego Rafała Czerwiakowskiego i Józefa Warszewicza.
Sytuacja Ogrodu Botanicznego w Coimbrze poprawiła się w drugiej połowie
wieku pary i elektryczności. Wcześniej,
między Brotero a Vidalem było paru dyrektorów nie zasługujących na wzmiankę,
którzy zaniedbali Ogród. Znaczący jest rok
1868, kiedy Ogród zaczął publikować swój
Index Seminum. Był on inicjatywą ówczesnego ogrodnika, Niemca z pochodzenia,
7/2013
Edmunda Goetze, za czasów dyrektora
Ogrodu Antonino Jose Rodriguesa Vidala. Pierwszy Index Seminum zawierał 380
gatunków, ale już w 5 lat później, kiedy
dyrektorem został Julio Augusto Henriques, Index uwzględnił ich 1839.
Index publikowano w sposób ciągły;
w roku 1923, kiedy dyrektorem Ogrodu
Botanicznego był Luis Wittnich Carrisso,
Index przeżył swój rozkwit. Przeprowadzone w ciągu 4 lat Carrisso zmiany organizacyjne przyczyniły się do wymiany nasion na większą skalę, do zapewnienia dokładności określenia gatunków i szybszej
dystrybucji. Wpłynęły one na podwojenie
liczby przysyłanych do Ogrodu zamówień
na nasiona. Obecnie Index ukazuje się pod
tytułem Index Seminum et Sporarum quae
Hortus Botanicus Conimbrigensis pro mutua commutatione offert i jest dostępny online, aktualizowany corocznie. Obejmuje
gatunki portugalskie i egzotyczne. Odgrywa rolę w ochronie gatunków zagrożonych
w ich naturalnych siedliskach. Tym samym
wzrasta znaczenie Ogrodu w dziedzinie
ochrony przyrody.
Wracając do XIX wieku, należy dodać,
że Vidal wybudował mały budynek Casa
do Herbario (Dom Zielnika, 1870 r.), który
dziś nie istnieje i nie zachowała się nawet
w dokumentacji jego lokalizacja. Założenie takiego obiektu świadczy o staraniach
Vidala o zabezpieczenie stanu posiadania
powierzonej sobie placówki i o jej dalszy rozwój. Godnym następcą Vidala był
wspomniany Henriques, dyrektor Ogrodu
od 1873 r. Był człowiekiem z wizją, skoro
za jego czasów zielnik zyskał światową
renomę. Jego Herbarium istnieje do dzisiaj, będąc uzupełnieniem i kontynuacją
Flory portugalskiej Brotero. W czasach
Henriquesa „Dom Zielnika” okazał się
za mały i wtedy przeniesiono Herbarium
do budynku Kolegium św. Benedykta,
gdzie znajduje się do dzisiaj. Henriques
zasłynął w swoich czasach jako wybitny
dydaktyk w dziedzinie botaniki. Łącząc
tradycje swojego kraju ze współczesnością, założył Towarzystwo Broteriańskie
(Sociedade Broteriana). Był też pierwszym
zwolennikiem myśli ewolucyjnej Darwina
w swojej ojczyźnie, gorliwym jej propagatorem i popularyzatorem.
Kolejną wielką postacią związaną
z ośrodkiem myśli naukowej w Coimbrze
jest Luis Wittnich Carrisso. Został mianowany kierownikiem Katedry Botaniki Uniwersytetu w Coimbrze w 1918 r.,
a w następnym – dyrektorem Instytutu
Botaniki im. Julio Henriquesa. Podjął tradycje badań flory afrykańskiej, koncen-
7/2013
Welwiczja
trując się nad florą Angoli. Duże kolekcje
roślin tej ówczesnej kolonii portugalskiej
wzbogaciły zielnik, a wyniki prac zostały opublikowane w Biuletynie Towarzystwa Broteriańskiego (Conspectus Florae
Angolensis). Carrisso zorganizował trzy
wyprawy naukowe do Angoli, w latach
1927, 1929 i 1937. Podczas trzeciej zmarł
na zawał serca, mając zaledwie 51 lat, na
pustyni Namib. Na niewielkim zdjęciu zamieszczonym na stronie internetowej poświęconej kolekcji muzealnej w Coimbrze
[15] można zobaczyć grupę dużych pni
welwiczji przedziwnej (Welwitschia mirabilis) przywiezionych tu przez Carrisso.
Obok, dla porównania, ustawiono damski
pantofelek. Zainteresowanym polecam odwiedziny w Muzeum Przyrodniczym we
Wrocławiu, gdzie jest prezentowany pień
tej wyjątkowej rośliny. Osiąga on ok. 50
cm wysokości i rozszerza się ku górze do
120 cm średnicy. Z niego wyrasta w głąb
podłoża palowy, gruby, długi korzeń. Ze
swej strony załączam do niniejszego materiału zdjęcie żywych okazów welwiczji
przedziwnej, oglądanych niedługo potem
w szklarni wiedeńskiego Schönbrunnu
(także polecam).
Została ona odkryta przez austriackiego
botanika Friedricha Welwitscha w 1859 r.
na pustyni Namib, gdzie ponad 70 lat
później badał ją Luis W. Carrisso. Roślina ta fascynowała także i Johna Daltona
Hookera, angielskiego botanika i podróżnika, dyrektora Królewskich Ogrodów
w Kew. Otrzymawszy jej okaz od samego
Pomnik L.W. Carrisso
7
Strelicja królewska
odkrywcy, poświęcił długie miesiące na
obserwacje mikroskopowe tej rośliny [10].
Żywe okazy welwiczji można także zobaczyć w niewielkiej szklarence, odpowiednio wyposażonej (np. w zamgławianie),
w Berlinie-Dahlem.
Pamięć zasług Carrisso uhonorowano
nazwaniem rodzaju roślin afrykańskich –
Carrissoa (rodzina bobowate – Fabaceae)
oraz gatunku Dissotis carrissoi (rodzina
zaczerniowate – Melastomataceae). Relief
portretowy Carrisso w Ogrodzie, umieszczony nad sadzawką, został wykonany
przez Jose dos Santos (1948).
Klasyfikacja botaniczna wymienia
taksony roślinne upamiętniające nazwiska
wielkich botaników obu narodów: Brotero, Carrisso, Warszewicza, Władysława
Szafera.
Tulipanowiec amerykański
Pierwsze wrażenie botaniczne zapamiętane z Coimbry to skwer miejski
w pobliżu rzeki, blisko parkingu, z kępami
kwitnących strelicji królewskich (Strelitzia
reginae) z rodziny strelicjowatych (Strelitziaceae).
Dla przybysza z Polski jest to widok
niecodzienny. W klimacie Europy Środkowo-Wschodniej roślina ta, pochodząca
z Republiki Południowej Afryki, może być
uprawiana tylko w szklarniach na kwiat
cięty oraz jako pokojowa roślina doniczkowa, najczęściej w odmianie ‘Humilis’,
osiągającej najwyżej metr wysokości. Tutaj
bywa sadzona w ogrodach i na poboczach
dróg i skwerów. Strelicja jest określana
polską nazwą „strzelica”, a jej rodzina –
„strzelicowate”, choć obie te nazwy są raczej znane tylko specjalistom. Jej nazwa
botaniczna upamiętnia Charlottę księżniczkę meklemburską
meklem
na Strelitz, żonę Jerzego
III, króla W
Wielkiej Brytanii, będącą bardzo
dobrym bo
botanikiem amatorem. Angielska
nazwa Bird of Paradise odzwierciedla oryginalną, gr
grzbiecistą budowę i kontrastowe
kolory kw
kwiatów strelicji, pomarańczowy
i niebiesk
niebieski, przypominające ubarwienie
ptaków raj
rajskich. Zauważono, że rosnące
dziko strelicje
strel
wydają bardzo mało nasion.
Zapylane ssztucznie, przy użyciu pędzelka,
zawiązują nasion znacznie więcej. Niektórzy aut
autorzy upatrują przyczyny tego
zjawiska w lepkości i wilgotności pyłku
strelicji. N
Nektarniki, ptaki zapylające jej
kwiaty,
y un
unikają kontaktu z pyłkiem, dostając się do kwiatu z boku. Być może
strelicja ew
ewoluowała wcześniej jako wabik dla jas
jaszczurek, które z czasem zostały
wyeliminowane przez sprawniejszych wywyelimino
jadaczy ne
nektaru – nektarniki [1].
Kolejnym obiektem roślinnym zaKolejn
sługującym na wzmiankę jest ogromny
tulipanowiec amerykański (Liriodendron
tulipifera) z rodziny magnoliowatych
(Magnoliaceae), rosnący poniżej schodów
wiodących na dziedziniec uniwersytetu.
W swej ojczyźnie należy do najwyższych drzew liściastych, często wystaje
ponad poziom dębów, klonów oraz innych drzew, z którymi współtworzy lasy.
Rośnie szybko, osiąga wiek 200–300 lat.
Jego ojczyzną są wschodnie i południowo-wschodnie części Ameryki Północnej
(dziewicze lasy Appalachów). Jest on już
od ponad 300 lat sadzony również w Europie jako drzewo parkowe i ozdobne.
Można też gatunek ten spotkać w nasadzeniach ulicznych. Jest okazałym drzewem,
zrzucającym liście na zimę. U młodych
okazów korona jest wąska i stożkowata,
u dorosłych bardzo wyniosła, jednak niezbyt szeroka, w stanie bezlistnym bardzo
rzadka, a po rozwinięciu się liści bardzo
gęsta i zwarta, dająca głęboki cień. Drzewo
ddorasta nawet do 60 m wysokości, w Polsce
tylko około 25–35 m. Pień ma gruby i proty
ssty, prawie zawsze pojedynczy. W Polsce
kkwitnie na przełomie czerwca i lipca. Tutaj
bbył w pełni kwitnienia w ostatnim tygoddniu kwietnia. Obok kwiatów znajdowały
ssię na gałązkach zeszłoroczne sterczące
sszyszkowate owocostany oskrzydlonych
orzeszków. Tulipanowiec jest w swojej
o
ojczyźnie ważnym drzewem miododajo
nym. Miód jest ciemnoczerwony, dobry
n
jjakościowo.
¡
Ciąg dalszy w następnym numerze
8
7/2013