01. Prawo osobowe

PRAWO OSOBOWE – PODMIOTY
PRAWA
konspekt opracowany na podstawie:
1/ W. Uruszczak, Historia państwa i prawa polskiego, t. I, wyd. II, Wolters Kluwer
2013, s. 102-104, 106-107, 301-303;
2/ S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. I, Kraków 2002, s.
226-228;
3/ W. Witkowski, A. Korobowicz, Historia ustroju i prawa polskiego (1772-1918),
Wolters Kluwer 2009, s. 25-26, 69, 133, 177-178, 255;
4/ S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. II, Kraków 1998, s.
57-60;
5/ J. Bardach, Z. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego,
wyd. V, Lexis Nexis 2003, s. 418-423, 557-558.
Konspekt jest pomocą dydaktyczną, nie zastępuje podręcznika, wykładu i
ćwiczeń, w szczególności nie zawiera wszystkich informacji zamieszczonych w
zalecanym podręczniku.
POJĘCIE ZDOLNOŚCI PRAWNEJ I ZDOLNOŚCI DO CZYNNOŚCI
PRAWNEJ
Zdolność prawna – zdolność bycia podmiotem praw i obowiązków (inaczej: zdolność nabywania
praw); pełna dla szlachty i duchownych, ograniczenia dla innych stanów (np. w kwestii własności
nieruchomości ziemskich)
Zdolność do czynności prawnej – zdolność do samodzielnego składania i przyjmowania wiążących
oświadczeń woli, powodujących powstanie, zmianę lub wygaśniecie stosunku prawnego
Podmioty prawa: osoby fizyczne (także nasciturus, małżeństwo i rodzina) oraz wspólnoty
ludzkie – korporacje
W średniowieczu w Polsce pojęcia te nie były ściśle rozróżniane, zaleca się dla tego okresu
operowanie pojęciem zdolność prawna:
- Pierwotnie nie przynależała obcym, w pełni przynależała w obrębie stanu
- Osoby fizyczne, nasciturus (ochrona m.in. w statucie ormiańskim z 1519 główszczyzna za
poronienie wskutek zranienia/pobicia kobiety w ciąży; prawa spadkowe nasciturusa w prawie
miejskim)
- Zależy od wieku, płci, dobrego imienia, przynależności stanowej/korporacyjnej, religii, stanu
zdrowia, pozostawaniu w stanie małżeńskim
OKOLICZNOSCI OGRANICZENIA ZDOLNOŚCI PRAWNEJ W
ŚREDNIOWIECZU I OKRESIE NOWOŻYTNYM
1/ brak dobrej sławy i poczciwości – właściwe pochodzenie (prawe, z małżeństwa i
pewnych rodziców) i zachowanie (naganny zawód, przestępstwo)
2/ upośledzenie umysłowe (niedorozwój, choroba psychiczna) – wymagana pełnia
władz umysłowych; w SKW marnotrawcy nie mogą alienować majątku
dziedzicznego; szerokie ograniczenia także z ułomności fizycznych w prawie
lennym
3/ ograniczenie praw córek w prawie spadkowym
4/ ograniczenie zdolności kobiet z powodu słabości płci niewieściej (fragilitas
feminei sexus); wskazanie wieku 12 lat jako lat sprawnych przez wzgląd na prawo
kanoniczne; panna działa w asystencji ojca/brata/stryja i in., żona wraz z mężem,
pełna zdolność wdów
5/ mężczyźni lata sprawne 15 lat, obrót majątkiem wydzielonym bez zgody ojca 24
lata
6/ ograniczenia stanowe – zwłaszcza polityczne
7/ religia – prawa Żydów określone przywilejem z 1264 r.
PRZYKŁADY OGRANICZENIA LUB SPECYFICZNEGO OKREŚLANIA
ZDOLNOŚCI PRAWNEJ W OKRESIE NOWOŻYTNYM
1/ ustawy amortyzacyjne od 1635 r. – zakaz legowania instytutom kościelnym
i zakonnikom nieruchomości, także zapisów wyderkafowych na
nieruchomościach,
2/ król: 1573 zgoda sejmu na związek małżeński, 1631 zgoda nabywania
nieruchomości dla rodziny, 1641 zgoda na wyjazd zagraniczny
3/ prawo mieszczan do stosunków kredytowych i handlowych, także poza
stanem z np. szlachtą
4/ zakaz piastowania funkcji publicznych i nabywania królewszczyzn
(mieszczanie, chłopi, Żydzi)
5/ cudzoziemcy mogą pozywać wiernych ale ograniczenia prawa spadkowego
dla ich spadkobierców mieszkających zagranicą
BARTŁOMIEJ GROICKI NA TEMAT KOBIETY BRZEMIENNEJ I
NASCITURUSA (Tytuły prawa majdeburskiego, wyd. Lwów
1761, s. 74).
OSOBY PRAWNE: KORPORACJE I FUNDACJE
Rozwój doktryny: XII w. glosatorzy okręg miejski osobą prawną
XIII w. komentatorzy teoria osoby fikcyjnej, oderwanej od osób ją tworzących; do XVII w.,
potem zastąpiona teoria umowy społecznej, w XIX w. nowe koncepcje
Korporacje
-
-
Wspólnoty sąsiedzkie: opola – wspólne obowiązki wynikające z prawa książęcego, np.
danina opolna
Wspólnoty stanowo- terytorialne: ziemie (w okresie rozbicia dzielnicowego księstwa
dzielnicowe, reprezentacja przez lokalnych baronów świeckich i duchownych), miasta,
wsie, instytuty kościelne (parafie, biskupstwa, są to tzw. osoby moralne – „Samodzielne
podmioty prawa oderwane od osób, które je kiedyś tworzyły”; problem reprezentacji
Państwo: „zorganizowana wspólnota terytorialna mieszkańców podległa jednej władzy
książęcej lub królewskiej”; stopniowa ewolucja: przedmiot prawa (Gall Anonim;
podmiot w osobie księcia) Res publica (bł. Wincenty) Corona Regni Poloniae
Wspólnoty zawodowe: cechy, gildie kupieckie
Wspólnoty narodowościowe i religijne: Żydzi, Ormanie
Uznanie osobowości albo drogą tradycji albo przywilejem; II poł. XVIII w. kompanie
handlowe uzyskiwały osobowość na drodze prawodawstwa królewskiego albo sejmowego.
Fundacje mniej popularne, od 1669 r. wymóg sejmu do założenia korporacji z dóbr
ziemskich.
ZASADY PRAWA CYWILNEGO – XIX W.
1/zasada nienaruszalności własności prywatnej 0 zasada indywidualizmu, wczesny
kapitalizm
2/ zasada równości podmiotów prawa cywilnego – wyjątki zob. niżej
3/ zasada swobody umów – wybór umowy, kontrahenta etc.
4/ zasada bezpieczeństwa obrotu – wyjątkowe okoliczności unieważnienia umowy,
zasada lex retno non agit, pacta sunt servanda, ochrona praw słusznie nabytych,
popularność koncepcji abstrakcyjnych czynności prawnych (ważność czynności nie
zależy od przyczyny, np. czeki i weksle); księgi wieczyste
5/ zasada harmonijnego współżycia – kierunek interpretacji, z uwzględnieniem:
słuszność, dobra wiara, uczciwy obrót, dobre obyczaje, pokrzywdzenie, krzywda
moralna, niesłuszne wzbogacenie, cel niegodziwy, niegodność dziedziczenia,
niewdzięczność; klauzula rebus sic stantibus (wygaśnięcie lub zmiana warunków
zobowiązania jeśli zmieniły się okoliczności)
-*Ograniczenie zdolności do czynności prawnej: wiek, stan psychiczny, płeć, tryb
życia (marnotrawstwo, pijaństwo), wyznanie (zgoda władz na małżeństwo Żydów
ABGB)
OSOBY PRAWNE – XIX W.
-
Niewiele uwagi okres wczesnokapitalistyczny (kapitalizm wolnokonkurencyjny i
indywidualizm): opozycja wobec zrzeszeń feudalnych, potęgi kościoła, brak w KN, ABGB
odsyła do ustaw politycznych, Landrecht zob. poniższa tabela; Koncepcje osób
prawnych:
1/ F.K.v. Savigny koncepcja fikcji prawnej
2/ Rudolf von Ihering: prawo podmiotowe przysługuje osobom fizycznym, osoby
prawne – twór techniki prawodawczej
-
Okres kapitalizmu monopolistycznego – potrzebne spółki; teoria organiczna osoby
prawnej jako bytu realnego Otto von Gierke – osoba ma organy, rozum, wolę
-
Podziały osób prawnych: prawa prywatnego (powołują zainteresowani; substrat
osobowy korporacje, substrat majątkowy fundacje) i prawa publicznego (powołuje
ustawa); osoby majątkowe i altruistyczne
Sposób powstania osób prawnych: 1/ system koncesyjny, 2/ system normatywny
(rejestracja)
-
WIELKIE KODYFIKACJE XIX WIEKU 1
Kodyfikacja
Cechy
Landrecht
pruski
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
BGB
•
•
•
•
•
Odróżnienie zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnej
Uzależnienie praw od przynależności stanowej
Jedyne ograniczenie szlachty – konieczne specjalne pozwolenie na posiadanie
gruntów chłopskich
Mieszczanie – wymóg zezwolenia na zakup dóbr rycerskich, zakaz piastowania
urzędów honorowych
Chłopi – wymóg zgody pana na opuszczenie ziemi, zawarcie małżeństwa, niektóre
transakcje
Pełna zdolność od 24 lat
Zniesienie ograniczeń stanowych edykt z 9 X 1807
Osoby prawne – związki obywateli, wspólny cel
Powstanie aktem państwowym = towarzystwa
Korporacje – kościoły, gminy miejskie i wiejskie, powstałe bez aktu państwowego
Państwo = fiskus = ogół dochodów i majątków państwowych
W części ogólnej: 69 paragrafów o osobach prawnych
2 typy osób prawnych: stowarzyszenia (korporacje) związki osób, zakłady (fundacje)
– substrat rzeczowy, majątek na cele fundacji
Zdolność do czynności prawnej 21 lat
Osoby prawne publiczne i prywatne, w ich ramach korporacje i fundacje
Stowarzyszenia idealne (powstanie przez wpis do rejestru, chyba że kościół lub
działalność polityczna – prawo protestu władzy administracyjnej) i gospodarcze
(koncesja)
WIELKIE KODYFIKACJE XIX WIEKU 2
Kodeks
Cechy (także z zakresu prawa rodzinnego)
Kodeks
Napoleona
Zasada równości i powszechności praw prywatnych
Zdolność do czynności prawnej od 21 lat
Brak dywersyfikacji przez wzgląd na wyznanie, święcenia, ślub zakonne
Ograniczenie równości:
a) kobiety (opieka i władza rodzicielska – ta przysługuje tylko ojcu, świadczenie przy
aktach urzędowych, mężatki pod władzą męża, obowiązek posłuszeństwa, mąż
zarządza całością majątku); cel ochrona rodziny
b) dzieci pozamałżeńskie: nieślubne naturalne (uprawnienie przez małżeństwo
rodziców lub uznanie) oraz ze związków cudzołożnych i kazirodczych (brak
uprawnienia – jak bez matki i ojca); zakaz dochodzenia ojcostwa, utrudnienie
dochodzenia macierzyństwa
Kodeks
Cywilny
Królestwa
Polskiego
Zmiany względem KN: Pełnia praw cudzoziemcom w miejsce zasady wzajemności,
zniesienie śmierci cywilnej zastąpienie ubezwłasnowolnieniem osób skazanych na
jedną z kar głównych
Władza rodzicielska do obu rodziców – w sporze decyduje głos ojca, prawo karcenia
dzieci (także opiekunowie) tak, by nie szkodzić zdrowiu i postępach w nauce,
wprowadzenie instytucji sądownego odebrania władzy rodzicielskiej
WIELKIE KODYFIKACJE XIX WIEKU 3
Kodeks
Cechy
ABGB
Konstrukcja wrodzonych praw podmiotowych jednostki
Powszechność i równość praw cywilnych – postulatywnie, odsyła do
petryfikujących nierówność ustaw politycznych (do 1848)
Ale upośledzenie kobiet w małżeństwie i rodzinie
Ograniczenie praw dzieci nieślubnych
Wpływ wyznania i statusu majątkowego
Od 1859 likwidowane: wydziedziczenie za porzucenie wiary
chrześcijańskiej, zakaz małżeństw chrześcijan z niechrześcijanami
UWAGI DOTYCZĄCE PRAWA MIĘDZYWOJENNEGO
-
-
Brak jednolitej kodyfikacji prawa osobowego
Osoby fizyczne nabycie/utrata osobowości prawnej narodziny/śmierć;
prawa spadkowe nasciturusa
Art. 96 Konstytucji Marcowej zniesienie szlachectwa, pozostaje na
płaszczyźnie towarzysko-szlacheckiej
Pełnia praw cywilnych dla obywateli polskich, ograniczenie przez: wiek
(małoletni), stan zdrowia (choroba psychiczna), płeć (upośledzenie w
prawach kobiet), zawód (wojskowi, duchowni)
Rejestracja stanu cywilnego
Osoby prawne prawa publicznego (państwo, instytucje państwowe,
organizacje samorządu terytorialnego, gospodarczego, zawodowego) i
prawa prywatnego (inicjatywa jednostek, cele prywatne: spółki z o.o.,
spółki akcyjne, stowarzyszenia zarejestrowane, związki zawodowe,
spółdzielnie, fundacje)
Konstrukcja prawa podmiotowego: prawo przysługujące podmiotowi,
składające się z wiązki uprawnień i połączonych z nimi obowiązków innych
podmiotów