Wybrane zasady ekonomii islamskiej a zrównoważony rozwój

Transkrypt

Nr 86
Zeszyty Naukowe AKADEMII PODLASKIEJ w SIEDLCACH
Seria: Administracja i Zarz dzanie
2010
dr Mateusz A. Bonca
Uniwersytet Stosunków Mi dzynarodowych w Gdyni
Wybrane zasady ekonomii islamskiej
a zrównowa ony rozwój przedsi!biorstw
Chosen principles of Islamic economics
and the sustainable development of enterprises
Streszczenie: W dyskusjach pojawia si teza, !e zrównowa!ony rozwój to rozwój
oparty na równowadze pomi dzy wymiarem gospodarczym, spo"ecznym i #rodowiskiem naturalnym1. Równowaga nie wyklucza dzia"alno#ci zyskownej z ekonomicznego punktu widzenia, jednak równie! pozosta"e elementy powinny pozostawa$
w stanie d"ugoterminowej stabilno#ci. Dzia"alno#$ nie mo!e zatem by$ „krzywdz%ca”
dla spo"eczno#ci, ani tym bardziej nie mo!e negatywnie wp"ywa$ na #rodowisko naturalne, uniemo!liwiaj%c kolejnym pokoleniom korzystanie z jego zasobów. Poniewa!
ekonomia islamska nazywana jest cz sto etyczn% ekonomi%, celem tego artyku"u jest
sprawdzenie, na ile zasady ekonomii islamskiej wpisuj% si w zasady zrównowa!onego rozwoju przedsi biorstw. Czy przedsi biorstwa dzia"aj%ce w zgodzie z zasadami ekonomii islamskiej s% jednocze#nie prowadzone z zachowaniem równowagi
p"aszczyzny gospodarczej, spo"ecznej i ekologicznej w wy!ej przyj tym rozumieniu,
czy te! ewentualna równowaga jest inaczej rozumiana ni! w kr gu kultury zachodniej?2
Abstract: Also a thesis that a sustainable development is the development based on
the balance is turning up at discussions between the economic, social dimension and
the natural environment. The balance doesn't exclude profitable activity from an economic point of view, however remaining elements should also remain in the state for
the long-term stability. Activity cannot and so be „ hurting ” for the community, neither
all the more cannot negatively affect the natural environment, preventing next generations from using his resources. Since Islamic economics is often called ethical economics, an inspection is a purpose of this article, to what extent principles of Islamic
economics are becoming part of principles of the sustainable development of enterprises. Whether operating enterprises in accordance with principles of Islamic economics simultaneously are run with keeping their balance of economic, social and
ecological plain in the higher accepted understanding, whether the possible balance
differently is also understood than in the range of the west culture?
1
M. Keating, Szczyt Ziemi. Globalny program dzia"a& (wersja polska publikacji „The centre for
our common future”), Agenda informacyjna ”GEA” Sp. z o.o., Warszawa 1994.
W artykule wykorzystano fragmenty ksi!"ki autora pod tytu#em Islamskie instrumenty finansowe, Warszawa 2010.
2
118
M.A. Bonca
Wst!p
Od lat 70. XX wieku, nied#ugo po rozpocz ciu si kryzysu naftowego, znacznego tempa nabra# rozwój nowego rynku, nowej ekonomii, której
zasady s! odmienne od tradycyjnych zasad ekonomi zachodniej. Ekonomia
ta, to ekonomia islamska, a jej centrum stanowi Bliski Wschód oraz kilka krajów Dalekiego Wschodu (mi dzy innymi Malezja i Indonezja). Mimo "e zasady ekonomii islamskiej maj! swoje $ród#a w islamie, którego pocz!tki
datuj! si na VII wiek n.e., to dynamiczny wzrost zainteresowania i autentyczne odrodzenie jej zasad wi!"e si bezpo%rednio z ruchami modernizmu
i neoo"ywienia islamu z pocz!tku XX wieku. Ruchy te zosta#y wzmocnione
znacznym nap#ywem kapita#u finansowego do pa&stw zasobnych w z#o"a
ropy naftowej w drugiej po#owie ubieg#ego wieku.
Wówczas te" nast!pi#a znaczna aktywizacja zarówno praktyków, jak
i teoretyków ekonomii i finansów. Pojawi#y si pierwsze instytucje finansowe,
których dzia#ania by#o prowadzone zgodnie z zasadami i ograniczeniami wyznaczonymi przez islam. Poniewa" jednak zasady ekonomii islamskiej i ich
aplikacja w codziennej dzia#alno%ci wymagaj! g# bokiego zrozumienia istoty
i filozofii islamu, wzros#o równie" zainteresowanie studiami nad Szariatem
i badaniem zastosowania jego zasad i norm w codziennej aktywno%ci przedsi biorstw.
Jednocze%nie, od lat 70. zesz#ego wieku, a dok#adniej – od czasu konferencji ONZ w Sztokholmie w 1972 roku, rozpocz #a si burzliwa %wiatowa
dyskusja na temat zrównowa"onego rozwoju, mi dzy innymi w kontek%cie
wyznaczenia nowej roli organizacji mi dzynarodowych w dziedzinie ochrony
%rodowiska. Kilkana%cie lat pó$niej, w raporcie Komisji ONZ do Spraw 'rodowiska i Rozwoju, zatytu#owanym „Nasza Wspólna Przysz#o%(” z 1987 roku
(tzw. Brundtland's Report) po raz pierwszy oficjalnie zdefiniowano „zrównowa"ony rozwój” jako „zaspokajanie potrzeb obecnych pokole&, bez naruszenia mo"liwo%ci przysz#ych pokole& do zaspokajania swoich potrzeb”3.
Kolejne lata, a" do dnia dzisiejszego, to ewolucja poj cia zrównowa"onego rozwoju, która ostatecznie wydaje si zmierza( w kierunku ustalenia
znaczenia tego poj cia, jako „rozwoju spo#ecznego i gospodarczego przedsi biorstw, umo"liwiaj!cego dzisiejsze realizowanie aspiracji i osi!ganie zysków, bez naruszania mo"liwo%ci realizowania aspiracji i osi!gania zysków
w przysz#o%ci”4.
Zasady i zakazy ekonomii islamskiej
Podstawowe zasady ekonomii islamskiej s! uznane za niezmienne,
oparte na Koranie i Szariacie. Pozostaj! niemodyfikowalne niezale"nie od
3
M. Taniewski, Wyk#ad z okazji inauguracji roku akademickiego 1996/1997 w Politechnice 'l!skiej w Gliwicach. [online], http://www.kbn.gov.pl/pub/kbn/sn/archiwum/9605/01.html, dost p
2004-03-16.
4
A. Witek-Crabb, Zrównowa!ony rozwój przedsi biorstw – wi cej ni! ekorozwój, [w:] Zrównowa!ony rozwój przedsi biorstw a relacje z interesariuszami, H. Brdulak (red.), Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2005, s. 561-568.
Seria: Administracja i Zarz dzanie (13)2010
ZN nr 86
Wybrane zasady ekonomii islamskiej a zrównowa!onych rozwój przedsi"biorstw
119
regionu %wiata, w którym s! stosowane i czasu, w którym si z nich korzysta. Oczywi%cie zale"nie od regionalnej sytuacji system finansowy i gospodarka mog! dzia#a( w ró"ny sposób, lecz g#ówne zasady pozostaj! niezmienne jednoznacznie pozwalaj!c zidentyfikowa( system ekonomiczny
jako islamski.
W zwi!zku ze zró"nicowaniem pa&stw pod wzgl dem gospodarczym,
ró"norodno%ci! regionów i krajów oraz dyskusji filozoficzno-doktrynalnych
nie uzgodniono dot!d jednej, uniwersalnej definicji ekonomii islamskiej. Wydaje si jednak, "e udan! prób! ustalenia znaczenia owego poj cia z punktu
widzenia kultury islamu jest propozycja Zamira Iqbala oraz Abbasa Mirakhora: „Ekonomia islamska to zbiór instytucji, tj. formalnych i nieformalnych zasad post powania oraz ich sposób egzekwowania, zaprojektowany przez
Daj!cego Prawo, tj. Allaha poprzez zasady opisane w Koranie, wyja%niony
i dostosowany do codziennego u"ycia w Sunnie Proroka Muhammada oraz
rozszerzony na nowo pojawiaj!ce si sytuacje przez ijtihaad, by zarz!dza(
alokacj! rzadkich zasobów, produkcj! i wymian! dóbr oraz us#ug, jak i dystrybucj! dochodów oraz bogactwa z nich wynikaj!cego”5.
Powy"sza definicja silnie podkre%la zale"no%( ekonomii od religii oraz
przekazów religijnych i interpretacji rozszerzaj!cych „ijtihaad”6. Fundamentalne zasady formalne i nieformalne ekonomii oraz sposoby ich egzekwowania dla wszystkich rynków islamskich s! standardowe i to"same. Cech! kultury islamu jest uniwersalizm. Nale"y owe zasady g# biej przeanalizowa(,
poniewa" w ich zrozumieniu le"y klucz do ustalenia istoty islamskich instrumentów finansowych oraz mo"liwo%ci ich odpowiedzialnego wykorzystania
do zarz!dzania konwencjonalnymi przedsi biorstwami.7
Zasadami tymi s!:
1. Ochrona w#asno%ci,
2. Obowi!zek pracy,
3. Przejrzysto%( i zaufanie w stosunkach mi dzy kontrahentami,
4. Konkurencja i wspó#dzielenie ryzyka.8
Drug! stron wy"ej wymienionych obowi!zków tworz! dwa fundamentalne zakazy:
1. Zakaz naliczania i pobierania odsetek,
5
Z. Iqbal, A. Mirakhor, An Introduction to Islamic Finance, Theory and Practice, John Wiley
& Sons (Asia), Singapore 2007, s. 32 (t#um. w#asne). Ta filozofia jest wyra"ana w podstawowych aktach normatywnych wielu pa&stw muzu#ma&skich. Na przyk#ad artyku# 2 Konstytucji Republiki Islamskiej Iranu stanowi: „Ustrój Republiki Islamskiej oparty jest na nast puj!cych dogmatach wiary: 1) Wierze w jedynego Boga (zawartej w formule: „Nie ma boga prócz Boga”),
w Jego najwy"sz! w#adz i prawodawstwo oraz poddanie si Jego woli. 2) Na Boskim Objawieniu i jego zasadniczej roli w prawodawstwie […]”. Ca#o%( prze#o"onego na j zyk polski dokumentu w: Stolarczyk M., Iran, pa&stwo i religia, Warszawa 2001.
6
M. El-Gamal, Islamic Finance. Law, Economics and Practice, Cambridge University Press,
New York 2006, s. 28-30.
7
A.S. Rosly, Critical Issues on Islamic Banking and Financial Markets, Authorhouse, Bloomington 2005, s. 6 i nast.
8
I. Warde, Islamic Finance in the Global Economy, Edinburgh University Press, Edinburgh
2001, s. 38.
ZN nr 86
Seria: Administracja i Zarz!dzanie (13)2010
120
M.A. Bonca
2. Zakaz wykorzystywania przewagi nad konkurentem do budowania
niekorzystnej dla niego wspó#pracy.
Dla celów tego artyku#u, który sygnalizuje jedynie potrzeb dalszych,
pog# bionych bada& komparatystycznych, wybrane zosta#y do wst pnych
porówna& z ideami zrównowa"onego rozwoju dwie z g#ównych zasad ekonomii islamskiej. Po pierwsze, zasada przejrzysto%ci i zaufania w stosunkach
mi dzy kontrahentami oraz po drugie, zasada konkurencji i wspó#dzielenia
ryzyka. W skrócie przedstawione zostan! równie" dwa fundamentalne zakazy - riba i gharar, które tak"e maj! znaczny wp#yw na charakter i kierunek
rozwoju przedsi biorstw islamskich.
Przejrzysto"# i zaufanie w stosunkach mi!dzy kontrahentami
W surze 5 werset 1 Koranu czytamy: „O wy, którzy wierzycie! B!d$cie
wierni zobowi!zaniom![...]”9. Ten wers okre%la jedn! z fundamentalnych zasad ekonomii islamskiej. Jest ni! przejrzysto%( stosunków mi dzy kontrahentami, której podstawowym warunkiem jest zaufanie10.
Zaufanie w islamie jest uwa"ane za najwa"niejszy element kapita#u
spo#ecznego, podstaw do budowania relacji mi dzy lud$mi oraz mi dzy
cz#owiekiem i Allahem. Koran wielokrotnie podkre%la, "e podstawow! cnot!
cz#owieka jest zachowywanie si w sposób zgodny z zasadami w nim okre%lonymi oraz w sposób przewidywalny dla innych. Bardzo wa"ne jest wywi!zywanie si w pe#ni ze sk#adanych obietnic, a co za tym idzie, budowanie
u innych poczucia zaufania do siebie.
Kapita# zaufania w ka"dej kulturze pozwala na wspó#prac , motywuje
i #!czy ludzi, usprawnia komunikacj , tworzy atmosfer otwarto%ci. Wydaje
si , "e konieczno%( budowy zaufania jest warto%ci! uniwersaln! w biznesie
i to w#a%nie zaufanie staje si $ród#em przewagi konkurencyjnej. Zaufanie
podtrzymuje istnienie rynków i zach ca do uczestnictwa w transakcjach11.
Zaufanie umacnia d#ugoterminow! równowag gospodarcz! i spo#eczn!. Przewidywalno%( przysz#ych dzia#a& oraz stabilno%( zachowa& w relacjach mi dzy przedsi biorcami, mi dzy pracodawc! a pracownikiem,
a tak"e mi dzy przedsi biorstwami a ich klientami pozwala wszystkim stronom, uczestnikom rynku, na bezpieczne i d#ugoterminowe planowanie aktywno%ci. W rezultacie – je%li zasada zaufania jest rzeczywi%cie realizowana,
9
Koran 5:1.
Por. szeroko na temat roli zaufania w kulturze zachodniej w: Sztompka P., Zaufanie. Fundament spo"ecze&stwa, Kraków 2007, por. te" Fukuyama F., Zaufanie. Kapita" spo"eczny a droga
do dobrobytu, Ossolineum, Warszawa-Wroc#aw 1997 oraz na temat zaufania jako podstawowego uwarunkowania przewagi konkurencyjnej: Ko$mi&ski A.K., Zarz%dzanie w warunkach niepewno#ci, PWN, Warszawa 2004, 142 i nast.
11
Zaufanie inwestorów do zachodniej gospodarki rynkowej obejmuje kilka p#aszczyzn, tj. zaufanie do funkcjonowania rynku (przejrzysto%( rynku), zaufanie do uczestników rynku (ich uczciwo%(), zaufanie do regulacji i instytucji nadzoruj!cych rynek oraz wiar w mo"liwo%( zyskownego inwestowania. Por. Gasparski W. (red.), Uczciwo#$ w #wiecie finansów, Warszawa 2004,
por. te" Szablewski A., Migracja kapita"u w globalnej gospodarce, Difin, Warszawa 2009,
ss. 424-439.
10
ZN nr 86
121
wówczas mo"na uzna(, "e jeden z wa"nych postulatów dzia#ania na rzecz
zrównowa"onego rozwoju gospodarczego i spo#ecznego jest spe#niony.
Dobra konkurencja
Ekonomia islamska, podobnie jak zachodnia, zak#ada istnienie konkurencji w%ród uczestników rynku. Koran wskazuje jednak na dwie odmiany
konkurencji – „dobr!” i „z#!”. „Dobra” prowadzi do poprawienia bytu nie tylko
jednostki, ale i ca#ego spo#ecze&stwa. Wyra"a j! werset 2 sury 5 Koranu:
„Wspomagajcie si wzajemnie w pobo"no%ci i bogobojno%ci!”12.
Konkurencja „z#a” prowadzi do zwi kszania stanu posiadania jednostki kosztem innych cz#onków spo#eczno%ci. Wyra"a j! mi dzy innymi
werset 2 w surze 5 Koranu: „Ale nie wspomagajcie si wzajemnie w grzechu
i wrogo%ci!”13.
Celem muzu#manów jest takie konstruowanie wspó#pracy oraz konkurowanie na rynku z innymi jego uczestnikami, aby zachowana zosta#a zasada zaufania i przejrzysto%ci wspó#pracy dla kontrahenta. Niedopuszczalne
jest, aby jedna ze stron kontraktu by#a niedostatecznie poinformowana o warunkach umowy, a zw#aszcza "eby ich nie rozumia#a oraz nie wiedzia#a
o innych okoliczno%ciach, które maj! wp#yw na t umow . W zwi!zku z tym,
"e niedopuszczalne jest wykorzystywanie asymetrii informacyjnej do budowania transakcji, oczywiste staje si , "e podstawowym warunkiem konkurowania jest wypracowywanie efektywniejszych od innych metod wykorzystywania zasobów naturalnych do wytwarzania dóbr i us#ug. Konkurencja ma
na celu jedynie zdrow! stymulacj poszczególnych jednostek do opracowywania nowych technik produkcji14.
Konkurencja na rynku nie powinna prowadzi( do os#abiania solidarno%ci i spójno%ci spo#eczno%ci, a jedynie usprawnia( wykorzystanie dost pnych
zasobów i doprowadza( do coraz wi kszego bogactwa wytwarzanego oraz
b d!cego w dyspozycji spo#eczno%ci.
Czy zatem i ta regu#a islamskiej ekonomii stoi na stra"y zrównowa"onego rozwoju przedsi biorstw? Mo"na uzna(, "e tak, poniewa" nakazuje
budowanie dobrych stosunków mi dzy przedsi biorcami i wymusza relacje,
które maj! prowadzi( do zwi kszania stabilno%ci gospodarek, poprzez eliminacj agresywnej i destrukcyjnej konkurencji. Promowany jest „zdrowy” rozwój przedsi biorstw w oparciu o wypracowywane przez nie coraz lepsze,
skuteczniejsze metody wytwarzania produktów lub oferowania us#ug. W rezultacie rynek i poszczególne jednostki maj! zmierza( ku rozwojowi opartemu na silnych i bezpiecznych fundamentach ich dzia#alno%ci.
12
Koran 5:2.
Koran 5:2.
14
Z. Iqbal, A. Mirakhor, op.cit., s. 43.
13
ZN nr 86
122
M.A. Bonca
Wspó$dzielenie ryzyka
Najwa"niejsz! jednak zasad!, wyra$nie ró"n! od regu# ekonomii zachodniej, jest zasada wspó#udzia#u ka"dej ze stron transakcji w ryzyku owej
transakcji15.
Niedopuszczalne jest uzyskiwanie zysku bez poniesienia ryzyka. Jednostka, chc!ca osi!gn!( zysk i w tym celu organizuj!ca transakcj , musi
mie( na uwadze, "e transakcja b dzie dopuszczalna w my%l ekonomii islamskiej tylko pod warunkiem, "e obie strony tej transakcji b d! obci!"one ryzykiem poniesienia straty. Oznacza to, "e niedopuszczalne s! transakcje ze
z góry okre%lonym zyskiem dla jednej ze stron16. Zgodnie z zasadami szariatu strony transakcji zawsze musz! dzieli( mi dzy siebie zarówno zyski, jak
i straty, które z danego przedsi wzi cia mog! wynikn!(. Dzi ki takiemu rozwi!zaniu ka"da ze stron zaanga"owanych w dane przedsi wzi cie d!"y do
jak najefektywniejszego jego wykonania. Ich wynagrodzenie (zysk) jest bezpo%rednio zale"ne od wyników finansowych danego projektu17.
Zasada ta ma bezpo%redni wp#yw na kszta#t stosunków mi dzy przedsi biorcami. Niedopuszczalne jest bowiem organizowanie transakcji czy
wspó#pracy, która jest tylko dla jednej ze stron w pe#ni zabezpieczona. Co wi cej, regu#a ta uniemo"liwia wykorzystanie wielu konwencjonalnych, zachodnich instrumentów finansowych, takich jak instrumenty pochodne s#u"!ce do
minimalizacji ryzyka dzia#alno%ci, czyli tak zwane instrumenty hedgingowe.
I tu tak"e mo"na uzna(, "e zasada ekonomii islamskiej sprzyja zrównowa"onemu rozwojowi, poniewa" wspiera wzrost gospodarczy oparty
na efektywnej wspó#pracy mi dzy przedsi biorcami, odrzucaj!c mo"liwo%(
dzia#ania spekulacyjnego i uzyskiwania zysków bez ponoszenia odpowiedniego ryzyka. Co wi cej, ca#y rozwój, to rozwój rzeczywisty, a nie „papierowy”. Ograniczone mo"liwo%ci korzystania z rynków pochodnych powoduj!,
"e dzia#ania przedsi biorstw ograniczaj! si do sfery materialnej, pierwotnej.
15
“W j zyku arabskim risq – znaczy los, dopust bo"y […] w j zyku angielskim risk oznacza niebezpiecze&stwo lub mo"liwo%(, "e zdarzy si co% z#ego. Równocze%nie w j zyku angielskim
u"ywane jest s#owo hazard, które jest synonimem ryzyka, niebezpiecze&stwa lub potencjalnego
$ród#a niebezpiecze&stwa” por. szeroko na temat poj cia ryzyka w kulturze Zachodu np.
w: Kaczmarek T.T., Ryzyko i zarz%dzanie ryzykiem. Uj cie interdyscyplinarne, Difin, Warszawa
2008, s. 51; na temat pojmowania ryzyka w europejskim kr gu kulturowym porównaj na przyk#ad w: Madej Z., Pogl%dy na ryzyko w europejskim kr gu kulturowym [w:] Kuc B.R. (red), Zarz%dzanie ryzykiem – wyzwania XXI wieku, WSZiP, Warszawa 2007. Prawna definicja ryzyka
okre%la je jako niebezpiecze&stwo powstania szkody, obci!"aj!ce poszkodowanego niezale"nie
od jego winy.
16
Szerzej na ten temat por. na przyk#ad w: I. Warde, Islamic Finance in the Global Economy,
Edinburgh University Press, Edinburgh 2001; Haque Z., Riba, The Moral Economy of Usury, Interest and Profit, Ikraq, Kuala Lumpur 1995.
17
Por. na przyk#ad: Iqbal Z., Mirakhor A., An Introduction to Islamic Finance, Theory and Practice, John Wiley & Sons (Asia), Singapore 2007, s. 112 i nast.
ZN nr 86
123
Riba, czyli zakaz lichwy
Doktrynalna definicja terminu riba nastr cza wielu problemów, i to bynajmniej nie ze wzgl du na brak $róde# traktuj!cych na jego temat, a raczej
na ich mnogo%( oraz wielo%( ró"nych uj ( i sposobów rozumienia przez poszczególnych badaczy18. S#owo riba t#umaczone bezpo%rednio na j zyk polski oznacza zarówno „odsetki”, jak i „lichw ”.19 Z uwagi na t dwuznaczno%(,
nie tylko w j zyku polskim, zasadnicze znaczenie ma przyj cie precyzyjnego
znaczenia s#owa riba20.
W literaturze i praktyce mamy do czynienia z dwoma dominuj!cymi
sposobami rozumienia riba.
W pierwszym przypadku riba rozumiana jest jako jakikolwiek wzrost
sumy, która ma by( zwrócona po"yczkodawcy, naliczony na po"yczce ponad jej kapita#, czyli sum , która zosta#a po"yczkobiorcy w momencie zawierania umowy wydana21.
Drugie rozumienie jest nieco szersze. Otó" za riba uwa"a si dzia#alno%( po"yczkodawcy polegaj!c! na wykorzystaniu znajduj!cego si
w gorszej sytuacji ekonomicznej po"yczkobiorcy. Uznaje si za niedozwolone powi kszanie swojego maj!tku (bogactwa) poprzez wymaganie sp#acania
odsetek od po"yczek od s#abszych ekonomicznie jednostek. Zwolennicy takiego rozumienia riba twierdz!, "e nale"y wzi!( pod uwag moralne intencje
Koranu, które ich zdaniem mia#y zapewni( biedniejszym pewien stopie&
bezpiecze&stwa, a mianowicie mia#y uniemo"liwi( wykorzystywanie ich z#ej
sytuacji przez bogatych cz#onków spo#ecze&stwa22.
Szczególn! druga definicja jest bliska koncepcji zrównowa"onego
rozwoju przedsi biorstw, poniewa" eliminuje mo"liwo%( wykorzystywania
18
S. Al-Fawzan, A summary of Islamic Jurisprudence, Al-Maiman Publishing House, Riadth
2005, tom 2, s. 35 i nast.
19
Szerzej na temat pieni!dza i lichwy w uj ciu historycznym z uwzgl dnieniem zasad chrze%cija&stwa, judaizmu i islamu por. w: Morawski W., Zarys powszechnej historii pieni%dza i bankowo#ci, TRIO, Warszawa 2002, s. 37 i nast.; por. pogl!dy A. Smitha wspieraj!cego prawo antylichwiarskie i pozostaj!ce w opozycji do nich pogl!dy J. Benthama, który napisa# pamflet „Obrona
lichwy”, por. szerzej na ten temat )y"y&ski J., System finansowy a gospodarka realna: mi dzy
s"u!ebno#ci% a wyobcowaniem (w:) „Ekonomista” 2006, nr 4, s. 534 i nast.
20
M.El-Gamal, Islamic Finance. Law, Economics and Practice, Cambridge University Press,
New York 2006, s. 49 oraz Bonca M., Rynek islamskich instrumentów finansowych
a konwencjonalne metody analizy i wyceny przedsi biorstw, niepublikowana praca magisterska,
SGH, Warszawa 2004.
21
Z. Iqbal, A.Mirakhor, An Introduction to Islamic Finance, Theory and Practice, John Wiley
& Sons (Asia), Singapore 2007, s. 56; Karwowski J., Uwagi na temat bankowo#ci islamskiej,
„Bank i Kredyt” 2005, nr 9, s.67. W systemie gospodarki rynkowej odsetki stanowi! z regu#y posta( wynagrodzenia za korzystanie z kapita#u wierzyciela. Odsetki to wynagrodzenie za korzystanie z pieni dzy lub rzeczy oznaczonych co do gatunku, ustalane w zale"no%ci od warto%ci
oraz czasu korzystania z cudzego kapita#u. Odsetki maj! zawsze posta( %wiadcze& okresowych
i s! %wiadczeniem ubocznym. Oznacza to, "e je"eli nie istnieje %wiadczenie gówne, nie istnieje
podstawa do pobierania odsetek. Odsetki mog! tak"e pe#ni( funkcj odszkodowania (odsetki za
opó$nienie) oraz funkcj waloryzacyjn!. Por np. Czachórski W. i inni, Zobowi%zania. Zarys wyk"adu, LexisNexis, Warszawa 2004, s. 190-193.
22
Z. Haque, Riba. The Moral Economy of Usury, Interest and Profit, Ikraq, Kuala Lumpur 1995,
s. 2 i nast. oraz 46 i nast.
ZN nr 86
124
M.A. Bonca
przewagi kapita#owej nad przedsi biorcami w celu maksymalizacji zysków.
Stymuluje wspó#prac pomi dzy jednostkami wspieraj!c d#ugookresow!,
konstruktywn! i wspóln! dzia#alno%( gospodarcz! i spo#eczn!.
Gharar
Oprócz riba jest jeszcze jeden zakaz, silnie zakorzeniony
w szariacie i uwa"any przez badaczy Koranu za drugie g#ówne ograniczenie
narzucone na uczestników rynku islamskiego.23 Poniewa" rynek ten w swoich za#o"eniach ma by( rynkiem dzia#aj!cym na zasadach równo%ci wszystkich jego uczestników, dlatego dost p do informacji analogicznie powinien
by( równie" taki sam. St!d te" w szariacie pojawia si termin gharar, który
mo"na przet#umaczy( na j zyk polski jako „oszustwo”.24
Znawca zagadnie& szariatu Ibn Al-Arabi twierdzi, "e gharar nale"y interpretowa( jako nawi!zywanie wspó#pracy z innymi cz#onkami spo#eczno%ci
w sposób niezgodny z szariatem, a w rezultacie osi!ganie korzy%ci materialnych kosztem swoich kontrahentów w sposób nieuprawniony.25 Oznacza zachowanie podmiotu polegaj!ce na wykorzystywaniu swojej przewagi nad
wspó#pracuj!cymi stronami i budowaniu z nimi niekorzystnych dla nich relacji.26 To pierwszy typ gharar.
Drugim typem gharar jest zachowanie podmiotu polegaj!ce na budowaniu relacji umownej z drug! stron!, w której przedmiotem transakcji jest
towar lub us#uga, nad któr! w chwili zawierania kontraktu "adna ze stron nie
ma i nie mo"e mie( kontroli. Takie transakcje s! niedozwolone ze wzgl du
na brak mo"liwo%ci wyegzekwowania umówionych warunków. Na przyk#ad –
transakcja opiewaj!ca na dostarczenie "ywego ptaka, który lata na wolno%ci
lub ryby p#ywaj!cej w rzece.27
Czy mo"na zatem powiedzie(, "e zakaz gharar pomaga w zrównowa"onym rozwoju? Wydaje si , "e tak, bowiem oba rozumienia gharar zakazuj! dzia#a&, które mog! mie( destabilizuj!cy wp#yw na przedsi biorc i spo#ecze&stwo poprzez destrukcyjne dzia#anie uczestników rynku zarówno
wzgl dem siebie, jak i swoich klientów. Ograniczanie takiej dzia#alno%ci
wspiera rozwój silnej gospodarki oraz jej d#ugookresow! równowag .
23
Z. Iqbal, A. Mirakhor, op.cit., s. 67.
M. El-Gamal, Islamic Finance. Law, Economics and Practice, Cambridge University Press,
New York 2006, s. 59.
25
Ibn al-‘Arabi Abu Bakr Muhammad b. ’Abd Allah, Ahkam al-Quran, Dar al-Ma’rifa, Beirut 1972,
tom I oraz Warde I., Islamic Finance in the Global Economy, Edinburgh University Press, Edinburgh 2001, s. 59 i nast.
26
A.S. Rosly, Critical Issues on Islamic Banking and Financial Markets, Authorhouse, Bloomington 2005, s. 69-72.
27
Przedmiot umowy w my%l zasad szariatu musi by( precyzyjnie okre%lony – nie ma mo"liwo%ci
szczegó#owego okre%lenia cech ptaka (na przyk#ad koloru upierzenia czy kszta#tu dzioba). Jednocze%nie nie ma pewno%ci, czy ptak nie odleci i czy jego z#apanie b dzie w ogóle mo"liwe.
24
ZN nr 86
125
Podsumowanie
Zasady ekonomii islamskiej nie stoj! w opozycji do koncepcji zrównowa"onego rozwoju przedsi biorstw. Wskazane powy"ej wybrane zasady
i zakazy podkre%laj! filozofi rozwoju ekonomii w my%l Szariat, jako rozwoju
opartego o przejrzyste zasady, konstruktywn! konkurencj , wspó#dzielenie
zysków i strat, zakaz lichwy oraz wykorzystywania przewagi nad partnerami
biznesowymi. Przestrzeganie owych zasad pozytywnie wp#ywa na utrzymywanie równowagi gospodarczej i spo#ecznej.
Zasada zrównowa"onego rozwoju przedsi biorstw odnosi si równie"
do równowagi ekologicznej. Tak"e w tym zakresie mo"na odnale$( odniesienia w ekonomii islamskiej, mi dzy innymi w stosunku do specyficznie rozumianej zasady ochrony w#asno%ci.
Za w#a%ciciela wszystkich dóbr (aktywów) uznaje si Allaha, który przekazuje je w u"ytkowanie spo#eczno%ci oraz indywidualnym jednostkom.28 Zasoby te maj! by(, w zgodzie z obowi!zkiem wykonywania po"ytecznej i efektywnej pracy, wykorzystywane zgodnie z ich przeznaczeniem i w stopniu
koniecznym do wykonania danego zadania. Dzia#ania jednostek nie mog!
mie( na owe aktywa destruktywnego wp#ywu. Zasoby, w tym zasoby naturalne, musz! zatem pozostawa( „zadbane”. W efekcie postulat ekologicznego
zachowania równie" znajduje odzwierciedlenie w ekonomii islamskiej.
Powy"ej wskazane zale"no%ci zosta#y zaledwie zasygnalizowane, jednak bez w!tpienia ekonomii islamskiej s! bliskie zasady rozwoju z zachowaniem równowagi gospodarczej, spo#ecznej i ekologicznej. Inne w pewnym
stopniu rozumienie tych zasad jest uwarunkowane kulturowo i religijnie i powinno by( przedmiotem dalszych pog# bionych bada& komparatystycznych.
Bibliografia
Brdulak H. (red.), Zrównowa!ony rozwój przedsi biorstw a relacje z interesariuszami, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2005.
El-Gamal M., Islamic Finance. Law, Economics and Practice, Cambridge
University Press, New York 2006.
Iqbal Z., Mirakhor A., An Introduction to Islamic Finance, Theory and Practice, John Wiley & Sons (Asia), Singapore 2007.
Keating M., Szczyt Ziemi. Globalny program dzia"a& (wersja polska publikacji
„The centre for our common future”), Agenda informacyjna ”GEA”
Sp. z o.o., Warszawa 1994.
Rosly A.S., Critical Issues on Islamic Banking and Financial Markets,
Authorhouse, Bloomington 2005.
Warde I., Islamic Finance in the Global Economy, Edinburgh University
Press, Edinburgh 2001.
28
W kulturze zachodniej u"ytkowanie jest uznawane za ograniczone prawo rzeczowe i polega
na prawie do korzystania z cudzej rzeczy, tj. do jej u"ywania i pobierania po"ytków; por. art. 252
polskiego kodeksu cywilnego.
ZN nr 86
126
M.A. Bonca
ZN nr 86

Wybrane zasady ekonomii islamskiej a zrównoważony rozwój

Transkrypt

Podobne dokumenty

Podsumowanie projektu: 1+1=3. Wspó?praca na rzecz rozwoju

Polscy przedsi iorcy organizuj si Seminarium Biznesowe w Leeds

Zaproszenie na Galę Polskich Tenorów