Jerzy Zamojski, Tradycyjne rzemiosła japońskie

Jerzy Zamojski, Tradycyjne rzemiosła japońskie

Studia i Materiały. Miscellanea Oeconomicae
Rok 14, Nr specjalny/2010
Wydział Zarządzania i Administracji
Uniwersytetu Humanistyczno – Przyrodniczego Jana Kochanowskiego w Kielcach
Rozwój regionów
Jerzy Zamojski1
TRADYCYJNE RZEMIOSŁA JAPOŃSKIE
– SZTUKA, KULTURA, BIZNES
Wstęp
Japończycy uwaŜają się za depozytariuszy wielu tradycyjnych rzemiosł azjatyckich, które w wielu wypadkach zanikły juŜ na kontynencie. W tym artykule za
cel stawiam sobie pokazanie, w jaki sposób Japonia, kraj ze wszech miar nowoczesny, potrafi dbać o tradycję materialną, podtrzymując więzi z kulturą duchową
narodu, ale takŜe nie zapominając o profesjonalnym zarządzaniu i rachunku ekonomicznym, na szczeblach państwa, regionu i przedsiębiorstwa. Jak sądzę, moŜna
z tego źródła zaczerpnąć wiele inspiracji do działań i to bardziej w obszarze biznesowo-zarządczym, niŜ w zakresie produktów, które wszak wywodzą się z zupełnie
innej tradycji i kultury.
Zasady funkcjonowania i organizacja tradycyjnych rzemiosł japońskich
Usystematyzowanie i uregulowanie zasad funkcjonowania tradycyjnych rzemiosł japońskich sięga roku 1974, a więc ma juŜ ponad 35 lat tradycji. Wówczas
to japońskie ministerstwo gospodarki (MITI – Ministerstwo handlu międzynarodowego i przemysłu, a obecnie METI – ministerstwo gospodarki, handlu i przemysłu) postanowiło uregulować zasady związane z rzemiosłami tradycyjnymi.
Okres ten w historii Japonii to czas, w którym staje się ona największą potęgą
gospodarczą Azji i jedną z największych potęg gospodarczych świata. Nowoczesność, industrializacja, konsumpcja i wszystko to, co wiąŜe się z wąskim rozumieniem nowoczesności, a co jednocześnie w wielu krajach powoduje upadek trady1
Dr Jerzy Zamojski, adiunkt, Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy Jana Kochanowskiego
w Kielcach.
255
cyjnej kultury narodowej, religii itp. na rzecz „macdonaldyzacji Ŝycia” wywołało
takŜe w Japonii pewien chaos. W ten obszar, ogarnięty brakiem reguł funkcjonowania i podejmowaniem róŜnorakich, często sprzecznych inicjatyw, z całą mocą
weszło MITI porządkując cały układ i nadając mu ramy, które z jednej strony
zapewniły stabilność systemu (trwa juŜ ponad 35 lat i bardzo dobrze się sprawdza), a z drugiej zapewniło na tyle elastyczną strukturę, Ŝe pomieściło w swych
ramach 198 róŜnych gałęzi rzemiosła, pozwalając na w miarę swobodny dobór
środków i sposobów organizacji wynikających ze specyfiki poszczególnych rzemiosł i regionów. Dzięki temu udało się zawrzeć ogólnonarodowy konsensus, bez
którego cała inicjatywa najprawdopodobniej by się nie udała2.
W maju 1974 roku powstało afiliowane przez MITI Stowarzyszenie Promocji
Tradycyjnych Rzemiosł Wytwórczych. W roku 1975, na mocy nowych regulacji
prawnych, stało się ono oficjalnym przedstawicielem 198 tradycyjnych rzemiosł
japońskich. Stało się to na zasadzie konsensusu, a nie przymusu. Jedną z cech
charakterystycznych japońskich rządów jest bowiem uŜywanie tzw. miękkich
form oddziaływania, zamiast przymusu. W ramach wsparcia ministerialnego określono zasady uznawania rzemiosła za tradycyjne. Tych zasad jest zaledwie pięć,
ale ich stosowanie w całości nie zawsze jest wymagane (zwłaszcza punkt 1). Liczy
się bowiem bardziej zdrowy rozsądek, tradycja i kultura niŜ często bardzo niedoskonałe prawo. Wśród przytoczonych w dalszej części przykładów moŜna odnaleźć na to dowody. A oto owych pięć zasad:
1. Produkt musi być uŜywany w Ŝyciu codziennym;
2. Produkt musi być głównie wykonany ręcznie;
3. Produkt musi być wytwarzany przy uŜyciu tradycyjnych technik;
4. Materiały muszą być głównie takie, jakie były wykorzystywane tradycyjnie;
5. Ów przemysł musi mieć charakter regionalny.
Dodatkowymi zasadami są: produkt tradycyjny jest w danym regionie wytwarzany minimum przez 100 lat, a produkt regionalny to minimum 10 przedsięwzięć
gospodarczych i 30 zatrudnionych w nim osób3.
Rzemiosła, które zostały uznane za tradycyjne mogą się posługiwać wspólnym
logo. Stanowi ono takŜe certyfikat autentyczności.
Rysunek 1. Logo tradycyjnego rzemiosła japońskiego.
Źródło: http://www.kansai.meti.go.jp/english/index.html
2
3
http://www.kougei.or.jp/english/intro.html
Lista kryteriów METI, http://www.kansai.meti.go.jp/english/dentousangyou/top_page.html.
256
Stowarzyszenie Promocji Tradycyjnych Rzemiosł Wytwórczych (The Association for the Promotion of Traditional Craft Industries)
Stowarzyszenie to dba o promowanie tradycyjnych rzemiosł w kraju i za granicą. W mniejszym stopniu jest odpowiedzialne za przestrzeganie standardów jakości i wykonawstwa zgodnego z normami ministerialnymi, gdyŜ o to dbają poszczególne branŜowe stowarzyszenia regionalne. Samo stowarzyszenie dba o jakość i zgodność wyrobów z tradycją nadając uprawnienia zbliŜone do cechowych
i udzielając prawa do posługiwania się logiem. PowyŜsze logo jest symbolem
jakości i zgodności z tradycją danego wyrobu.
Sama promocja odbywa się na wielu płaszczyznach. Stowarzyszenie organizuje wystawy zagraniczne odpowiadając na rosnące zapotrzebowanie na świecie na
tradycyjne produkty japońskiego rzemiosła. Oprócz tego promuje się rzemiosło
w szkołach podstawowych i gimnazjach, wpajając japońskiej młodzieŜy szacunek
i przywiązanie do tradycji. Listopad jest tradycyjnym miesiącem promocji rzemiosła tradycyjnego4. Organizuje się wówczas liczne wystawy i prelekcje. W Tokio,
gdzie mieści się centrala stowarzyszenia, w naleŜących do niego pomieszczeniach
muzealnych (gdzie stale prezentowane są róŜne wyroby japońskich rzemieślników) organizuje się pokazy i spotkania z twórcami z całej Japonii5.
Stowarzyszenie dba takŜe o zabezpieczanie i dokumentowanie dorobku japońskich rzemieślników, prowadząc w tym zakresie odpowiednie badania naukowe.
Przykładowe rzemiosła – historia, produkty, wybrane formy promocji oraz
liczba zakładów i łączna ilość zatrudnionych
Oto zbiór przykładowych dwudziestu sześciu regionów produkcji tradycyjnych
wyrobów rzemieślniczych wraz z mapą ilustrującą w jakiej części Japonii się
znajdują. Trzeba przy tym pamiętać, Ŝe dostępne oficjalne dane METI z roku 2004
mówią o ponad stu tysiącach zatrudnionych w 17.793 zakładach rzemieślniczych
uznanych jako tradycyjne. Jest to więc takŜe istotny gospodarczo sektor, który
dość sprawnie się rozwija. Wartość jego produkcji to prawie 200 miliardów jenów6.
4
5
6
Działania METI w ramach Miesiąca Tradycyjnego Rzemiosła (ustanowionego przez rząd na wniosek METI) opisane są m.in. w http://www.meti.go.jp/english/press/data/20090602_03.html
Strona muzeum http://www.nihon-kogeikai.com/index-E.html
T. Watanabe, Traditional Craft Industries In Japan, The Association for the Promotion of Traditional Craft Industries, APEC Forum 2006, http://www.apecovop.org/objstore/forum/30
/TraditionalCraftIndustriesInJapan.pdf
257
Legenda:
1.
Nambu Ironware
2.
Naruko Kokeshi
3.
Aizu Lacquerware
4.
Yuki Tsumugi
5.
Takasaki Daruma
6.
Kirvu Textiles
7.
Iwatsuki Dolls
8.
Edo Kiriko
9.
Hakone-Yosegi-Zaiku marquetry
10.
Odawara Chochin
11.
Takaoka Copperware
12.
Kaga Yuzen
13.
Kutani Ware
14.
Wajima Lacquerware
15.
Echizen Washi
16.
Gifu Wagasa
17.
Tokoname Pottery
18.
Shigaraki Pottery
19.
Nishijin Weaves
20.
Kvo Sensu
21.
Kyoto Dolls
22.
Inshu Washi
23.
Unshu Soroban
24.
Hakata Dolls
25.
Arita and Imari Ware
26.
Ryukyu Bingata
Wyroby z Ŝelaza
Lalik kobiet z drewna
Wyroby z drewna lakierowane i złocone
Jedwabne tkaniny na kimona
Lalki z papier mache
Tkaniny jedwabne
Lalkarstwo
Szkło barwione i cięte
Intarsja
Papierowe lampiony na świece
Odlewy z miedzi
Specjalne malowanie tkanin
Kolorowa porcelana
Drewniane wyroby lakierowane
Papier czerpany
Parasole z bambusa i papieru
Czerwona ceramika uŜytkowa
Czerwona ceramika z naturalnym szkliwem
Tkactwo
Wachlarze
Lalki z drewna i materiału
Papier ręcznie formowany
Japońskie liczydła
Porcelanowe lalki
Porcelana w dwóch typach
Tekstylia
Rysunek 2. Atlas tradycyjnych rzemiosł japońskich.
Źródło: http://web-japan.org/atlas/crafts/craft_fr.html
258
Tabela 1. Krótkie opisy wybranych rzemiosł tradycyjnych – historii, stanu obecnego i form promocji.
1. Nambu Ironware
Produkcję wyrobów Ŝelaznych w miastach Morioka i Mizusawa, prefekturze Iwate
rozpoczęto jeszcze w epoce Edo (1603-1868), choć niektóre przekazy mówią nawet
o wieku XII. Przybyli tu rzemieślnicy z Kioto ze względu na bardzo dobrej jakości
metal, glinę oraz dostępność drewna. Wyroby to broń ale zwłaszcza czajniki i patelnie.
Specjalnością owych naczyń jest nie tylko estetyczny, tradycyjnie japoński wygląd, ale
uwalnianie jonów Ŝelaza co sprzyja leczeniu anemii.
Łącznie istnieje tam 80 przedsiębiorstw tego typu zatrudniających 980 osób.
Atrakcją turystyczną są festiwale odbywające się corocznie w lipcu i październiku.
2. Naruko Kokeshi
Tradycyjne lalki japońskie „Kokeshi” zaczęto wyrabiać w rejonach miast Sendai i Naruko w prefekturze Miyagi w drugiej połowie okresu Edo (1603-1868). Ponoć owe lalki
uosabiające japoński ideał kobiety i dziewczyny były wyrabiane od początku jako produkty sprzedawane turystom, którzy odwiedzali ten region ze względu na tamtejsze
źródła. Łącznie powstało dziesięć typów lalek „Kokeshi”, (z których najsłynniejsze są
Naruko) które wyrabiano w całym regionie Tohoku.
Dziś istnieje tam 100 przedsiębiorstw zatrudniających 135 pracowników.
Atrakcją turystyczną Narodowy Festiwal Kokeshi odbywający się w październiku.
3. Aizu Lacquerware
Wyroby lakierowane znane były w regionie Aizu (prefektura Fukushima) juŜ w wieku
XV, ale prawdziwy rozkwit przyniosło regionowi ściągnięcie specjalistów z Kioto.
Zastosowali oni nowe techniki pokrywania drewna laką i złotym pyłem, z których najsłynniejszą jest hananuri (technika lakierowania, suszenia i wykańczania bez polerowania). Powstały specjalne wzory znane jako Makie. Specyfiką tego rzemiosła jest podział
pracy, gdzie jednak nadal pracuje się ręcznie. Tak więc moŜna nazwać te zakłady specyficznymi manufakturami. Dziś tworzy się tu m.in. bardzo znane meble.
Działa tu obecnie 369 zakładów produkcyjnych zatrudniających 3600 osób.
4. Yuki Tsumugi
W regionie tym wytwarza się Yuki Tsumugi – najlepsze tkaniny jedwabne na kimona,
które im dłuŜej je nosić tym ich kolory stają się głębsze, a sam materiał nabiera bardziej
jedwabistego połysku. Produkcja tego materiału rozciągnięta jest na przestrzeni 20
kilometrów wzdłuŜ rzeki Kinu (słynącej z krystalicznie czystej wody) w prefekturze
Ibaraki Tochigi we wschodniej Japonii. Wszystkie czynności przy produkcji materiału
od przędzenia poprzez tworzenie wzoru na wątku są robione ręcznie. Materiał jest bowiem zbyt delikatny aby stosować np. krosna maszynowe. Czas tkania jednego tan
(jednostka kimona szerokości 38 cm a długości 10,6 m) moŜe trwać nawet kilka miesięcy. Historyczne korzenie wytwórczości sięgają tu wieku VIII (okres Nara). W wiekach XIV do XVI tkaniny te znano jako Hitachi, a potem (ze względu na protektora
i opiekuna tutejszych rzemieślników) nazwano Yuki Tsumugi. JuŜ w roku 1956 uznano
to za dobro kultury, a od 1977 stał się tradycyjnym rzemiosłem japońskim.
Dziś istnieje 731 zakładów tego typu i zatrudnia 1150 osób.
Cd. tabeli na następnej stronie.
259
Cd. tabeli.
5. Takasaki Daruma
Słowo Daruma pochodzi od słowa Bodhidharma, twórcy buddyjskiej sekty Zen. Lalki
te, wykonywane z papier mache7 są w Japonii tradycyjnym symbolem szczęścia, gdyŜ
zawsze wstają jak upadną. Dodatkowym zwyczajem jest to Ŝe są sprzedawane bez namalowanych oczu ze względu na to, Ŝe owe oczy barwi właściciel w zaleŜności od
okazji dla jakiej ową lalkę kupił. Wytwarzanie owych lalek w Takasaki sięga wieku
XVII. Dziś prawie stu rzemieślników produkuje rocznie około 1,6 mln sztuk. Jest to
80% całej japońskiej produkcji.
Na targi Daruma w styczniu kaŜdego roku przybywają setki tysięcy Japończyków.
6. Kirvu Textiles
Kolorowe tkaniny z barwionej przędzy o róŜnej grubości nici. Produkcję w Kiryu
w prefekturze Gunma (blisko Tokio) rozpoczęto w epoce Tempyo (VIII wiek). Rozkwit
nastąpił w końcu wieku XVI. Nowe techniki produkcji wprowadzono zaś w wieku
XVIII. Od roku 1977 rzemiosło to zostało uznane za tradycyjne. Obok tradycyjnych
zakładów powstają w regionie takŜe te oparte o tkanie wspomagane komputerami. Oba
przemysły jednak funkcjonują obok siebie.
Łącznie istnieje dziś w regionie 260 przedsiębiorstw zatrudniających 1050 osób.
7. Iwatsuki Dolls
Miasto Iwatsuki zlokalizowane w prefekturze Saitama. Kiedyś był to waŜny ośrodek
produkcji wyrobów z drewna drzew zwanych paulownia8. Stopniowo, od XVII wieku,
na plan pierwszy wysunęła się produkcja lalek z wiórów tego drzewa. Z czasem miasto
to stało się największym lalkarskim miastem Japonii. Są w nim organizowane liczne
festiwale, a tamtejsze lalki kupuje się m.in. dla zapewnienia prawidłowego rozwoju
dziewcząt (Hina-Ningyo) i chłopców (Gogatsu-Ningyo). Łącznie działa tam dziś około
300 zakładów rzemieślniczych tego typu, a w samym mieście jest ponad 100 sklepów
z lalkami.
8. Edo Kiriko
Produkcję tego typu szkła w regionie Tokio rozpoczęto na bazie doświadczeń europejskich w epoce Meji (II połowa XIX wieku). Udało się bowiem rozwiązać problem
cięcia szkła. Ów przemysł przetrwał i w roku 1985 stał się rzemiosłem tradycyjnym.
Wszystkie procedury XIX-wieczne zostały zachowane.
Dziś istnieje 89 zakładów rzemieślniczych dających pracę 195 osobom.
9. Hakone-Yosegi-Zaiku marquetry
To rzemiosło to intarsja. Rozwinęło się w mieście Hakone w prefekturze Kanagawa, ze
względu na bogactwo róŜnych gatunków drewna. Korzystne było takŜe połoŜenie bliskie Tokio. Jest to teŜ miejsce słynące z ciepłych źródeł i przyciągające turystów z całej
Japonii. Dzięki temu wyroby intarsjowane z Hakone stały się znane w całym kraju, jako
pamiątka z Hakone. Drewno uŜywane w wyrobach ma swój naturalny kolor i nie jest
w Ŝaden sposób barwione. Cienkie kawałki drewna grubości 0,01 centymetra naklejane
są na pudełka i inne wyroby.
Dziś produkcją tego typu zajmują się 22 zakłady, a w nich pracuje 110 ludzi.
7
8
Papier mache (fr.) – dająca się formować, twardniejąca po wysuszeniu masa z rozdrobnionego
i rozmiękczonego w wodzie papieru z dodatkiem substancji wiąŜących.
Paulownia – typ drzew zaliczanych do trędownikowatych, obejmujący 17 gatunków rosnących
tylko w wybranych krajach Azji południowo-wschodniej.
260
10. Odawara Chochin
Chochin oznacza japońskie przenośne latarnie szeroko stosowane w okresie Edo (16031869). W ich środku znajdowały się świece, zaś same latarnie były wykonane z papieru
i bambusa. Dzięki układowi przypominającemu harmonijkę moŜna było latarenkę złoŜyć i uzyskać płaski krąŜek. Wynalazca tego typu latarń mieszkał właśnie w mieście
Odawara w prefekturze Kanagawa. Stąd nazwa Odanawa Chochin. Latarnie te mają
trzy cechy – po pierwsze są tak małe Ŝe moŜna zwinięte nosić je w kimonie, po drugie
są trwałe i moŜna ich uŜywać przy złych warunkach atmosferycznych, a po trzecie
odstraszają złe duchy. Dlatego teŜ uŜywano ich powszechnie zwłaszcza na początku
wieku XVIII.
Dziś juŜ nie cieszą się taką popularnością i w związku z tym są wytwarzane juŜ tylko
w dwóch jednoosobowych zakładach rzemieślniczych.
11. Takaoka Copperware
Historia odlewów z miedzi w mieście Takaoka (prefektura Toyama) sięga początków
XVII wieku. Wytwórczość ta zwłaszcza rozwinęła się po roku 1830 stając się od połowy
XIX wieku nawet towarem eksportowym. Wyroby dla świątyń, do parzenia herbaty czy
lampy ogrodowe a nawet ogromne posągi są tu odlewane techniką wosku traconego.
Forma jest tu jednorazowego uŜytku. Dodatkowo metal moŜe być grawerowany lub inkrustowany. W produkcji stosuje się teŜ dodatki z innych metali lub farb i lakierów.
Łącznie działają w tym regionie 453 zakłady rzemieślnicze zatrudniające 3416 pracowników.
12. Kaga Yuzen
To sposób barwienia tkanin znany w mieście Kanazawa w centrum prowincji Kaga
(dziś prefektura Ishikawa) od początku okresu Edo (1603-1869). Charakteryzuje się on
kolorami tkanin z wyjątkowym połyskiem. Ostateczny ryt nadał mu malarz Yuzen-sai
Miyazaki w II połowie XVII wieku. Kaga Yuzen charakteryzuje barwieniem tkanin
pięcioma kolorami (Indygo Blue, ciemny czerwony, Ŝółta ochra, trawiasta zieleń i fioletowy) które nanosi się na tkaninę w określonej kolejności stopniowo usuwając pastę
ryŜową która ma okresowo powstrzymywać farbę. Tkaninę barwi się od krawędzi do
środka. Tradycyjne wzory to ptaki, motyle, góry i strumienie. Cały proces realizowany
jest przez jednego rzemieślnika i trwa nawet 2-3 miesiące. Na końcu tkaniny moczy się
w nurcie rzek Sai lub Asano co stanowi sporą atrakcję turystyczną. Towarzyszy temu
spektaklowi stosowna oprawa.
Dziś istnieją tam 333 takie warsztaty, w których pracuje 944 osoby.
13. Kutani Ware
Kutani (prefektura Ishikawa) to miejsce, w którym od połowy XVII wieku produkuje
się kolorową porcelanę. Znaleziono tu odpowiednią glinę i ściągnięto fachowców
z ówczesnego centrum japońskiej porcelany – Hizen. Tutejszy rodzaj porcelany nazwano od wsi, w której wszystko to się zaczęło, Kutani-yaki. Ma on swoje 5 barw Kutani
(granat, fiolet, Ŝółć, zieleń i czerwień). Tymi kolorami pokrywa się całą powierzchnię
porcelany – stosując motywy zwierzęce, roślinne, krajobrazowe i geometryczne.
Z nieznanych powodów w roku 1710 produkcji zaprzestano. Porcelanę z tego okresu
nazywa się wiec starym Kutani. Produkcję wznowiono dopiero w wieku XIX. Marka
znów zaczęła się liczyć w II połowie XIX wieku. Przyczynił się do tego zwłaszcza
artysta Shoza dzięki czemu styl nowy nazwano Kutani Shoza.
Dziś działają tu 474 zakłady zatrudniające 2101 osób.
Cd. tabeli na następnej stronie.
261
Cd. tabeli.
14. Wojima Lacquerware
Tradycja jaką w tej dziedzinie moŜe poszczycić się półwysep Noto w prefekturze Ishikawa to równo 1000 lat. Współcześnie stosowana technika pochodzi z lat 1660-1670.
Odkryto wówczas w rejonie Wajima złoŜa substancji mineralnych nadających się do
mieszania z lakierem. Dzięki stosowaniu kilku warstw lakieru wyroby z Wajima są
wyjątkowo długowieczne. Produkcja tutejsza nadal jest silnie wspierana przez państwo.
W 813 zakładach pracuje obecnie 2734 pracowników, ale w mieście znajdują się takŜe
odpowiednie szkoły z Wajimskim Centrum Treningowym Artystycznego Lakierowania
wspieranym przez rządową agencję ds. kultury na czele. Prowadzi się teŜ badania dotyczące technologii wytwarzania oraz lakierów stosowanych przed wiekami.
15. Echizen Washi
Słowo Washi oznacza japoński papier czerpany wykonany z włókien roślin takich jak
Kozo (morwa papierowa). Papier ten jest niezwykle trwały i potrafi przetrwać nawet
1000 lat. Miasto Imadate połoŜone w prefekturze słynie z papieru od staroŜytności.
Papier ten wymieniany jest m.in. w dokumencie z roku 774. Od XIV wieku był papierem uŜywanym przez elity, zaś od 1661 roku drukowano na nim pierwsze japońskie
papierowe pieniądze. Papier Ehizen Washi był takŜe uŜywany do druku banknotów
w epoce Meji. Był i jest nadal niezwykle ceniony przez artystów (m.in. przez malarzy
i kaligrafów) ze względu na swą miękkość. Dziś papier czerpany jest produkowany
głównie w Ehizen. Stosuje się go takŜe w drukarkach laserowych oraz odświeŜaczach
powietrza (jako amortyzatory). Tak więc znaleziono dlań szereg nowych zastosowań.
W czterdziestu pięciu zakładach zatrudnionych jest obecnie 247 osób.
16. Gifu Wagasa
Produkcja tych parasoli rozpoczęła się w mieście Gifu (prefektura Gifu) w połowie XVIII
wieku. Była to próba poprawy sytuacji gospodarczej regionu zniszczonego powodzią. Modę
na takie parasole zaczęto więc lansować wśród samurajów. Papier czerpany Mino-Washi od
dawna produkowany w tej okolicy, cechował się duŜą wytrzymałością ze względu na stosowanie do produkcji długich włókien. W zasięgu był takŜe dobry bambus rosnący w dolinie rzeki Kiso oraz lakier i olej sezamowy pozyskiwany w górach. W początkach XX wieku
produkowano nawet milion parasoli rocznie, a dziś w dwunastu zakładach kilkudziesięciu
robotników wytwarza ich rocznie kilkadziesiąt tysięcy. Czas produkcji, przy której stosuje
się tylko tradycyjne techniki, trwa kilka miesięcy. Oprócz standardowych parasoli wyrabia
się takŜe takie stosowane na specjalne uroczystości, czy mniejsze wykorzystywane w tańcu.
Gifu Wagasa to waŜne elementy japońskiej kultury i sztuki.
17. Tokoname Pottery
Tokonome-yaki to znana w całej Japonii ceramika wyrabiana na półwyspie Chita,
a zwłaszcza w mieście Tokoname, w prowincji Aichi. Produkuje się ją od 900 lat, a największy rozkwit – działających 3000 pieców – zanotowano w wiekach XII i XIII. Początkowo wyrabiano elementy religijne takie jak słoje do przechowywania buddyjskich sutr.
Od wieku XIV i XV zaczęto przechodzić do produkcji dóbr codziennego uŜytku. Zmiany
systemu produkcji następowały od wieku XVIII, ale najsłynniejszy produkt – czerwony
czajnik - powstał dopiero w wieku XIX. Kolor brązowo czerwony jest związany z tym, Ŝe
tutejsza glina zawiera wiele związków Ŝelaza. Dziś produkuje się wszystko od naczyń
kuchennych, przez filiŜanki po rury kanalizacyjne i ceramikę sanitarną. Łącznie działa w
tym regionie 256 zakładów produkcyjnych i zatrudnia 1050 osób. Dla popularyzacji
tutejszych produktów organizuje się w sierpniu festiwal, zaś w listopadzie wystawę, na
której przyznaje się nagrodę Choza.
262
18. Shigaraki Pottery
Ceramika zwana Shigraki-yaki pochodzi z miasta Shigaraki oraz jego okolic. Miasto to
znajduje się w południowej części prefektury Shiga. Produkcję ceramiki w tym rejonie
rozpoczęto w wieku XIII. Wytwarza się tu zwłaszcza większe przedmioty ceramiczne
ze względu na znaczną wytrzymałość wyrobów z tutejszej gliny. W procesie wypalania
tutejszej gliny na powierzchni tworzy się zielone szkliwo. Sama ceramika, ze względu
na duŜą zawartość Ŝelaza w glinie, jest czerwona. Są dwie charakterystyczne cechy
miejscowych wyrobów z gliny. W XVI wieku wielu mistrzów zdobniczych uŜywało tej
ceramiki do tworzenia najwspanialszych wyrobów słuŜących do parzenia herbaty. Ceramika ta zyskała wówczas duŜą renomę. W XVII wieku stała się głównie ceramiką
uŜytkową. Dziś produkuje się tu kafelki, garnki donice itp. Wyroby w róŜnych kształtach i rozmiarach.
W 150 zakładach pracuje obecnie 1200 osób. Dla popularyzacji tutejszej ceramiki urządza się w lipcu doroczny festiwal.
19. Nishijin Weaves
Produkcja barwnych tkanin w Kioto ma 1200 lat tradycji. Początkowo produkowano je
na potrzeby dworu cesarskiego i arystokracji. Potem znalazły swe zastosowanie w teatrze Noh (najstarsza forma teatru japońskiego) dodając mu specyficznego kolorytu. Po
zniszczeniu Kioto w XV wieku tkacze powrócili i zostali skupieni w jednym miejscu,
a przy tym doprecyzowano wówczas techniki tkackie stosowane do dziś. Z tych dwóch
faktów bierze swą nazwę styl „Nishijin” oznaczający dosłownie „miejsce na zachodzie.” Dziś tkaniny Nishijin są uŜywane do szycia np. strojów weselnych albo kimon.
Ich jakość i estetyka nie ma sobie równych.
Współcześnie wiele firm wprowadziło nowoczesne technologie ale nadal najwyŜszą
renomą cieszą się materiały wykonane w sposób tradycyjny. Łącznie działa dziś
w Kioto 1.757 zakładów zatrudniających 22.258 ludzi.
20. Kyo Sensu
Tradycja produkcji wachlarzy sięga w Japonii VII wieku. Pierwsze z nich był wykonywane z cienkich listewek japońskiego drzewa cyprysowego Hinoki. Dopiero później
zaczęto wklejać weń papier. Stały się bardzo modne na dworze i wśród elit przybierając
eleganckie i ozdobne formy. Zdobione były malunkami oraz paskami złotej i srebrnej
folii. W XIV wieku znalazły swoje zastosowanie w japońskim teatrze Noh i tańcu klasycznym Buyo. Wreszcie stały się elementem ceremonii picia herbaty. Od XIII wieku
były eksportowane takŜe do Chin. Trafiły takŜe do Europy stając się np. niezwykle popularne na dworze Burbonów. Dziś nadal wachlarze z Kioto są wysoko cenione w świecie
nie tylko ze względu na piękną formę, ale takŜe ze względu na walor uŜytkowy.
Istnieją w Kioto 132 zakłady tego typu zatrudniające 727 rzemieślników.
21. Kyoto Dolls
W Kioto takŜe produkuje się lalki. Tradycja ta sięga średniowiecza a rozwinęła się
w wieku XVII. Są to wykonane z drewna i pomalowane figurki, które następnie ubiera
się w specjalne szyte dla nich kimona. Materiał, z którego owe kimona się wykonuje to
opisany wcześniej Nishijin weaves. Owe ozdobne lalki stanowią takŜe symbol prawidłowego rozwoju dziewcząt i chłopców. W dniu 3 marca dekoruje się dom lalkami
dziewczęcymi, zaś 5 maja chłopięcymi aby dzieci owych płci chowały się zdrowo.
Dziś istnieje w Kioto 49 takich zakładów rzemieślniczych i pracuje w nich 300 osób.
Cd. tabeli na następnej stronie.
263
Cd. tabeli.
22. Inshu Washi
To japoński papier ręcznie formowany. Inshu zwane teŜ Inaba, to obszar połoŜony we
wschodniej części prefektury Tottori. Dzięki krystalicznie czystym źródłom połoŜonym
wysoko w górach papier Inshu Washi cieszy się popularnością od ponad 1000 lat.
Szczególny rozkwit produkcji przypadł na okres od XVII do XIX wieku. Od 1975
uznano Inshu Washi za japoński przemysł tradycyjny. Szczególnie ceniony jest ten
rodzaj papieru przez kaligrafów. Ale produkuje się z niego takŜe Fusuma i Shoji (japońskie tradycyjne drzwi przesuwne oraz ekrany).
Dziś istnieje 51 takich zakładów i zatrudnia 367 osób.
23. Unshu Soroban
Soroban to tradycyjne japońskie liczydła koralikowe. Ponoć zostały sprowadzone do
Japonii z Chin w XVI wieku. Nabrały one jednak specyficznego stylu. Japońskie liczydła są mniejsze od uŜywanych w innych krajach i łatwiejsze w obsłudze. W Unshu
mieszczącym się we wschodniej części prefektury Shimane (zachodnia Japonia) produkcja liczydeł praktykowana jest od pokoleń. Tutejsze liczydła zwane są Soroban
Unshu. Obecną wersję stworzono ponoć w XIX wieku na bazie przerobionych liczydeł
z Hiroszimy. Wykorzystano teŜ występujące w tym miejscu rośliny, takie jak dąb, śliwa
czy bambus. Zwłaszcza w początkach XX wieku liczydła stały się produktami powszechnie stosowanymi. Dzieci uczono czytać, pisać i Soroban. W roku 1985 japońskie
Ministerstwo Handlu Międzynarodowego i Przemysłu (MITI) wzięło Soroban Unshu
pod ochronę. Dziś region ten dostarcza około 70% ogółu liczydeł sprzedawanych
w Japonii.
Istnieje dziś 18 zakładów produkujących liczydła, w których pracuje 285 osób.
24. Hakata Dolls
Lalki te są najbardziej znanym produktem z prefektury Fukuoka na północy Kyushu.
Wytwarzanie tych lalek zaczęło się koło roku 1608 (data budowy zamku Fukuoka).
Z porcelany stworzył je dla pana zamku rzemieślnik Sashichi Masaki tworząc pierwowzór lalek Hakata. Pod koniec XIX wieku lalki przestały pełnić rolę uŜytkową, na rzecz
ozdobnej. Od wystawy paryskiej w roku 1900 stały się istotnym towarem eksportowym
zyskując światową renomę. Lalki wykonuje się przy pomocy gipsu i gliny pozyskiwanego miejscowo. Po wyschnięciu lalki są malowane. Ich cechą charakterystyczną jest
uczucie przypominające dotyk gładkiej białej skóry. Całość produkcji wykonuje jeden
rzemieślnik w sposób tradycyjny. Dzięki ręcznemu rzeźbieniu i malowaniu lalka nabiera indywidualnego charakteru.
Dziś działa 89 zakładów rzemieślniczych zatrudniających 635 osób. Co roku w kwietniu odbywa się w Tokio wystawa lalek.
25. Arita and Imari Ware
Produkcja porcelany w Arita sięga początków wieku XVII, kiedy odkryto w prowincji
Saga bogate złoŜa kaolitu. Czasem porcelanę tę nazywają ware Imari, ze względu na
nazwę portu, przez który owa porcelana byłe wywoŜona. Początkowo była to porcelana
wykonana w stylu chińskim z ciemnoniebieskimi wzorami na białym tle. Zwano ją
wówczas sometsuke. W latach czterdziestych XVII wieku powstał nowy styl zwany
aka-e charakteryzujący się jasnymi i śmiałymi wzorami głównie w kolorze czerwonym.
Oba te wzory dominują w wyrobach Arita i Imari. Produkty z XVII i XVIII wieku
nazywane są zwykle Ko-Imari (stare Imari). Mają duŜą wartość artystyczną i kolekcjonerską. Od połowy XVII wieku tutejsze wyroby trafiały takŜe do Europy, ze względu
na handel z Holendrami. Wywarły one istotny wpływ na rozwój europejskiej porcelany.
264
Dziś produkcja odbywa się dwutorowo. Obok zakładów produkujących masowo produkty ceramiczne funkcjonują teŜ zakłady rzemieślnicze gdzie artyści wykonują pojedyncze egzemplarze.
Dziś działa tam 156 zakładów zatrudniających 6350 pracowników.
Corocznie od 29 kwietnia do 5 maja odbywają się targi porcelany Arita, gdzie 650
sklepach i straganach rozstawionych na długości 6 kilometrów oferowane produkty
ogląda i kupuje 700.000 ludzi.
26. Ryukyu Bingata
Bingata to tradycyjna technika barwienia powstałą w prefekturze Okinawa. Centrum
jest miasto Naha. Działalność rozwinęła się w okolicach zamku i trwałą między XV
a XIX wiekiem. Szaty te były uŜywane przez kobiety do celów religijnych i w uroczystościach oficjalnych. Techniki barwienia napłynęły do Ryukyu w wieku XV poprzez
wymianę towarową z Chinami i Azją południowo-wschodnią. Po modyfikacji oddającej
kulturę i klimat Okinawy nabrała swego niepowtarzalnego stylu. Cechuje się on Ŝywą
kolorystyką, a do tego wzory mają trójwymiarową stylistykę przypominającą obraz.
Same motywy mogą być mieszane skupiając w jednym rysunku nawet wszystkie pory
roku. Ma to oddawać wolność serce ludu Okinawy. Produkty charakteryzują się bardzo
wysoką jakością wykonania. Niektórzy rzemieślnicy nanoszą barwy przy uŜyciu szablonów, a niektórzy się nimi nie posługują.
Dziś działa na Okinawie 19 zakładów rzemieślniczych zatrudniających 97 osób.
Źródło: http://web-japan.org/atlas/crafts/craft_fr.html
Podsumowanie
W zaprezentowanych przykładach tradycyjnych rzemiosł japońskich przenikają
się wątki starych i nowych zastosowań produktów, piękna, sztuki i tradycji, wiary
w bogów, dobre i złe duchy. KaŜde z tych rzemiosł ma swoje cechy charakterystyczne nadające mu elementy niepowtarzalności i specyficznego stylu. Wiele
z nich opatrzone jest nie tylko setkami czy nawet ponad tysiącem lat tradycji, ale
takŜe wplecione w religię, czy folklor danej ziemi. O efektywności promocji, ale
takŜe o atrakcyjności samych festiwali i festynów dla współczesnych Japończyków świadczy to, Ŝe przybywają nań corocznie nawet w liczbie kilkaset tysięcy
gości. Atrakcyjność tych rzemiosł jest bardzo róŜna i przekłada się na liczbę zakładów oraz pracujących w nich rzemieślników. Są takie, w których pracę znajduje po kilka do kilkudziesięciu tysięcy ludzi (stanowiąc istotne filary ekonomicznego rozwoju regionu), ale i takie, w których pracuje po kilka do kilkudziesięciu
osób. Wszystkie one splatają się jednak w misternie utkaną sieć, która wiąŜe to
ultranowoczesne społeczeństwo z tradycją, religią i kulturą ich przodków. Całość
stanowi zaś interesującą lekcję tego, jak zorganizować owe działania wiąŜąc je
z odpowiednim rachunkiem ekonomicznym. Takie rozwiązania przy odpowiedniej
modyfikacji i właściwym zarządzaniu mogłyby stać się ratunkiem dla wielu regionów i społeczności w naszym kraju, gdzie tradycja umiera w błyskawicznym tempie podcinając takŜe korzenie wielu miejscowości. Przy tym jest ściśle powiązane
z interesem narodowym, gdyŜ mogłoby osłabić nasilający się proces wynaradawiania Polaków coraz słabiej związanych z tradycją i kulturą narodową. To proces, który bez silnego wsparcia centralnych organów władzy i połączenia sił
265
z regionami i resztkami regionalnych twórców nie ma jednak większych szans na
powodzenie w skali masowej. Wymaga bowiem swoistej inŜynierii społecznej
i uczynienia tradycji i folkloru na powrót atrakcyjnymi.
Bibliografia:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
http://web-japan.org/atlas/crafts/craft_fr.html
http://www.kansai.meti.go.jp/english/dentousangyou/top_page.html
http://www.kougei.or.jp/english/intro.html
Informacja na temat listopadowego miesiąca tradycyjnego rzemiosła japońskiego na
stronach METI: http://www.meti.go.jp/english/press/data/20090602_03.html.
Strona muzeum tradycyjnej japońskiej sztuki rzemieślniczej: http://www.nihonkogeikai.com/index-E.html.
Watanabe T., Traditional Craft Industries In Japan, The Association for the Promotion of Traditional Craft Industries, APEC Forum 2006, http://www.apecovop.org
/objstore/forum/30/TraditionalCraftIndustriesInJapan.pdf.
Abstrakt
W artykule przedstawiono zasady, którymi kierowali się Japończycy organizując i porządkując system tradycyjnych rzemiosł japońskich. Łącznie za takowe
zostało uznanych juŜ 198 rzemiosł. Ukazano rolę i znaczenie Stowarzyszenia
Promocji Tradycyjnych Rzemiosł Wytwórczych oraz formy jego działalności na
rzecz japońskiej tradycji rzemieślniczej. Przytoczono teŜ historię i współczesność
dwudziestu sześciu japońskich rzemiosł regionalnych, wskazując na ich znaczenie
w kulturze, sztuce, tradycji, religii, ale takŜe ekonomii i promocji owych regionów. Całość stanowi bogate źródło doświadczeń i inspiracji.
Traditional Japanese crafts - art, culture, business
The article presents the principles which guided the Japanese system of organizing and arranging traditional Japanese crafts. In total, as such, there have already been recognized 198 crafts. It emphasises the role and importance of the
Association for the Promotion of Traditional Craft generating capacity and the
forms of its activities with the traditional Japanese crafts. Also, the history and
contemporary Japanese twenty-six regional crafts have been quoted, indicating
their importance in the culture, art and traditions, religions, as well as economics
and promotion of these regions. The whole constitutes a rich source of experience
and inspiration.
PhD Jerzy Zamojski, assistant professor, The Jan Kochanowski University of Humanities and Natural Sciences in Kielce.
266