Pobierz artykuł - Slavica Wratislaviensia

Transkrypt

WIELKIE TEMATY KULTURY W LITERATURACH SŁOWIAŃSKICH
Slavica Wratislaviensia CLIII • Wrocław 2011 • AUWr No 3277
LESZEK ENGELKING
Uniwersytet Łódzki, Polska
[email protected]
Miłość erotyczna w kilku rosyjskojęzycznych
utworach Vladimira Nabokova.
Nabokov i Władimir Sołowjow
Vladimirowi Nabokovowi (1899–1977) ze względu na aurę skandalu, która
początkowo otaczała Lolitę (1955), jego najsławniejszą powieść, przypięto etykietkę pisarza erotycznego. Książkę oskarżano wręcz o pornografię1, co z perspektywy czasu wydaje się śmieszne. W Adzie (1969) Nabokov podjął jednak
wyzwanie i nasycił powieść erotyzmem.
W swej ostatniej ukończonej książce, Look at the Harlequins! (1975, Patrz
na te arlekiny!), Nabokov umieścił wiersz swojego bohatera i zarazem narratora
tej powieści, Wadima Wadimowicza, będącego jego zniekształconym odbiciem.
W liryku zatytułowanym Влюбленность (Zakochanie) mowa jest o stanie zakochania. Powieść napisana jest po angielsku, ale wiersz jest rosyjski i w tym języku
zostaje przytoczony. Choć Nabokov przypisał go swemu bohaterowi, wiersz ten
stanowi kropkę kończąca jego własne bogate dzieło rosyjskojęzyczne. Znalazł się
on (z dopiskiem „wiersz Wadima z powieści Look at the Harlequins!”)2 w tomie
Стихи (Wiersze), który ukazał się wprawdzie pośmiertnie, ale utwory do niego
zdążył wybrać sam autor, o czym w przedmowie pisze Wiera Nabokowa3. Wiersz
ten zamyka tom, a widnieje pod nim data — 1973 rok. Oto ów utwór:
Мы забываем, что влюбленность / не просто поворот лица, / а под купавами бездонность, / ночная паника пловца. // Покуда снится, снись, влюбленность, / но пробуждением не мучь, / и лучше недоговоренность, / чем эта щель и этот луч. // Напоминаю,
1
B. Boyd, Vladimir Nabokov: The American Years, Princeton, New Jersey 1991, s. 364;
M. Wood, Revisiting Lolita, [w:] Vladimir Nabokov’s „Lolita”: A Casebook, red. E. Pifer, Oxford
2003, s. 187.
2 В. Набоков, Стихи, Ann Arbor 1979, s. 318. Jeśli nie podano inaczej, przekłady tekstów
obcojęzycznych są dziełem autora artykułu.
3 В. Набокова, Предиcловиe, [w:] В. Набоков, Стихи…, s. 3.
Slavica Wratislaviensia 153, 2011
© for this edition by CNS
Slavica CLIII II kor red.indb 369
2011-04-27 10:09:10
370
•
Leszek Engelking
что влюбленность / не явь, что метины не те, / что, может быть, потусторонность /
приотворилась в темноте4.
Najciekawsza jest tu strofa ostatnia, a zwłaszcza mający niewątpliwie głęboką wymowę semantyczną rym „влюбленность — потусторонность”. Jego
znaczenie jest tym większe, że, jak w przedmowie do tomu Стихи zaświadcza
wdowa po autorze (a okazało się to jednym z najważniejszych stwierdzeń dotyczących Nabokova, stwierdzeń otwierających nowe perspektywy nabokovistyki),
потусторонность była najważniejszym tematem pisarza. „Teraz, oddając ten tom
do druku — pisze autorka przedmowy — chciałabym zwrócić uwagę czytelnika
na główny temat Nabokova. Jak się zdaje, nie został on przez nikogo zauważony,
a tymczasem przenika on wszystko, co Nabokov pisał; niby jakiś znak wodny
symbolizuje on jego twórczość. Mówię o »zaświatowości«, jak on sam go nazwał w swym ostatnim wierszu Zakochanie”5. Ów rym wiąże z sobą zakochanie
i zaświaty. Z kolei słowa o „zaświatowości”, która być może „приотворилась
в темноте”, można zinterpretować chyba tylko w jeden sposób: dla zakochanego
(zakochanej) mogą uchylić się drzwi zaświatów.
Stwierdzenie to przypomina słowa Władimira Sołowjowa (1853–1900), który w książce Смысл любви (1892, Sens miłości) mówi, że „gdy tylko pierwotny
[первоначальный] patos miłości zdąży pokazać nam rąbek innej, lepszej rzeczywistości, z inną zasadą i prawem życia, natychmiast staramy się wykorzystać
przypływ energii, jako skutek tegoż objawienia, nie w tym celu, aby iść dalej,
gdzie nas ono wzywa, a jedynie w tym celu, aby jeszcze lepiej zakorzenić się
i urządzić w starej i beznadziejnej rzeczywistości, nad którą dopiero co zostaliśmy wyniesieni przez miłość”6. Oczywiście, owa „inna rzeczywistość” to w tym
wypadku niekoniecznie zaświaty, jest to jednak jakaś rzeczywistość „lepsza”. To
z kolei przywołuje jedną z kluczowych metaliterackich wypowiedzi Nabokova:
Utwór prozatorski istnieje dla mnie tylko o tyle, o ile daje mi coś, co bez ogródek
nazwę rozkoszą estetyczną, czyli poczucie, że zdołałem jakoś, którędyś nawiązać łączność
z odmiennymi stanami bytu, w których sztuka (ciekawość, czułość, dobroć, ekstaza) stanowi
normę7.
I tu mowa jest o lepszej rzeczywistości, tylko że poczucie kontaktu z nią
umożliwia nie zakochanie, lecz rozkosz estetyczna, która zdaje się mieć wymiar metafizyczny, wręcz mistyczny. I taką ideę znajdziemy u Sołowjowa. Oto
w tekście Общий смысл искусства (1890, Ogólny sens sztuki) otrzymujemy
propozycję ogólnego określenia istoty prawdziwej sztuki: „wszelkie dostrzegalne wyobrażenie jakiegokolwiek przedmiotu czy zjawiska z punktu widzenia
jego ostatecznego stanu, czyli w świetle przyszłego świata, jest dziełem sztu4
В. Набоков, Стихи…, s. 317–318.
В. Набокова, Предисловие…, s. 3.
6 W. Sołowjow, Sens miłości, przeł. H. Paprocki, Kęty 2002, s. 46.
7 Vladimir Nabokov o książce pod tytułem „Lolita”, [w:] V. Nabokov, Lolita, przeł. M. Kłobukowski, Warszawa 1997, s. 380.
5
2011-04-27 10:09:10
Miłość erotyczna w kilku rosyjskojęzycznych utworach Vladimira Nabokova
•
371
ki”8. Dodajmy, że cały przytoczony fragment autor podkreśla jako szczególnie
istotny, wydzielając go z tekstu kursywą (w przekładzie polskim mamy druk
rozstrzelony). Dzieło sztuki jest więc antycypacją piękna doskonałego i może
nas łączyć z „prawdziwą istotą rzeczy i ze światem nadziemskim”9. Jak się
zdaje, zarówno u Sołowjowa, jak i u autora Daru na kontakt z lepszą rzeczywistością pozwala i sztuka, i erotyczne zauroczenie.
Z przytoczonej wypowiedzi Nabokova wynika, że obca mu była myśl o podporządkowaniu literatury zadaniom pozaartystycznym. Także Sołowjow stwierdza w pracy Красота в природе (1889, Piękno w przyrodzie):
Jako cel sam w sobie piękno niczemu służyć nie może — w sensie praktycznym i życiowym jest ono czystą bezużytecznością10.
Zarazem u obu autorów za stwierdzeniami o autotelizmie piękna i sztuki
majaczy horyzont metafizyczny i związek piękna z innymi podstawowymi wartościami. U Nabokova etyka ściśle łączy się z estetyką (i metafizyką)11. Podobnie
u Sołowjowa, który powiada:
piękno jest potrzebne dla spełnienia dobra w świecie materialnym, ponieważ tylko ono rozświetla i uśmierza niedobry mrok tego świata12.
Nabokov wyjątkowo niechętnie przyznawał się do jakichkolwiek wpływów
literackich. Uczynił tak jednak kiedyś, co prawda nie w tekście przeznaczonym
do druku, lecz w prywatnym liście, wskazując na całą epokę piśmiennictwa rosyjskiego:
„Upadek” literatury rosyjskiej w latach 1905–1917 to radziecki wymysł. Błok, Bieły,
Bunin i inni napisali swoje najlepsze rzeczy w tym czasie. I nigdy poezja nie była w Rosji
równie popularna, nawet w czasach Puszkina. Jestem produktem tego okresu, wychowałem
się w tej atmosferze13.
Filozofia Sołowjowa miała fundamentalne znaczenie dla twórców rosyjskiego Srebrnego Wieku, zwłaszcza dla tzw. młodszych symbolistów, czyli między
innymi wymienionych w liście Nabokova Aleksandra Błoka i Andrieja Biełego.
Skoro autor Maszeńki jest „produktem” okresu, w którym dominuje „druga
fala” rosyjskiego symbolizmu, to czy mogła mu być obojętna myśl Sołowjowa?
Powiedzmy od razu, że nie ma żadnych bezpośrednich dowodów choćby znajo8 W. Sołowjow, Ogólny sens sztuki, [w:] idem, Wybór pism, t. 3, red. A. Hauke-Ligowski,
przeł. J. Zychowicz, Poznań 1988, s. 20.
9 Ibidem.
10 В. Соловьев, Красота в природе, [w:] idem, Сочинения в двух томах, t. 2, red. А. Гулыгa, А. Лосев, Москва 1990, s. 356.
11 Zob. V. Alexandrov, Nabokov’s Otherworld, Princeton, New Jersey 1991, s. 8, 53, 143,
183, 185.
12 W. Sołowjow, Ogólny sens sztuki…, s. 13.
13 List do Edmunda Wilsona datowany: 4 stycznia 1949 r. The Nabokov-Wilson Letters:
Correspondence Between Vladimir Nabokov and Edmund Wilson 1940–1971, red. S. Karlinsky,
London 1979, s. 220.
2011-04-27 10:09:11
372
•
Leszek Engelking
mości tej myśli przez Nabokova, nie wspominając o szczególniejszym zainteresowaniu nią. Niemniej pewne zbieżności są uderzające, choć występuje tu jedna
podstawowa różnica, mianowicie brak zakotwiczenia Nabokova w chrześcijaństwie, nie mówiąc już o prawosławiu, autorowi Lolity nie jest bliska żadna religia pozytywna. Sołowjow przekraczał w swej myśli wąsko rozumianą tradycję
prawosławną, marząc o zjednoczeniu kościołów chrześcijańskich i, by tak rzec,
flirtując z katolicyzmem14. Dodajmy, że oprócz autora tych słów15 na zbieżność
Nabokova z myślą Sołowjowa zwrócił uwagę rosyjski badacz, Aleksandr Dolinin, i to właśnie w aspekcie koncepcji miłości. Powiada on mianowicie, że Sołowjowowski sens miłości jest „bliski temu, jak rozumiał miłość Nabokov”16.
Konstatacja ta wydaje się trafna.
Główną ideą Sołowjowa jest wszechjedność, Nabokov mówi o sobie, że jest
„niepodzielnym monistą”17. A jednocześnie nietrudno znaleźć u nich ślady dualizmu, głównie gnostyckiego. Na myśl Sołowjowa wpływ wywarł przede wszystkim Walentyn Egipcjanin (ok. 100–160)18. Niepodobna twierdzić, że w filozofii
rosyjskiego głosiciela wszechjedności nie pozostały wyraźne ślady gnostycyzmu,
przyznaje to nawet Aleksiej Łosiew, umniejszający znaczenie gnozy dla Sołowjowa19. U Nabokova odwołania gnostyckie widać zwłaszcza w powieści Приглашение на казнь (1938, Zaproszenie na egzekucję)20.
Ślady gnostyckiego dualizmu widoczne są też w podejściu zarówno filozofa,
jak i pisarza do sfery miłości cielesnej. Sołowjow wprawdzie mówi o świętości materii, podkreśla, że chrześcijaństwo uznaje znaczenie człowieka nie tylko
jako istoty duchowej, lecz także materialnej, gdyż głosi wieczne życie ciała21,
ale, jak powiada polski badacz tej filozofii, „pewien nurt rozważań Sołowjowa
wokół tego zagadnienia zdaje się sugerować, że cielesność czy zjawiskowość ma
charakter raczej negatywny, jest sferą do przezwyciężenia czy raczej porzucenia
— że chodzi w istocie o całkowite wydobycie się z niej”22.
Sołowjow stawia miłość erotyczną najwyżej ze wszystkich rodzajów miłości. Nie znaczy to, że chodzi mu o miłość zmysłową, choć oczywiście cielesny
14 G. Przebinda, Teokracja ekumeniczna Władimira Sołowjowa, [w:] idem, Między Moskwą
a Rzymem. Myśl religijna w Rosji XIX i XX wieku, Kraków 2003, s. 57–67.
15 L. Engelking, Posłowie, [do:] V. Nabokov, Prawdziwe życie Sebastiana Knighta, przeł.
M. Kłobukowski, Warszawa 2003, s. 230–231; idem, Posłowie [do:] V. Nabokov, Maszeńka,
przeł. E. Siemaszkiewicz, Warszawa 2004, s. 138–139.
16 А. Долинин, „Двойное время” у Набокова (От „Дара” к „Лолите”), [w:] idem, Истинная жизнь писателя Сирина, Санкт-Петербург 2004, s. 317.
17 V. Nabokov, Strong Opinions, New York 1973, s. 85, 124.
18 G. Przebinda, Włodzimierz Sołowjow, Kraków 1992, s. 64; J. Dobieszewski, Włodzimierz
Sołowjow. Studium osobowości filozoficznej, Warszawa 2002, s. 287.
19 A. Лосев, Владимир Соловьев и его время, Москва 1990, s. 245.
20 Gnostyckie motywy w tej powieści dokładnie analizuje Siergiej Dawydow: S. Davydov,
„Teksty-matreški” Vladimira Nabokova, Slavistische Beiträge, t. 152, München 1982, s. 107–182.
21 J. Dobieszewski, op. cit., s. 269.
22 Ibidem, s. 260.
2011-04-27 10:09:11
•
373
pierwiastek pozostaje w niej obecny (Sołowjow nie odrzuca tego, co materialne,
cielesne, ziemskie, zależy mu jednak na przekształceniu tego, co ziemskie w boskie)23. Waloryzowany jest wszelako mniej lub bardziej negatywnie. Już w pracy
Духовные основы жизни (1884, Duchowe podstawy życia) filozof stwierdza:
Popęd płciowy oszukuje ludzkie serce pozorami miłości. Ale nie jest on miłością, lecz
tylko jej fałszywym podobieństwem 24.
W Sensie miłości zaś czytamy:
Zewnętrzne zjednoczenie życiowe i w szczególności fizjologiczne nie ma określonej
relacji do miłości. Zdarza się ono bez miłości i miłość bywa bez niego25.
W pracy Жизненная драма Платона (1898, Dramat życiowy Platona)
Sołowjow wyodrębnia pięć „głównych dróg miłości”. Czwartą jest ascetyzm
płciowy, „zmierzający nie tyle do ograniczenia popędów zmysłowych, ile raczej
do ich zupełnej neutralizacji poprzez wysiłki ducha ukierunkowane na wstrzemięźliwość”26. Filozof podkreśla jednak, że nie jest to droga najwyższa. Istnieje
jeszcze piąta, „doskonała i ostateczna droga przeobrażającej i przebóstwiającej
miłości”27. Przeciwstawia się ona źródłom śmierci, jednoczy pierwiastek męski
z żeńskim i duchowy z cielesnym, jest z zasady zjednoczeniem, a więc wzajemnym oddziaływaniem pierwiastków boskiego i ludzkiego.
Dla Sołowjowa sensem miłości erotycznej nie jest bynajmniej rozmnożenie
gatunku. Polega on na czymś innym. „Sens ludzkiej miłości — powiada filozof
— tkwi w uzasadnieniu i zbawieniu indywidualności przez ofiarę z egoizmu”28.
I jeszcze:
Podstawowy sens miłości [...] tkwi w uznaniu absolutnego znaczenia drugiej osoby29.
Miłość erotyczna prowadzić ma do połączenia dwu konkretnych istot i powstania jednej osoby absolutnej. Autentyczny i pełny człowiek nie może być tylko mężczyzną lub tylko kobietą, powinien być ich jednością.
Zrealizowanie tej jedności — pisze filozof — lub stworzenie autentycznego
człowieka jako wolnej jedności zasad męskiej i żeńskiej, zachowujących swą formalną odrębność, ale które przezwyciężyły swoją istotną różnicę i rozpad, jest
właśnie najważniejszym zadaniem miłości30.
Filozof mówi wyraźnie o przeciwstawieniu się śmierci, jego zdaniem, prawdziwym, choć dotąd niezrealizowanym, zadaniem miłości jest „rzeczywiste
23
24
Е.Н. Трубецкой, Миросозерцаниие Вл. С. Соловьева, t. 1, Москва 1913, s. 8.
W. Sołowjow, Duchowe podstawy życia, przeł. J. Zychowicz, [w:] idem, Wybór pism, t. 1,
s. 19.
25
26
27
28
29
30
W. Sołowjow, Sens miłości…, s. 29.
Ibidem, s. 68.
Ibidem, s. 69.
Ibidem, s. 16, kursywa autora cytatu.
Ibidem, s. 41.
Ibidem, s. 24.
2011-04-27 10:09:11
374
•
Leszek Engelking
obdarzenie jej przedmiotu wiecznym trwaniem, rzeczywiste uchronienie go od
śmierci i przemijania, ostateczne przeobrażenie go w pięknie”31.
Filozof przyznaje, że „miłość w sensie erotycznego zapału za swój właściwy
przedmiot ma zawsze c i e l e s n o ś ć . Ale cielesność godna miłości, tzn. piękna
i nieśmiertelna, nie wyrasta sama przez się z ziemi i nie spada gotowa z nieba,
lecz zdobywana jest czynem duchowo-fizycznym i bogo-człowieczym”32. Gotów jest się zgodzić, że miłość wyłącznie duchowa jest taką anomalią jak miłość
wyłącznie fizyczna. Zaraz jednak pisze: „Pozornie miłość duchowa jest zjawiskiem nie tylko nienormalnym, ale także całkowicie bezcelowym, gdyż oddzielenie ducha od zmysłów, do czego dąży ta miłość, i bez jej pomocy w najdoskonalszy sposób zostanie dokonane przez śmierć. Natomiast autentyczna miłość
duchowa nie jest nędznym naśladowaniem i bramą śmierci”, lecz tryumfem nad
nią, nie jest „oddzieleniem tego, co nieśmiertelne, od tego, co śmiertelne”, tylko
przemienieniem śmiertelnego w nieśmiertelne, czasowego w wieczne33. Widać tu charakterystyczne dla Sołowjowa oscylowanie między akceptacją ciała
i chęcią jego przezwyciężenia, swego rodzaju przezwyciężeniem bowiem jest
przemiana, o którą filozofowi chodzi. Dodajmy, że Sołowjow „делает различие между телесным и плотским. Плоть — это материальное начало в состоянии агрессии, тело же — материальное начало как таковое, могущее
быть и »храмом духа«. Аскетическое начало в нравственности состоит
в победе духа над плотью в их же борьбе за власть над телом”34.
Jeśli zgodzimy się na przeciwstawienie proponowane przez Nikołaja Bierdiajewa: „W. Rozanow i W. Sołowjow — przeciwstawne bieguny”35, a wydaje
się ono w pełni uzasadnione, to będziemy musieli stwierdzić, że wbrew pozorom
Nabokov jest w swej wizji miłości znacznie bliższy autorowi Dramatu życiowego
Platona niż twórcy Problemu rodzinnego w Rosji, sakralizującemu seks.
Debiutancka powieść Nabokova Машенька (1926, Maszeńka) jest utworem
o miłości, o młodzieńczym romansie bohatera, którego znamy pod nazwiskiem
Ganin. Przy czym, co ma pierwszorzędne znaczenie, ów romans odtwarzany jest
przez niego w pamięci. Romans ten pozostał niespełniony. Zaraz po nieudanej
próbie zbliżenia cielesnego bohater rozmyśla o tym, że „wszystko skończone, że
już nie kocha Maszeńki” i dochodzi do przekonania, iż „już więcej do niej nie
przyjedzie”36. Można w tym widzieć reakcję bardzo niezadowolonego z siebie
młodzieńca, ale emocje i postanowienia Ganina da się też zinterpretować w spo31
W. Sołowjow, Dramat życiowy Platona…, s. 66.
Ibidem, s. 70, podkreślenie autora cytatu.
33 W. Sołowjow, Sens miłości…, s. 39.
34 Ю. Левин, Инвариантные структуры в философском тексте: Вл. Сoловьев.
Βведение, [w:] Серебряный век в России. Избранные страницы, oprac. Β. Иванов, Москва
1993, s. 21.
35 Н. Бердяев, О рабстве и свободе человека, Париж 1939, s. 190.
36 V. Nabokov, Maszeńka…, s. 83–84. Dalsze cytaty na podstawie tego samego wydania, po
cytacie w nawiasie znajdzie się skrót M i numer strony.
32
2011-04-27 10:09:12
•
375
sób następujący: zbliżenie fizyczne zabija miłość. Do interpretacji takiej skłania
historia romansu bohatera z Ludmiłą. Ten romans jest fizycznie spełniony i właśnie owo spełnienie całkowicie rozwiewa aurę zakochania, rozprasza cały urok
dziewczyny. Po jednym z intymnych zbliżeń bohater czuje irytację oraz „wstręt
i smutek” (M, s. 17).
Natomiast romans toczący się we wspomnieniach wyzbyty jest elementu materialnego. Może dlatego daje większe szczęście niż wtedy, kiedy rozgrywał się w rzeczywistości. Miłość do Maszeńki opanowuje bohatera bez reszty, wszystko usuwając w cień, wspomnienie okazuje się bardziej intensywne i nasycone niż otaczająca
rzeczywistość. Realne zbliżenie z ukochaną musiałoby wszystko zepsuć, prowadzić
do rozczarowania. Stąd logiczna wydaje się, choć na pierwszy rzut oka zaskakująca
i wręcz absurdalna, decyzja o rezygnacji ze spotkania z Maszeńką przyjeżdżającą
właśnie do Berlina, gdzie Ganin mieszka. Ona przyjeżdża, a on wyjeżdża z miasta,
fizycznie się od niej oddala, przeżywszy romans wspanialszy od dawnego, rzeczywistego. Dzięki niemu patrzy teraz na wszystko „z jakąś odnowioną miłością”, co
stanowi „zwrot i przebudzenie” (M, s. 125).
Pozbawiona pierwiastka cielesnego jest miłość do kogoś, kto nie żyje, kogoś, kto nie ma już ciała. Z miłością do umarłej spotykamy się między innymi
w opublikowanym w 1925 roku w czasopiśmie opowiadaniu Возвращение Чорба (Powrót Czorba).
Tytułowy bohater utworu37 podczas miesiąca miodowego traci wskutek nieszczęśliwego wypadku ukochaną żonę i czuje, jakby cały świat oddalił się od
niego. Interesuje go tylko jedno, chce zrekonstruować cały spędzony wspólnie
z żoną czas, wierząc, że w ten sposób uczyni jej obraz nieśmiertelnym, a więc
w pewnym sensie ją odzyska. To może się skojarzyć z mitem o Orfeuszu i Eurydyce, na co zwróciło uwagę wielu badaczy twórczości Nabokova38. Imię Orfeusza
pada w tekście opowiadania, posąg trackiego śpiewaka widać z okna hotelowego
pokoju, w którym małżonkowie spędzili pierwszą wspólną noc (co znamienne
bez fizycznego zbliżenia: „Tej nocy tylko raz pocałował ją w dołek u nasady szyi
— nic więcej”)39 i dokąd bohater wraca, by dopełnić swej rekonstrukcji. Czorb
widzi ją jako próbę. Próbę stanowiła też droga Orfeusza z Podziemia na świat,
podczas której nie wolno mu było się obejrzeć. Analogią tej drogi wydaje się
właśnie owa noc w pokoju hotelowym, jeśli uda się ją spędzić, „obraz się dopełni”
37
Całościowo analizuję to opowiadanie, omawiając też odwołanie do antycznego mitu,
gdzie indziej: L. Engelking, Posłowie [do:] V. Nabokov, List, który nigdy nie dotarł do Rosji i inne
opowiadania, przeł. M. Kłobukowski, L. Engelking, Warszawa 2007 s. 443–448.
38 J.W. Connolly, Nabokov‘s Early Fiction: Patterns of Self and Other, Cambridge 1992,
s. 14–15; M.D. Shrayer, The World of Nabokov’s Stories, Austin 1999, s. 96–98; P. Meyer, Nabokov’s Short Fiction, [w:] The New Cambridge Companion to Nabokov, red. J.W. Connolly, Cambridge 2005, s. 122–123.
39 V. Nabokov, Powrót Czorba, przeł. L. Engelking, [w:] List, który nigdy nie dotarł do Rosji…, s. 236. Dalsze cytaty na podstawie tego samego wydania, po cytacie w nawiasie znajdzie się
skrót PCz i numer strony.
2011-04-27 10:09:12
376
•
Leszek Engelking
(PCz, s. 238). Jak wiadomo, Orfeusz nie dotrzymał warunku Hadesa i Persefony,
przez co utracił Eurydykę na zawsze. A jak jest z Czorbem? By nie być w pokoju
sam, wynajmuje prostytutkę. Udaje mu się zasnąć, ale w nocy nagle budzi się
i z przerażeniem dostrzega obok siebie zmarłą żonę, za którą w pierwszej chwili
bierze płatną dziewczynę. Straszliwie krzyczy, ale po chwili się uspokaja i uśmiecha, czując, że próba dobiegła kresu. Takie zakończenie nie jest jednoznaczne,
można je jednak zinterpretować jako szczęśliwe. Czorb byłby więc Orfeuszem,
któremu się udało. Takiego Orfeusza (z zastrzeżeniem, że wiersz ukazuje go nie
po wyjściu z Podziemia, ale jeszcze w Hadesie) odnajdujemy w literaturze rosyjskiej w wierszu Władimira Sołowjowa Три подвига (1882, wyd. 1883), co
w ostateczności można by przetłumaczyć jako Trzy dokonania. Zdaniem niemieckiego znawcy twórczości Sołowjowa, Ludolfa Müllera, wiersz ten obejmuje
„całą Sołowjowowską filozofię miłości, później przedstawioną przezeń na sposób teoretyczny w Sensie miłości” 40. Oto druga część owego utworu (w pierwszej
przywoływany jest mit Pigmaliona i Galatei oraz Perseusza i Andromedy):
Но незримый враг восстанет, / В рог победный не зови — / Скоро, скоро тризной
станет / Праздник счастья и любви. / Гаснут радостные клики, / Скорбь и мрак и слезы
вновь... / Эвридики, Эвридики / Не спасла твоя любовь. / Но воспрянь! Душой недужной / Не склоняйся пред судьбой, / Беззащитный, безоружный, / Смерть зови на смертный бой! / И на сумрачном пороге, / В сонме плачущих теней / Очарованные боги /
Узнают тебя, Орфей! / Волны песни всепобедной / Потрясли Аида свод, / И владыка
смерти бледной / Эвридику отдает41.
Jak komentuje ten wiersz w świetle Sołowjowskiej nauki o miłości cielesnej
Anton Jansen, „Orfeusz, inaczej niż Pigmalion i Perseusz, pokonuje samą śmierć.
Ryzykując własne życie w poszukiwaniu zmarłej nimfy Eurydyki, wnika w głąb
królestwa śmierci, Hadesu, czyli w świat materii. Przekształca to królestwo o d
w e w n ą t r z i nasyca je nowym życiem. Jedynie dlatego, że podporządkowuje
swą wolę woli wyższych, boskich sił, Orfeusz może nie tylko panować nad tym,
co w człowieku i naturze niższe, zwierzęce, ale naprawdę go przekształcić. Dzięki temu staje się twórcą człowieka duchowo-cielesnego, który później nie będzie
już podporządkowany wiecznemu cyklowi narodzin i śmierci”42.
Możliwe jest zinterpretowanie w świetle nauki Sołowjowa Powrotu Czorba. Filozof powiada, że aby zasłużyć na szczęście, „miłość powinna wziąć swój
krzyż”43. Cierpienie związane ze śmiercią ukochanej osoby może być takim
krzyżem. Trzeba tu jednak powiedzieć, że „wzięcie krzyża” nie oznacza u Sołowjowa pokonania śmierci.
40 Cyt. za: А. Янсен, Стихотворение „Три подвига” — ключ к пониманию философии любви Вл. Соловьева как трехчленного творческого процесса, [w:] Владимир Соловьев
и культура Серебряного века, red Α. Тахо-Годи, Е. Тахо-Годи, Москва 2005, s. 125.
41 В. Соловьев, Стихотворения и шуточные пьесы, oprac. З.Г. Минц, Ленинград 1974,
s. 70–71.
42 A. Янсен, op. cit, s. 127.
43 W. Sołowjow, Sens miłości…, s. 47.
2011-04-27 10:09:12
•
377
Wyjątkowo ostro cielesność i seks przeciwstawione są miłości idealnej w powieści Zaproszenie na egzekucję, swoistej antyutopii, której akcja toczy się w dalekiej przyszłości w zdegradowanym świecie. Osobą cieszącą się w nim szczególnym prestiżem jest mający wykonać na bohaterze wyrok śmierci kat, M’sieur
Pierre. Cały ów świat przesycony jest tym, co po rosyjsku określa się słowem
пошлость, które — jak podkreśla Nabokov — nie ma dokładnego odpowiednika
w innych znanych mu językach44. M’sieur Pierre to niemal czysta esencja пошлости45, która przejawia się także w jego wypowiedziach o miłości. Kat przedstawia skazańcowi coś w rodzaju wykładu o przyjemnościach, mającego wzbudzić
w nim żal za światem, jaki będzie trzeba wkrótce porzucić. Szczególnie rozwodzi
się nad tym, co nazywa przyjemnością miłosną:
Przyjemność miłosną — powiedział M’sieur Pierre — osiąga się za pomocą jednego
z najpiękniejszych i najpożyteczniejszych ze wszystkich znanych człowiekowi ćwiczeń fizycznych46.
M’sieur Pierre dostrzega wyłącznie fizjologiczny aspekt zbliżenia erotycznego (w pewnym momencie mówi o rozkoszy „załatwiania potrzeb naturalnych,
którą wielu stawia na równi z rozkoszą miłości”, ZNE, s. 140).
Bohater utworu, Cyncynat C., jest w powieściowym świecie jedyną osobą
zasługującą w pełni na miano istoty ludzkiej, przeciwstawioną zbiorowisku człowiekopodobnych kukieł. Jako istota ludzka bohater zdolny jest do prawdziwej
miłości. W powieści powraca wspomnienie ukochanej Marfińki. Niestety jest
ona jedną z kukieł: „już w pierwszym roku małżeństwa [...] zaczęła go zdradzać:
z kim popadło i gdzie popadło” (ZNE, s. 29). To męki nieustannej zazdrości sprawiają, że bohater przestaje się pilnować, w rezultacie czego odkryta zostaje jego
„zbrodnicza” inność. M’sieur Pierre nie potrafi oczywiście zrozumieć cierpień
Cyncynata, mówi:
Cóż z tego, że zdradzała pana — przecież i pan trzymał ją w objęciach. (ZNE, s. 132)
Mimo dręczących wspomnień niewierności bohater pisze w liście do
żony:
A jednak: kocham cię. Beznadziejnie, śmiertelnie, nieodwracalnie... (ZNE, s. 59)
Ta miłość, w której oczywiście tkwi element cielesny, przykuwa go do jego świata, każe żywić bezsensowne nadzieje na ucieczkę z więzienia, zamiast
chwytać się wyraźnego przeczucia innej, lepszej rzeczywistości.
44
V. Nabokov, Nikolai Gogol, New York 1961, s. 63.
Zwraca na to uwagę wielu badaczy, por. G.M. Hyde, Vladimir Nabokov: America’s Russian Novelist, London 1977, s. 135; S. Davydov, [hasło] Poshlost', [w:] The Garland Companion
to Vladimir Nabokov, red. V.E. Alexandrov, New York 1995, s. 631; S.I. Parker, Understanding
Vladimir Nabokov, Columbia, South Carolina 1987, s. 51.
46 V. Nabokov, Zaproszenie na egzekucję, przeł. L. Engelking, Warszawa 2003, s. 137. Dalsze
cytaty na podstawie tego samego wydania, po cytacie w nawiasie znajdzie się skrót ZNE i numer strony.
45
2011-04-27 10:09:13
378
•
Leszek Engelking
W Zaproszeniu na egzekucję występuje jeszcze jedna ważna postać emanująca zmysłowością, córka dyrektora więzienia, Emmoczka. To ona rozbudza fałszywe nadzieje Cyncynata na pomoc w ucieczce, skazaniec myśli, zobaczywszy
ją po raz pierwszy, że gdyby była dorosła, to „jak w poetyckiej starożytności”
(ZNE, s. 44), zapewniłaby mu wolność. Wzmianka o „poetyckiej starożytności”
każe szukać źródła tych myśli w klasycznych wierszach i rzeczywiście można je
tam znaleźć — w wierszu Michaiła Lermontowa Соседка (1840, Sąsiadka), monologu więźnia skierowanym do młodej dziewczyny, której ojciec ma klucze do
jego więzienia. Emmoczka zdaje się początkowo potwierdzać nadzieje skazańca,
który znajduje narysowany jej ręką cykl obrazków pokazujący historię ucieczki. Później, kiedy Cyncynat chce wydobyć od niej datę egzekucji, dziewczynka mówi nagle „jutro”. Cyncynat pyta: „Jutro umrę?”, i słyszy w odpowiedzi:
„Nie, uratuję”. Dziewczynka dodaje jeszcze: „Uciekniemy i ożeni się pan ze mną”
(ZNE, s. 135). Ostatecznie jednak, kiedy bohater niespodziewanie znajduje się
poza więzieniem i spotyka Emmoczkę, ta chwyta go mocno za rękę i prowadzi
nie w bezpieczne miejsce, ale do mieszkania rodziców.
Cyncynat musi dopiero uświadomić sobie, że wszystko go zwiodło, żeby być gotowym na spokojne opuszczenie więzienia ciała (to oczywiście motyw gnostyczny).
Wszystko mnie zwiodło — pisze bohater — wyjaśniając się, wszystko. Otóż i ślepa
uliczka życia tutaj — i nie w jego ciasnych ramach należało szukać ocalenia. (ZNE, s. 187)
Bohater powieści Дар (Dar, niekompletne wyd. czasopiśmiennicze 1937–1938,
wyd. książkowe 1952), ostatniej rosyjskiej powieści Nabokova, odnajduje swą prawdziwą miłość. Co charakterystyczne, w powieści nie dochodzi do zbliżenia cielesnego. Wydaje się, że powinno do niego dojść tuż po jej zakończeniu, gdyż zakochanych
czeka pierwsza noc w pustym mieszkaniu, ale uważny czytelnik wie coś, o czym nie
wiedzą bohaterowie: żadne z nich nie ma kluczy do owego mieszkania.
Nabokov planował kontynuację Daru, w której ukochana bohatera miała
zginąć pod kołami samochodu, on zaś miał ją wcześniej zdradzić z wulgarną
francuską prostytutką, fascynującą go seksualnie47. Druga część powieści jednak
nie powstała, a w tym Darze, który od pisarza otrzymaliśmy, bohatera, będącego
jedną z uprzywilejowanych, by tak rzec, „metafizycznie uzdolnionych” postaci
Nabokova widzimy w sprzyjającym metafizycznym przeczuciom stanie idealnego zakochania, o którym mówił ostatni wiersz Nabokova:
Zapominamy: zakochanie / to nie schylonej twarzy wdzięk, / lecz pod liliami wód otchłanie,
/ pływaka w nocy nagły lęk. // Gdy śnisz się, śnij się, zakochanie, / lecz nie dręcz, nie budź,
zostaw sen, / bo lepsze niedopowiadanie, / niż ta szczelina, promień ten. // Przypomnieć
chcę, że zakochanie / z jawy i zwykłych znaków drwi, / że może zaświat, zmartwychwstanie
/ w ciemności uchyliły drzwi48.
47 Na temat planów kontynuacji Daru zob. B. Boyd, Vladimir Nabokov: The Russian Years,
Princeton, New Jersey 1990, s. 516–517; А. Долинин, Истинная жизнь писателя Сирина, [w:]
idem, Истинная жизнь писателя Сирина, s. 145–147, 157–158.
48 В. Набоков, Стихи…, s. 317–318.
2011-04-27 10:09:13
•
379
Erotic love in a few of Vladimir Nabokov’s
Russian-language works.
Nabokov and Vladimir Solovyov
Summary
Vladimir Nabokov’s Lolita, as well as his Ada, are considered classics of erotic fiction. Nevertheless, he does not glorify carnal love and sexual freedom. His attitude towards love seems to be
similar to that of the Russian religious philosopher Vladimir Solovyov, who considers erotic love
as the highest kind of love. However, Solovyov sees its meaning not simply in the act of sexual
intercourse, but rather in the justification and salvation of an individual through the sacrifice of
their egoism.
In Mary (Mashenka), his first novel, Nabokov describes first love as remembered by his main
character, now a Russian émigré in Berlin. Love reconstructed through memories is, in a way,
a platonic one. The process of remembering makes the hero happy. Before this process began, we
had seen him in a state of depression and inertia into which he was plunged by a sexually fulfilling love affair with another woman. At the end of the novel the hero realizes that it is senseless to
meet the real girl from his memories when she comes to Berlin. The whole beauty of his love is
its memory.
Love for a dead person is devoid of the carnal element. We can see such love in Nabokov’s
short story The Return of Chorb (Vozvrashchenie Chorba). A young Russian émigré marries a girl
who dies during the honeymoon. To make her image immortal and replace her forever, the hero
decides to pass in reverse order through all the places they had visited during their journey back
to the hotel where they had spent their wedding night. It resembles the ancient legend of Orpheus
and Eurydice. Chorb might be seen as an Orpheus who has succeeded. Vladimir Solovyov’s poem
Tri podviga (Three Fulfillments) shows an Orpheus to whom Eurydice has been given back. It is
possible that the poem is a subtext of Nabokov’s story.
The novel Invitation to a Beheading is full of gnostic motives (gnostic ideas, it should be
reminded, also influenced Solovyov). Love for his unfaithful wife and vague hopes connected with
his jailer’s erotically charged daughter bind the hero to the jail of his awful totalitarian world as
well as to the jail of the flesh (gnostic topoi).
The last of Nabokov’s Russian works, the poem Vliublionnost' (Being in Love), which appears in his English-language novel, Look at the Harlequins!, suggests that a state of being in love
slightly opens the door to the hereafter. According to Nabokov’s statements, art also connects us
to the transcendental realm. Not only Nabokov, but Solovyov as well, think that both art and the
state of being in love bring us closer to a better reality.
Keywords: Nabokov, Solovyov, love, sex, hereafter.
2011-04-27 10:09:13

Pobierz artykuł - Slavica Wratislaviensia

Transkrypt

Podobne dokumenty

Rekomendacje Krzysztof Lubczyński

Tamte książki

Obraz kobiecości a ewolucja archetypu animy w wybranych

WYNIKI GŁOSOWANIA NA ROMANS WSZECH CZASÓW

vladimir nabokov jako wykładowca literatury