Tom 7 - Problemy Edukacji, Rehabilitacji i Socjalizacji Osób

Zagadnienia funkcjonowania
z ograniczoną sprawnością
Tom 7 serii:
Problemy Edukacji, Rehabilitacji i Socjalizacji
Osób Niepełnosprawnych
Zagadnienia funkcjonowania
z ograniczoną sprawnością
pod redakcją
Jerzego Rottermunda
Kraków 2009
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2009
Rada Naukowa Serii:
Józef Binnebesel, Jacek Błeszyński, Teresa Borowska, Maria Chodkowska,
Władysław Dykcik, Petr Franiok, Mieczysław Gulda, Ladislav Horňák,
Aniela Korzon, Jadwiga Kuczyńska-Kwapisz, Jan Pańczyk ,
Andrzej Radziewicz-Winnicki, Edward Saulicz, Adam Stankowski,
Wiesław Theiss, Janina Wyczesany
Rada Redakcyjna Serii:
Zenon Gajdzica, Anna Klinik, Jerzy Rottermund
Recenzent:
dr hab. Jacek Błeszyński, prof. UMK
Redakcja merytoryczna:
Jerzy Rottermund
Redakcja wydawnicza:
Diana Gajc-Piątkowska
Projekt okładki:
Joanna Brzeska-Klinik
Publikacja dofinansowana przez Polskie Towarzystwo
Stwardnienia Rozsianego
ISBN 978-83-7308-492-6
ISBN 978-83-7587-126-5
Oficyna Wydawnicza „Impuls”
30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5
tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47
www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: [email protected]
Wydanie I, Kraków 2009
Spis treści
Wstęp (Jerzy Rottermund) ............................................................................................. 7
Introduction (Jerzy Rottermund) ................................................................................. 9
Anna Nowak
Bariery w rehabilitacji społecznej i zatrudnianiu osób niepełnosprawnych
– wybrane konteksty ...................................................................................................... 11
Bernadeta Szczupał
Osoby niepełnosprawne a wykluczenie społeczne
– bariery dostępu do edukacji i zatrudnienia ............................................................. 17
Andrzej Bałandynowicz
Kształtowanie agresji u osób niepełnosprawnych społecznie
w kierunku zachowań prospołecznych ........................................................................ 27
Michał Niesporek
Godność pacjenta w przypadku braku jego zgody
na przeprowadzenie zabiegu medycznego .................................................................. 47
Małgorzata Gil
Pełnia praw obywatelskich osoby z niepełnosprawnościami w Kanadzie ............. 53
Jerzy Rottermund
Poprawna integracja sensoryczna to większe możliwości edukacyjne ucznia ...... 65
Marzena Buchnat
„Edukacja przez ruch” – system wspierający edukację dzieci
z lekką niepełnosprawnością intelektualną ................................................................ 71
Małgorzata Zalewska-Bujak
Stymulowanie rozwoju dziecka niepełnosprawnego we współczesnej edukacji ... 79
6
Spis treści
Bolesław Kasza
Nie bójmy się gry komputerowej ................................................................................ 89
Anna Dolczewska-Samela
Psychoseksualne funkcjonowanie osób z niepełnosprawnością intelektualną ... 95
Stanislava Mandzáková, Ladislav Horňák
Obecne podejście do seksualności i więzi partnerskich osób
w głębszym stopniu niepełnosprawnych intelektualnie na Słowacji .................... 103
Stanislava Mandzáková
Ankiety dotyczące wychowania do życia w rodzinie
osób z upośledzeniem umysłowym na Słowacji ....................................................... 111
Irena Polewczyk
Diagnoza i terapia logopedyczna dzieci autystycznych – raport z badań ............ 119
Mirosław Michalik
Metafizyczny wymiar procesu budowania kompetencji lingwistycznej
– preliminaria ................................................................................................................ 127
Eva Zezulková
Świadomość fonematyczna uczniów z upośledzeniem umysłowym .................... 139
Krystyna Moczia, Joanna Godawa
W świecie lęków, obaw i niepewności..., czyli czego obawiają się nauczyciele
w kontaktach z uczniem przewlekle chorym ............................................................ 153
Wstęp
Wielkość rozwoju cywilizacyjnego społeczeństwa może być mierzona poziomem opieki nad osobami, które pomocy tej potrzebują. Stale wzrasta obszar
leczenia i pracy z osobami chorymi i niepełnosprawnymi, poszerza się gotowość
niesienia pomocy ludziom mniej sprawnym i zdanym na pomoc innych. Wydaje
się, że poprawa warunków ekonomicznych ogółu społeczeństwa ma w tym zakresie
decydujące znaczenie. Stereotypy przedstawiają niepełnosprawne osoby w niewłaściwym świetle. Izolowanie tych osób przez wiele dziesięcioleci poprzedniego wieku
i brak bezpośrednich kontaktów oraz doświadczeń współpracy z nimi przyczyniły
się do powtarzania mitów o niepełnosprawnych i ich zachowaniach.
Niepełnosprawność to pojęcie bardzo szerokie. Dotyka ona ludzi o różnym
statusie społecznym i materialnym, w różnym wieku. Każdemu z nich należy się
wsparcie, by nie został sam, ich najbliższym zaś, którzy sprawują nad nimi opiekę, zespoły leczniczo-terapeutyczno-opiekuńcze powinny okazywać zrozumienie
i przychodzić z pomocą.
Choroby, urazy i uszkodzenia organizmu ludzkiego, dotykają ciało i umysł
człowieka na różnym etapie rozwoju, powodują, że nie można niejednokrotnie
przywrócić równowagi wewnętrznej. Schorzenia przewlekłe i długotrwała niepełnosprawność uruchamiają procesy adaptacyjne organizmu, które stają się wypadkową możliwości psychofizycznych chorego oraz problemów i zaburzeń w codziennym funkcjonowaniu. Osoba dotknięta chorobą stara się przezwyciężać trudności,
jednak samodzielne odniesienie sukcesu często okazuje się niestety niemożliwe.
Dlatego osoby z mniejszymi i ograniczonymi możliwościami zmuszone są korzystać z pomocy specjalistów, terapeutów, opiekunów przez dłuższy czas, a nawet do
końca życia.
Ten bardzo skomplikowany proces adaptacji do istniejących dysfunkcji związany jest z nabywaniem nowych umiejętności, zdobywaniem wiedzy, utrzymaniem
lub poprawą sprawności fizycznej, przezwyciężaniem sytuacji stresowych i kryzysów, jakie występują w długim procesie leczenia. Pokonywanie trudności potocznie
nazywanych t r u d n o ś c i a m i d n i a c o d z i e n n e g o zależy od rozwoju i etapu
choroby, cech osobowościowych chorego oraz środowiska, w którym żyje. Inaczej
na występujące ograniczenia reaguje osoba bardzo aktywna, u której wystąpił nagły proces traumatyczny, nieco inaczej dostosowuje się osoba dotknięta chorobą
przewlekłą z narastającym procesem niepełnosprawności, a jeszcze inaczej dziecko
8
Wstęp
niepełnosprawne od urodzenia. Dobór form leczenia, szeroko pojętej rehabilitacji
musi uwzględniać wiele czynników, by spełnić oczekiwania potrzebujących i by
został osiągnięty sukces terapeutyczny.
Oddając do Państwa rąk kolejny, siódmy tom serii „Problemy Edukacji, Rehabilitacji i Socjalizacji Osób Niepełnosprawnych”, mam nadzieję, że zawarte w nim
zagadnienia, poruszające problemy niepełnosprawnych w różnych okresach życia,
spełnią oczekiwania Czytelników oraz przyczynią się do pogłębienia warsztatu pracy różnych grup zawodowych pracujących z ludźmi o ograniczonych możliwościach,
by poprawić ich jakość życia. W przedkładanej publikacji znalazły się opracowania
prezentujące zagadnienia społecznego i zawodowego funkcjonowania niepełnosprawnych oraz ich uwarunkowań prawnych. Kolejny poruszany przez nią problem
dotyczy wspomagania rozwoju psychofizycznego i terapii, szczególnie mowy dzieci
i młodzieży. Praca zawiera również artykuły omawiające bardzo intymne sprawy
osób z upośledzeniem umysłowym.
Dziękuję Autorom artykułów za podzielenie się wiedzą oraz wynikami badań
nad dziećmi i osobami dorosłymi z różnoraką niepełnosprawnością lub dysfunkcją.
Żywię nadzieję, że książka stanowić będzie inspirację do poszukiwania nowych, doskonalszych form oddziaływania terapeutycznego dla dobra osób znajdujących się
w trudnej sytuacji życiowej.
Szczególnie pragnę podziękować Panu Profesorowi dr. hab. Jackowi Błeszyńskiemu za recenzję i wniesione uwagi, które zaważyły na wartości publikacji.
Jerzy Rottermund
Introduction
Civilization development of the society can be measured by a level of care of
people who need such help. Scope of treatment and work with ill or disabled people
is constantly increasing, readiness to help people who are unhealthy or dependent
on others is growing. Improvement in economic conditions of the whole society
seems to have decisive meaning. Stereotypes show the disabled in faulty and improper light. Isolating those people for many decades in the past century, lack of
direct contacts and experiences in cooperating with them contributed to repeating
myths about the disabled and their behaviour.
Disability is a very wide notion. People suffering from disability are of different
social and material status as well as of different age. Each of them deserves support
so not to be left alone, and so their relatives who take care of them get help and
understanding from treatment and therapeutic teams.
Illnesses, lesions or injuries affect human body and mentality on different stages
of their development and cause that the inner balance not always can be restored.
Chronic diseases or long-lasting disability set in motion adaptation processes of the
organism which become a resultant of psychophysical abilities of the ill person altogether with accompanying problems and disorders in functioning in everyday life.
A person suffering from the disease tries to counteract the difficulties, overcomes
barriers, however, achieving success independently becomes often impossible. For
this reason, people with less or limited possibilities are forced to seek help of specialists, therapists or tutors for a longer period of time, or even to the end of their life.
This very complicated process of adaptation and adjustment to existing dysfunctions is associated with gaining new abilities and knowledge, maintaining or
improving physical condition, managing stressful situations and crisises which
occur in long-lasting treatment process. Overcoming problems colloquially called
d i f f i c u l t i e s o f e v e r y d a y l i f e depends on the stage of the disease development, individual characteristics of the ill person and the environment he or she
lives in. A very active person to whom traumatic process occurred rapidly react differently while a person suffering from a chronic disease with progressive disability
reacts in another way and so does a child born disabled.
Choice of treatment method and widely understood rehabilitation has to consider many factors in order to fulfi l expectations of people in need and to achieve
common therapeutic success.
10
Introduction
Giving another, 7th volume of the series “Problemy Edukacji, Rehabilitacji
i Socjalizacji Osób Niepełnosprawnych” to your hands, I hope that the issues enclosed in it, touching problems of the disabled at different stages of their life, will
meet expectations of my readers. I hope the topic will increase a workshop for professional groups working with people of limited possibilities in order to improve the
quality of their life. In this article, there are some papers presenting issues of social
and occupational functioning as well as legal regulations for the disabled. Another
sphere discussed here is associated with enhancement of psychophysical development as well as of therapy, especially that of speech nature applied for children and
youth. There are also articles covering very intimate questions occurring in life of
mentally disabled people.
I would like to thank the authors of the articles for sharing their knowledge
and results of their researches and observations of children and adults with various
disabilities and dysfunctions. I hope this book will be an inspiration to look for new
better forms of therapeutic influence, better solutions in favour of people being in
difficult or complicated life situation.
Especially I would like to thank prof. dr hab. Jacek Bleszynski for his review
and insightful suggestions that have played a prominent part on the worth of this
publication.
Jerzy Rottermund
Anna Nowak
Uniwersytet Śląski w Katowicach
Bariery w rehabilitacji społecznej i zatrudnianiu
osób niepełnosprawnych – wybrane konteksty
Proces rehabilitacji społecznej jest częścią procesu rehabilitacji, który ma na
celu integrację osób niepełnosprawnych do wymagań życia społecznego i do pracy zawodowej. Najistotniejszą sprawą codziennego funkcjonowania jest pełnienie
ról społecznych – przysposobienie osób niepełnosprawnych do aktywności na tej
płaszczyźnie społecznego funkcjonowania. Zatrudnianie osób niepełnosprawnych
ma sprzyjać realizacji celu ekonomicznego i społecznego. Cel ekonomiczny związany jest z pełnym wykorzystaniem zasobów siły roboczej, prowadzeniem aktywnej
polityki zatrudnienia osób niepełnosprawnych oraz stworzeniem warunków do realizacji funkcji zatrudnienia (dochodowej, integracyjnej, socjalizacyjnej, rehabilitacyjnej). Należy jednak pamiętać o realizacji zasady wyrównywania szans na rynku
pracy i nienaruszaniu zasady konkurencji. Cel społeczny związany jest ze stworzeniem warunków do zaspokajania potrzeb osób niepełnosprawnych i ich rodzin.
Rehabilitacja społeczna i zatrudnianie osób niepełnosprawnych obejmuje szeroki wachlarz spraw, co wiąże się z wieloma czynnikami tworzącymi bariery w realizacji ich celów, czyli usprawniania i usamodzielniania osób niepełnosprawnych
oraz w zaspokajaniu ich potrzeb. Za Zofią Kawczyńską-Butrym można wyróżnić
bariery: psychologiczne, społeczne, prawne, architektoniczne (1998, s. 38–39). Bariery psychologiczne to trudności w zaakceptowaniu własnej sytuacji związanej
z niepełnosprawnością, brak akceptacji własnej osoby. Opóźniają one podejmowanie procesu rehabilitacji i obniżają jego efekty. Z jednej strony mogą polegać na
mechanizmie określonym jako zaprzeczenie lub wycofanie. Łączy się to z silnymi
emocjami, które utrudniają realistyczne spojrzenie na sytuację oraz uniemożliwiają
podejmowanie niezbędnych działań. Z drugiej strony mogą wynikać z braku wiary
w to, że sytuacja się poprawi lub że stan sprawności pozwoli na w miarę normalne
życie. Towarzyszą temu: załamanie, utrata nadziei i rezygnacja.
12
Anna Nowak
By móc scharakteryzować bariery społeczne, należy najpierw podkreślić, że
istnieją dwa zasadnicze wymiary z zakresu konsekwencji społecznych niepełnosprawności, dotyczą one odwracalności kalectwa oraz piętna (sigma) negatywnej
oceny społecznej danego upośledzenia. Zupełnie różne jest podejście do pewnych
ograniczeń samego pacjenta i otaczającego go społeczeństwa w momencie, gdy
istnieje szansa na powrót do zdrowia dzięki zabiegom klinicznym. Warunkuje to
odpowiedni przebieg i rozmiary rehabilitacji społecznej. Stosunek ten jest zmienny
przede wszystkim w zależności od stopnia „napiętnowania” danego rodzaju niepełnosprawności w społeczeństwie. W kręgu kultury euro-amerykańskiej niemal
wszystkie widoczne dysfunkcje są postrzegane negatywnie, co nie pozostaje bez
wpływu na typ i sposób dokonywania się rehabilitacji (M. Sokołowska, A. Ostrowska, 1976, s. 40–41).
Można stwierdzić, że postawy wobec osób niepełnosprawnych są złożone
i zmienne. Postawy negatywne łączą się z piętnowaniem osób mniej sprawnych,
obniżają ich samoocenę, wiarę w siebie, we własne możliwości, co prowadzi do ich
wyobcowania. Barierą w funkcjonowaniu społecznym osób niepełnosprawnych
może być też postawa wieloznaczna, która z pozoru oznacza akceptację niepełnosprawnych, natomiast w praktyce widoczne jest niechętne nastawienie, unikanie
kontaktów oraz obciążanie całkowitą odpowiedzialnością za osoby niepełnosprawne instytucji państwowych.
Najbardziej negatywne postawy przyjmowane są wobec osób upośledzonych
umysłowo, osób z niepełnosprawnością sprzężoną, z deformacją twarzy, tułowia
i tych wszystkich części ciała, które są szczególnie widoczne i spostrzegane w pierwszym kontakcie. Osoby niewidome traktowane są życzliwiej niż upośledzone umysłowo, chorych psychicznie dyskryminuje się silniej niż głuchych. Postawy wobec
atrakcyjnych fizycznie osób niepełnosprawnych są bardziej pozytywne niż wobec
osób mało atrakcyjnych. Najmniejsze znaczenie dla sposobu odnoszenia się do osób
niepełnosprawnych mają ograniczenia w funkcjonowaniu społecznym spowodowane np. trudnościami w werbalnej komunikacji oraz poruszaniu się (A. Sękowski,
1999; K. Błeszyńska, 1997).
Osoba niepełnosprawna przez wizualność swej niepełnosprawności narażona
jest na ogromnie dotkliwe dla niej odczuwanie niemożności bycia anonimową i zakamuflowania tych widocznych cech, które sama uważa za niekorzystne. Z punktu
widzenia psychospołecznego dostrzegalność dysfunkcji stanowi więc sytuację wyjątkowo kłopotliwą dla osoby niepełnosprawnej. Tym bardziej, że ona zdaje sobie
sprawę z tego, że błyskawicznie identyfikowana jest w terminach zwyczajowo przyjętych w zbiorowej świadomości (M. Sieradzki, 1996, s. 84–85).
Szczególnie ważnymi cechami osób niepełnosprawnych wpływającymi na
postawy wobec nich są umiejętności społeczne, wśród których wymienia się umiejętności konwersacji, spędzania wolnego czasu, empatyzowania i adekwatnego interpretowania zachowań innych ludzi. Nie bez znaczenia dla omawianych postaw
wobec osób niepełnosprawnych jest też ich wiek. Okazuje się, że osoby młode są
łatwiej akceptowane niż osoby w wieku podeszłym (A. Sękowski, 1999).
Bariery w rehabilitacji społecznej i zatrudnianiu osób niepełnosprawnych...
13
Osoby niepełnosprawne odbiegają od przyjętych standardów i silnie odróżniają się od osób zdrowych, co powoduje, że są postrzegane jako grupy mniejszościowe (J. Kirsten, 1997, s. 14). Do takich grup zalicza się osoby, które ze względu na
swoje cechy fizyczne lub kulturowe zostały wyodrębnione ze zbiorowości, w której
żyją, i poddane zbiorowej dyskryminacji przejawiającej się w przyznaniu gorszego
miejsca w społeczeństwie. Grupa taka umiejscowiona jest w większej całości i nie
ma możliwości bycia odrębną grupą, a ze względu na fakt mniejszej liczebności nie
może odpowiednio chronić interesów swoich członków.
Osobom niepełnosprawnym przypisuje się słabość (ograniczenia fizyczne i psychiczne, lękliwość i brak pewności siebie) oraz izolację społeczną (podejrzliwość,
skrytość, osamotnienie), często też brak akceptacji zaistniałej sytuacji, opłakiwanie
utraconej sprawności, poczucie bycia nieszczęśliwym czy zazdrość żywioną wobec
sprawniejszych od siebie. Dopełnieniem powyższego obrazu jest negatywna ocena
życiowych szans osoby niepełnosprawnej, związanych między innymi z możliwościami założenia przez niego rodziny, prowadzenia satysfakcjonującego stylu życia,
uzyskania pracy, awansu albo sukcesu towarzyskiego. Bezpośrednia styczność z osobą o cechach wyraźnie odbiegających od norm i wzorców kulturowych powoduje
przykre napięcie i poczucie dyskomfortu psychicznego, właściwe zjawisku poznawczego dysonansu. Często uaktywnia też lęk o charakterze egzystencjalnym, mający
swoje źródło w naturalnej obronie przed chorobą i kalectwem (K. Błeszyńska, 1997).
W niektórych sytuacjach osoby niepełnosprawne mogą przyswajać pewne cechy
kulturowe, na przykład styl komunikowania wytworzony przez osoby głuche . Trzeba przyznać, że przynależność do takiej grupy określa niską pozycję i naznacza ją
jako inną, co w otoczeniu wyzwala reakcje niechęci i dyskryminacji (K. Błeszyńska,
1996). W wielu przypadkach reakcje owe miewają charakter awersyjny, wynikający
nie tylko z natury doświadczonego dysonansu poznawczego czy przykrych doznań
estetycznych, lecz także z poczucia lęku, zagrożenia i niepewności powstających
w kontakcie z jednostką odchyloną od normy. Doznania te stanowią istotę zjawiska stygmatyzacji oraz podstawową przyczynę społecznego odrzucenia jednostek
stygmatyzowanych (naznaczonych). Wzmagają one przy tym omawiane uprzednio
domniemywane zagrożenia fizyczne i egzystencjalne, przypisane kontaktom z tymi
osobami (F. Wojciechowski, 1993, s. 35).
Bariery prawne stanowi taki system prawny, który nie stymuluje procesu rehabilitacji, a więc może ograniczać lub opóźniać proces usprawniania niepełnosprawnych. Bariery w postaci ustawodawstwa dotyczącego ochrony zdrowia (odejście
od całkowitej bezpłatności leczenia, bezpłatności leków, sprzętu ortopedycznego,
środków pomocniczych) utrudniają lub uniemożliwiają utrzymanie odpowiedniego
stanu zdrowia oraz rehabilitację społeczną i zawodową osób niepełnosprawnych.
Krytycznie trzeba ocenić wielotorowość orzecznictwa o niepełnosprawności
– odrębny tryb orzekania o niezdolności do pracy dla celów rentowych i odrębny
służący ustalaniu stopnia niepełnosprawności dla celów pozarentowych. Przeszkodę może stanowić trudność w zgromadzeniu wymaganej dokumentacji, przewlekłość postępowania, brak odpowiednich lekarzy specjalistów (A. Nowak, 2005).
14
Anna Nowak
Nie sprzyja rehabilitacji niepełnosprawnych także niejasność przepisów oraz częste
ich zmiany, co powoduje dezorientację wnioskodawców. Przyznawanie zaś stopnia
niepełnosprawności przed podjęciem usprawnienia też nie stymuluje rehabilitacji.
Ustawodawstwo dotyczące rehabilitacji społecznej i zawodowej oraz zatrudniania
osób niepełnosprawnych nie zawsze jest dla nich korzystne i może utrudnić dostęp
do pracy i rehabilitację osób niepełnosprawnych. Ponadto istnieją nawet uregulowania prawne dyskryminujące osoby niepełnosprawne w ich funkcjonowaniu
społecznym.
Bariery architektoniczne to przeszkody występujące w bezpośrednim użytkowaniu przestrzeni w obiektach, w otoczeniu obiektów lub zespołach obiektów. To
wszelkie przeszkody utrudniające poruszanie się osoby niepełnosprawnej w terenie,
mieszkaniu, najbliższym otoczeniu (M. Ostrowska, 1991; A. Nowak, 1999).
Bariery urbanistyczne likwidowane są przy planowaniu przestrzennym dzielnic miejskich, osiedlowych i osad wiejskich. Bariery komunikacyjne dotyczą ciągów pieszych, odległości między przystankami od miejsca zatrudnienia do miejsca
zamieszkania, odległości do przystanku. Przeszkody w korzystaniu z przestrzeni
mogą mieć charakter naturalny, np. duże spadki terenu, skarpy, uskoki, rowy, albo
charakter sztuczny (techniczny, np. wysokie krawężniki, schody). W odniesieniu
do obiektów użyteczności publicznej barierą jest nieprzystosowanie sanitariatów do
potrzeb osób niepełnosprawnych.
Nie można również pominąć barier ekonomicznych, do których należą różnego
rodzaju problemy socjalno-bytowe utrudniające osobie niepełnosprawnej zaspokajanie podstawowych potrzeb. Specjalny charakter potrzeb osób niepełnosprawnych,
zwiększone wydatki na leczenie i zabiegi rehabilitacyjne, niski poziom świadczeń
socjalnych powodują marginalizację materialną.
Wśród barier edukacyjnych należy wymienić ograniczenie dostępu do szkół
na różnym poziomie (w tym do szkół wyższych). Niepełnosprawnym proponuje się
w kształceniu zawodowym niewielką liczbę zawodów, które nie przygotowują ich do
nowej sytuacji na rynku pracy. Brak również zorganizowanej pomocy dla niepełnosprawnych (osób i instytucji odpowiedzialnych) w trudnym okresie przechodzenia
ze szkoły do pracy, kiedy to szczególnie ważne jest kształcenie umiejętności zawodowych, umożliwienie niezależnego życia, wchodzenie w społeczne interakcje i samorealizację, przygotowanie i wdrożenie do roli pracownika. Główną barierą w podejmowaniu pracy przez osoby niepełnosprawne jest brak tradycji w zatrudnianiu
ich na otwartym rynku pracy, małe doświadczenie pracodawców w tym zakresie.
Osoby niepełnosprawne cechuje niskie wykształcenie, nieadekwatne do potrzeb
rynku pracy kwalifikacje zawodowe, brak wiary we własne możliwości zawodowe,
trudności w przystosowaniu się do nowego środowiska, do nowych sytuacji zawodowych. Niepełnosprawni mają więcej problemów z optymalnym wyborem zawodu
niż osoby pełnosprawne. Mają zwykle ograniczoną zdolność do pracy na skutek
naruszenia sprawności organizmu, trudniej im samodzielnie ocenić swoje możliwości zawodowe i pozycję na rynku pracy. Niepełnosprawni nie mają ukształtowanego swojego „ja” zawodowego, a więc obrazu własnych możliwości zawodowych
Bariery w rehabilitacji społecznej i zatrudnianiu osób niepełnosprawnych...
15
i poglądów na przyszłość zawodową. Zwykle niepełnosprawni mają braki w sferze
ogólnych umiejętności, brak doświadczenia w pełnieniu różnych ról zawodowych,
mniejszą znajomość wymagań różnych zawodów i stanowisk pracy oraz mniejsze
rozeznanie rynku pracy. Ponadto często uzależnieni są od pomocy społecznej (duży
wskaźnik bezdomności społecznej) i silnie przywiązani do rent. Zatrudnieniu osób
niepełnosprawnych na otwartym rynku pracy nie sprzyja dystans społeczny, który
występuje wobec osób niepełnosprawnych z różnymi rodzajami niepełnosprawności (A. Nowak, 2002).
Wśród istotnych przeszkód na otwartym rynku pracy należy zwrócić uwagę
na postawy pracodawców – brak ich gotowości do zapoznania się z problematyką
dyskryminacyjną, prawodawstwem dotyczącym zatrudnienia. Ponadto pracodawcy
obawiają się konieczności poniesienia dodatkowych nakładów związanych z przystosowaniem zakładu pracy czy stanowiska pracy do potrzeb osób niepełnosprawnych, długiego oczekiwania na zwrot poniesionych kosztów, niewielkiej wysokości
usługi (z tego tytułu) oraz częstych zmian systemu refundacji kosztów zatrudnienia
niepełnosprawnych.
Najnowsze badania wskazują, że bariery tkwią raczej w niedostosowaniu urządzeń higieniczno-sanitarnych do potrzeb niepełnosprawnego w zakładzie pracy
i w środowisku fizycznym pracy oraz charakterze prowadzonej działalności niż
w stosunkach społecznych i relacjach międzyludzkich (A. Kurzynowski, J. Mikulski,
2007). Analiza przeprowadzona przez Adama Kurzynowskiego i Jerzego Mikulskiego wykazała też występowanie barier architektonicznych w komunikacji pionowej
wewnątrz budynków oraz gorszy stan opieki medycznej w badanych przedsiębiorstwach. Można stwierdzić, że współcześnie osoby niepełnosprawne w niewielkim
zakresie mogą liczyć na zatrudnienie na otwartym rynku pracy. Z jednej strony
przyczyną tego stanu rzeczy są możliwości gospodarcze zatrudnienia na rynku
pracy (w tym niepełnosprawnych), z drugiej strony niskie kwalifikacje tych osób
i ich umiejętności zawodowe, co związane jest z ogólnym rozwojem, zdolnościami
niepełnosprawnych oraz stworzeniem odpowiednich warunków w zakresie kształcenia i przygotowania zawodowego.
W warunkach chronionych pracuje około 30% wszystkich pracujących niepełnosprawnych. Często zakład pracy chronionej czy zakład aktywności zawodowej
jest dla osoby niepełnosprawnej jedyną realną szansą na zatrudnienie, stwarza
też możliwość połączenia pracy niepełnosprawnego z rehabilitacją. Jednak w zakładach tych także występują braki i ograniczenia, np. w dostępie do rehabilitacji
indywidualnej, do opieki medycznej. Te formy zatrudniania nie sprzyjają integracji
społecznej niepełnosprawnych, izolują ich od reszty środowiska. Negatywnie należy
ocenić również działalność instytucji pośrednictwa pracy i doradztwa zawodowego
dla niepełnosprawnych z powodu nieprzygotowania urzędników do pracy oraz braku odpowiednich technik oceny możliwości zawodowych uwzględniających rodzaj
i stopień niepełnosprawności niepełnosprawnych starających się o pracę. Efektywności działań w zakresie rehabilitacji zawodowej i zatrudniania niepełnosprawnych
nie sprzyja też brak współpracy samorządów terytorialnych, powiatowych urzędów
16
Anna Nowak
pracy i organizacji pozarządowych z pracodawcami zatrudniającymi niepełnosprawnych.
Należy wspierać samodzielność i aktywność niepełnosprawnych, patrzeć na
nich jak na grupę heterogeniczną o zróżnicowanej sytuacji przez pryzmat ich możliwości a nie ograniczeń. Należy kształtować integracyjnie pozytywne postawy wobec niepełnosprawnych. Konieczne jest wzmocnienie służb zatrudnienia, zwłaszcza
doradców zawodowych, oraz uchwalenie aktów prawnych, które by zabezpieczały
podstawowe prawa niepełnosprawnych oraz funkcjonowanie służb socjalnych
i instytucji zajmujących się niepełnosprawnymi, gwarantowały świadczenia rehabilitacyjne i socjalne na odpowiednim poziomie, ułatwiały integrację społeczną,
przeciwdziałały dyskryminacji i segregacji. Nie chodzi jednak o deklaratywność,
ale o rzeczywistą ochronę interesów niepełnosprawnych. Konieczne rozwiązania
związane są z potrzebą zmiany zasad polityki społecznej państwa wobec osób niepełnosprawnych.
Bibliografia
Błeszyńska K. (1996), Niepełnosprawni jako czynnik kształtujący usytuowanie jednostki w życiu zbiorowości społecznej, „Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej”, nr 2.
Błeszyńska K. (1997), Społeczna percepcja osób niepełnosprawnych, „Psychologia Wychowawcza”, nr 5.
Kawczyńska-Butrym Z. (1998), Niepełnosprawność – specyfika pomocy społecznej, Śląsk,
Katowice.
Kirsten J. (1997), Stereotypy i uprzedzenia dotyczące osób niepełnosprawnych, „Problemy
Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej”, nr 4.
Kurzynowski A., Mikulski J. (2007), Identyfikacja barier w dostępie osób niepełnosprawnych do zatrudnienia na otwartym rynku pracy, Polskie Towarzystwo Walki z Kalectwem, Warszawa.
Nowak A. (1999), Wybrane edukacyjne i prawne aspekty niepełnosprawności, Impuls, Kraków.
Nowak A. (2002), Bezrobocie wśród niepełnosprawnych, Wyd. UŚ, Katowice.
Nowak A. (2005), Marginalizacja osób niepełnosprawnych [w:] A. Nowak (red.), Wybrane
społeczno-socjalne aspekty marginalizacji, Wyd. ŚWSZ, Katowice.
Ostrowska M. (1991), Człowiek a rzeczywistość przestrzenna, Nauka i Życie, Szczecin.
Sękowski A. (1999), Postawy wobec osób niepełnosprawnych, „Psychologia Wychowawcza”, nr 3.
Sieradzki M. (1996), Niepełnosprawni w społeczeństwie i kulturze. Wybrane zagadnienia
z socjologii niepełnosprawności i rehabilitacji, [w:] W. Dykcik (red.), Społeczeństwo wobec autonomii osób niepełnosprawnych, Eruditus, Poznań.
Sokołowska M., Ostrowska A. (1976), Socjologia kalectwa i rehabilitacji. Wybrane problemy,
Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław.
Wojciechowski F. (1993), Dziecko niepełnosprawne w środowisku wiejskim, Wyd. WSP, Rzeszów.