100-lecie Harcerskiego Krzyża

Stanisław Jan Dąbrowski hm.
100-lecie Harcerskiego Krzyża
Krzyż Harcerski. Odznaka organizacyjna Związku Harcerstwa Polskiego, od stu lat z dumą
noszona na piersiach przez harcerzy i harcerki na całym świecie. To bez wątpienia najcenniejszy symbol harcerstwa. Dawniej otaczany organizacyjną opieką, na jego cześć powstało też
kilka pieśni.
Idziemy naprzód i ciągle pniemy się wzwyż,
by zdobyć szczyt ideałów –
świetlany harcerski krzyż.
/słowa i muzyka: autorzy nieznani/
I powiadają ludzie,
że Polsce najwierniejsza
Nike warszawska, warszawska Nike,
ma krzyż harcerski
na piersiach.
/Szary, harcerski mundurek. Sł.: A. Wiesławski; muz. L. Orlewicz/
Marsz naprzód nasza drużyno,
w dół nigdy, lecz zawsze wzwyż.
Po latach, które przeminą,
harcerski zostanie krzyż…
/Harcerski krzyż. Sł. i muz. autorzy nieznani/
Traktowany w sposób szczególny tak przez członków ZHP, jak i przez tych, którzy swoją
służbę w harcerskich szeregach dawno zakończyli.
W 1913 r. dla harcerzy warszawskich biorących udział w kursie na Dynasach ks. Kazimierz Lutosławski1 opracował wg swoje projektu, wysłanego wcześniej na konkurs do Lwo-
1
Ks. Kazimierz Lutosławski (ur. 4 marca 1880 w Drozdowie k. Łomży, zm. 5 stycznia 1924 w Drozdowie) – ksiądz katolicki, dr medycyny i teologii, działacz endecki, poseł na Sejm Ustawodawczy
oraz na Sejm I i II kadencji, dziennikarz, pedagog, ideowy mentor twórców skautingu i harcerstwa
polskiego, projektant polskiej odznaki skautowej, która stała się pierwowzorem krzyża harcerskiego.
1
wa, model krzyża harcerskiego. Podczas Zjazdu Zjednoczeniowego warszawskich organizacji
skautowych 1-2 listopada 1916 r. krzyż ten zatwierdzono, jako obowiązujący dla nowopowstałej organizacji Związku Harcerstwa Polskiego. Decyzja utrzymania krzyża, jako wspólnej
odznaki organizacyjnej została podtrzymana podczas Zjazdu Zjednoczeniowego organizacji
harcerskich ze wszystkich zaborów, obradującego w dniach 1-2 listopada w Lublinie.
Od tamtej pory wszystkim członkom ZHP, a także członkom innych polskich organizacji
harcerskich (wyjątek stanowi SHK Zawisza, które używa krzyża Federacji Skautów Europejskich, przypinanego do beretu nad lewą skronią), którzy przeszli odpowiednie próby i złożyli
przyrzeczenie harcerskie wręczane były i są nadal krzyże harcerskie, różniące się niewiele od
tego, jaki zaprojektował ks. Lutosławski.
Wcześniej oznaką skautowa w Królestwie była niewielka metalowa lilijka, o surowych
formach, bez żadnych liter i napisów.
15 października 1911 Andrzej Małkowski na łamach pierwszego numeru lwowskiego
"Skauta" ogłosił konkurs na polską odznakę skautową (wpłynęło 84 prac). Żadna z prac nie
wydała się na tyle interesująca, by od razu wprowadzić ją do użytku (projekt Lutosławskiego
Pochodził z rodziny ziemiańskiej. Początkowo uczył się w domu, lecz szkołę średnią skończył w
Rydze. Medycynę studiował w Zurychu, gdzie był także komendantem gniazda Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. Po studiach wyjechał do Wielkiej Brytanii, gdzie podjął naukę w zawodzie, a
także kontynuował naukę, tym razem w Szkole Nauk Politycznych oraz fizykę. Londyn to także jego pierwszy kontakt ze skautingiem. W 1909 roku Lutosławski podejmuję decyzje o zostaniu księdzem, święcenia otrzymuje 23 czerwca 1912 roku. Później podejmuję stałą służbę harcerską, jako instruktor i kapelan skautowy. Kończy kolejne studia filozoficzne. W 1911 roku w czasie wakacji zakłada w Drozdowie dwa zastępy: „Kruki” i „Czajki” zrzeszające dzieci rodziny Lutosławskich i ich
przyjaciół. Pod koniec 1911 roku dają one początek zastępom tworzonym przez Lutosławskiego
warszawskim drużynom skautowym przy szkole E. Konopczyńskiego. W 1913 roku w Zakopanem
udziela ślubu Andrzejowi Małkowskiemu i Oldze Drahonowskiej. W 1914 roku we Frymburgu broni doktoratu z teologii. Do tego roku był także członkiem Naczelnej Komendy Skautowej w Królestwie Polskim. Ustępuje z niej na skutek rozłamu w warszawskim skautingu. Przyczyną rozłamu
jest krytyka powstań narodowych oraz czynu zbrojnego Legionów Polskich Piłsudskiego przez Lutosławskiego. Ksiądz opowiada się ponadto za współpracą z Rosją. Krytykujący go drużynowi zostają zdegradowani, przez co dochodzi do rozłamu. 13 Zbuntowanych przeciwko NKS drużyn zakłada Wydział Rady Drużynowych. Rozłam został zażegnany po ugodzie w 1915 roku i ustąpieniu
Lutosławskiego z NKS. Ponowny konflikt nastąpił po zajęciu Warszawy przez Niemców. Ponownie
wznowiły się dyskusje nad prorosyjskim nastawieniem NKS. Ostatecznie rozłam udało się zażegnać
2 maja 1916 roku. Lutosławski był politykiem ruchu narodowo-demokratycznego i współpracownikiem R. Dmowskiego. Podczas I Wojny Światowej przebywa w Rosji, gdzie organizuje szkołę średnią oraz zostaje kapelanem Brygady Strzelców Polskich. Współpracuje z prawicowymi mediami:
„Gazetą Polską”, „Sprawą Polską”, „Wygnańcem”, gazetą „Polak-katolik”. Po wojnie zostaje członkiem Głównego Zjednoczenia Ludowo-Narodowego. Bierze udział w Konferencji Zjednoczeniowej
ZHP. Pracował nad projektem statutu ZHP oraz projektem Prawa i Przyrzeczenia Harcerskiego.
Później wydał książki pt.: „Czuj Duch, Jak prowadzić pracę skautów” oraz „Śpiewnik polskiego
skauta”. Swoje prace podpisywał jako x. Jan Zawada lub „Szary”. Współpracuje z „Gazetą Warszawską”, „Myślą Narodową”, „Harcerzem”. Podczas wojny polsko-bolszewickiej zostaje kapelanem. W 1922 roku zostaje odznaczony Krzyżem Walecznych. W latach 1919-1922 poseł na Sejm
Ustawodawczy, podczas którego był przewodniczącym Sejmowej Komisji Konstytucyjnej. Później
poseł na Sejm I i II kadencji. Przeciwnik Piłsudskiego oraz Gabriela Narutowicza. Po morderstwie
tego ostatniego oskarżany o namawianie do zbrodni. Przez lewicę i zwolenników Piłsudskiego krytykowany był za szerzenie antysemityzmu. Pochowany w rodzinnym Drozdowie. Pośmiernie uhonorowany przez Naczelnictwo ZHP stopniem Harcerza Rzeczypospolitej, za zasługi dla harcerstwa.
W 1994 roku w jego płytę grobową wmurowano kopię krzyża harcerskiego.
2
zdobył III nagrodę), toteż w końcu 1912 roku Naczelna Komenda Skautowa wyznaczyła do
dalszych prac nad projektem ks. Kazimierza Lutosławskiego, Alfonsa Borkiewicza i Czesława Jankowskiego 2. Po wprowadzeniu do projektu szeregu zmian powstała odznaka: krzyż
wzorowany na Orderze Virtuti Militari. Pierwsze odznaki wręczono prawdopodobnie już we
wrześniu 1913 roku na zakończenie kursu instruktorskiego zorganizowanego przez Naczelną
Komendę Skautową na Dynasach. W latach 1913-1916 krzyż harcerski stawał się stopniowo
oficjalną odznaką organizacyjną dla drużyn podległych Naczelnej Komendzie Skautowej w
Warszawie3. Nie wiadomo natomiast, dlaczego w 1914 r. „Komendant Okręgu Warszawskiego Skautowego wręczył zastępowemu i dwóm plutonowym z Lublina krzyże skautowe II
stopnia” 4 skoro lubelskie drużyny skautowe podpisały podległość Naczelnej Komendzie
Skautowej dopiero w dniach 1-2 listopada 1916 r. podczas I Zjazdu Zjednoczeniowego harcerstwa Królestwa Polskiego?
5
6
T. Sikorski: Krzyż harcerski, Kraków 19991, s. 9.
Rozkazem Dziennym nr 3 z dnia 3 VI 1916 r. Naczelnej Komendy ZHP podano, że: Naczelna Komenda
uznała za jedynie obowiązującą każdego harcerza oznakę, poza którą nie wolno nosić żadnej innej, krzyż harcerski z napisem „Czuwaj”. Na krzyżu znajdowała się wówczas na pewno już nie gwiazdka, a lilijka
skautowa.
4 Arch. Akt. Nowych, Akta ZHP, teczka 67, s. 105.
5 Wyniki konkursu na polską odznakę skautową (Krzyż Harcerski). Skaut nr 8 z 1912 (strona 13)
6 Projekt Krzyża Harcerskiego wg ks. Kazimierza Lutosławskiego (1913 r.) i aktualny.
2
3
3
O randze i znaczeniu, jaką posiadał krzyż harcerski w II Rzeczypospolitej, mogą świadczyć chociażby dwa przytoczone poniżej fakty i zdarzenia. Pierwszy, to Rozkaz D-cy Sztabu
Generalnego Naczelnego Dowództwa Wojsk Polskich nr 184 z 15 listopada 1919 r., w którym
„harcerzom będącym w czynnej służbie wojskowej /…/ zezwala się na noszenie krzyża harcerskiego, jako odznaki pamiątkowej na równi z odznakami dawnych formacji wojskowych i
szkół. Krzyż harcerski należy nosić w wysokości dwóch palców nad środkiem lewej kieszeni
munduru i w odpowiednim temu miejscu munduru żołnierskiego bez kieszeni” 7. Drugi, to
stosunek żołnierzy Armii Czerwonej do harcerstwa i żołnierzy-harcerzy noszących ten krzyż
na mundurach legionowych. Oto fragment wspomnień lubelskiego żołnierza-harcerza J. K.8 z
frontu 1920 r.:
„Początki sierpnia 1920 r.. Odwrót w całej pełni. Zajmujemy „okopy” pod Wyszkowem.
Bolszewicy atakują /…/. Nasze dowództwo zarządza wczesnym rankiem kontratak.
Z zajętych przez nas stanowisk widać z prawej strony lasek sosnowy, z lewej wioskę, przed
nami łąka, pokryta drzewami olszyny i z rzadka łozą. Ukosem do nas leży linia bolszewicka…
widać ich gołym okiem. Swe lewe skrzydło umocnili karabinem maszynowym.
W pewnej chwili słyszymy z prawego skrzydła jakiś szum, warkot. Z każdą chwilą staje się
on coraz wyraźniejszy. Jak mogliśmy się zorientować, pochodził z sosnowego lasku. Nagle
drzewa rozchylają się i „gęsiego” ukazują się cztery nasze tanki. Bolszewicy momentalnie
zmieniają front… sypią ogniem karabinów maszynowych /…/.
W pewnej chwili, w odległości 100 – 120 kroków od okopów bolszewickich, pierwszy tank
daje ognia z szybkostrzelnej armatki. U bolszewików zamieszanie… piechota zaczyna się
chwiać, niektórzy żołnierze uciekają. Na to czekały tylko trzy inne tanki. Momentalnie rozwijają się w tyralierę i puszczają w ruch swe „maszynki”. Ogólne zamieszanie i ucieczka całej
linii bolszewickiej. Posyłamy za nimi kilkanaście szrapneli i… naprzód. Rusza nasza piechota,
ruszają skokami nasze baterie. Kontratak w całej pełni.
Biegnę z karabinem w ręku. Dzień robi się upalny. Zdyszani padamy co chwila na ziemię –
i znów dalej. Tracimy kontakt z bolszewikami. Po przebiegnięciu trzech kilometrów pada komenda: „okopać się”. Szczęśliwie trafiam na jakiś wczorajszy okop i zmordowany padam na
ziemię. Jest cicho, to też co chwila wychodzę na okop. Pole obstrzału dobre, przed okopem
grusza, koło gruszy… trup, prawie zupełnie goły.
Podchodzę… Dziwna twarz, jakieś ciemne plamy na policzkach i czole… patrzę lepiej…
Ach… te trzy plamy – to krzyże harcerskie… Ślady ogniska obok wyjaśniły mi wszystko”.
W 1924 r. Naczelnictwo ZHP postanowiło9, że krzyż jest odznaką wyłącznie związkową i
harcerzom polskim za granicą nienależącym do ZHP może być nadawany jedynie, jako odznaka honorowa, wręczana za specjalne zasługi. Naczelnictwo zezwoliło na używanie oznak
Rozkazem Naczelnictwa ZHP L. 13 z dnia 9 VI 1921 r. wprowadzony został pierwszy ogólnopolski
„Regulamin oznak harcerskich”, w którym m.in. czytamy: „W stroju cywilnym wolno nosić w lewej
klapie surduta (marynarki – przyp. SD), lub w miejscu odpowiadającym umieszczeniu krzyża na
mundurze”.
8 J. K. – prawdopodobnie chodzi tu o Jerzego Kruszewskiego, który pod tym inicjałem złożył swoje
wspomnienia frontowe pt. Migawki wojenne autorom Księgi Pamiątkowej 25-lecia harcerstwa w Lubelszczyźnie. Wspomnienia i dokumenty 1911-1936. Lublin 2001, s. 118-119.
9 Uchwała Naczelnictwa ZHP L.4 z lutego 1924 r.
7
4
ZHP, w tym krzyża harcerskiego, ZHP w Niemczech oraz Harcerstwu Polskiemu w Czechosłowacji, „jako organizacjom ideowo bliskim, choć niezależnym organizacyjnie od ZHP”10.
Krzyż harcerski od dawna jest symbolem patriotycznym, którego ranga i rola daleko wykracza poza ruch harcerski. Nieprzeciętne wartości patriotyczne etosu harcerstwa spowodowały, że krzyż harcerski jest postrzegany znacznie szerzej niż tylko jako odznaka organizacyjna. Można śmiało powiedzieć, że krzyż harcerski stał się jednym z najbardziej znanych
symboli narodowych.
11
Symbolika odznaki
Wzorowany na orderze Virtuti Militari, który przyznawany jest za szczególne męstwo i
oddanie w służbie ojczyźnie. Dewizą krzyża harcerskiego jest łacińska maksyma per aspera
ad astra (przez ciernie do gwiazd).
Kazimierz Lutosławski symbolikę krzyża (wersji z lat 1913-1915) opisał następująco:
Wianek z dębu i wawrzynu oznacza cele do zdobycia: siłę i umiejętność, sprawność i wiedzę. Oplata on główny symbol skautowy: krzyż z hasłem „Czuwaj”. Kształt tego krzyża jest
dawny: takiego użyto do naszego orderu waleczności: Virtuti Militari; uprzytamnia on w
szczególności obowiązek dzielności. Ma on pośrodku kółko – symbol doskonałości, a w nim
gwiazdę promienną12, jakby światło przewodnie: „ad astra!” A sam krzyż znaczy: per aspera,
bo wskazuje ciężką, cierniami walki z własnymi słabościami usłaną drogę, a przy tym oznacza też gotowość do walki i do wszelkich poświęceń – aż do męczeństwa za wiarę, aż do
śmierci za Ojczyznę: Bóg i Ojczyzna są treścią wewnętrzną tego znaku. Hasło „Czuwaj” na
nim – to pobudka, ostrzeżenie: oznacza gotowość ducha do pracy nieustannej...
Symbolika krzyża harcerskiego przyjęta przez ZHP
Krąg – symbol doskonałości, do jakiej dąży harcerska rodzina. Niektórzy twierdzą, że jest
to też symbol harcerskiego kręgu, w którym wszyscy są równi i panują braterskie relacje. Inni
dodają, że to oznaka ogromnej woli tworzenia kręgu, z którego promieniować będzie prawość
myśli, słów i czynów.
Lilijka – symbol czystości (zobacz też: lilia), nawiązujący też do wskazującej drogę igły
kompasu
Uchwała Naczelnictwa ZHP L. 1 z marca 1925 r.
1913. Teodor Groszkowski, Warszawa, seroia O nr 434, męski, prawdopodobnie pierwszy wzór
krzyża harcerskiego. M. Binasiak: Odznaka czy blaszka? Czuwaj 10/2012, s. 9.
12 Od listopada roku 1916 miejsce gwiazdy zaczęła zajmować lilijka Polskiej Organizacji Skautowej.
Ostateczny kształt Krzyża Harcerskiego został ustalony podczas Zjazdu Zjednoczeniowego ZHP w
dniach 1–2 listopada 1918 w Lublinie, jako odznaka polskiego harcerstwa.
10
11
5
Promienie – biegnące od lilijki oznaczają dążenie harcerstwa do promieniowania na cały
świat wartościami, radością, dobrem. Oznaczają one także wszechstronność rozwoju harcerskiego.
Węzeł – na wieńcu, jak węzeł na chuście ma przypominać o obowiązku wypełnienia przynajmniej jednego dobrego uczynku dziennie. Są takie środowiska, w których wolno rozwiązać
chustę (a więc rozebrać się i pójść na spoczynek) dopiero po spełnieniu dobrego uczynku.
Symbolizuje on również węzeł przyjaźni harcerzy.
Wieniec z liści dębowych – liście dębowe od dawien dawna symbolizują męstwo i dzielność. Wieniec z liści dębowych mieli prawo nosić tylko ludzie władający ogromną siłą – ducha, mięśni, czy magii. Cechy te – męstwo i dzielność, powinny być również udziałem każdego harcerza.
Wieniec z liści lauru – liście laurowe (wawrzynowe) są symbolem zwycięstwa. Wieniec z
liści laurowych nosili autorzy największych wiktorii, rzymscy cesarze. Dla harcerza liście
laurowe oznaczają zwycięstwo nad własnymi słabościami.
Ziarenka piasku – ramiona krzyża harcerskiego wypełnione są ziarenkami piasku, które
symbolizują liczną rodzinę harcerską; (Ile ziarenek piasku na plaży, ile gwiazd na niebie, tylu
harcerzy na świecie). Inna interpretacja mówi, że są to nierówności symbolizujące kamienie
na drodze życia, perły dobrych uczynków, trudy i znoje, radości i smutki, jakie harcerz spotyka na swojej drodze życia.
Puste miejsce – pomiędzy ziarenkami piasku pozostawione jest miejsce, które symbolizuje, że jest jeszcze miejsce dla nowych harcerzy
Ramię lilijki wskazujące północ – igła w kompasie harcerza.
Hasło „Czuwaj” – tradycyjne pozdrowienie harcerskie, które przypomina harcerzowi, że
powinien być zawsze gotowy do służby Bogu i Polsce oraz czujny
Ramiona - cztery strony świata
Dwie gwiazdki na lilijce – Prawo i Przyrzeczenie Harcerskie bądź czujne oczy skauta
Wygląd odznaki i jej produkcja
Krzyż harcerski ma kształt krzyża równoramiennego, wzorowanego na odznaczeniu Virtuti
Militari. Krzyż otaczają dwa wieńce: dębowy i laurowy. Pośrodku w kręgu znajduje się lilijka
z odchodzącymi na boki promieniami. Na poziomych ramionach krzyża napis "Czuwaj".
Krzyż wykonany jest ze srebrnego, oksydowanego metalu.
Nabijanymi na nim srebrnymi i złotymi elementami (lilijką, kręgiem i wieńcem) oznacza
się kolejne stopnie harcerskie: lilijka – ćwik (samarytanka), krąg – Harcerz Orli, wieniec –
Harcerz Rzeczypospolitej.
Od tego modelowego rysunku krzyża odchodzono kilkakrotnie – na wielu, szczególnie
przedwojennych krzyżach. Po obu stronach znajduje się wieniec dębowy lub, zamiast laurowego, półwieniec z trójdzielnych liści głogu. Także na niektórych krzyżach powojennych
próżno szukać wieńca laurowego, gdyż powtarzano wzór przedwojenny. Poszczególne wzory
różnią się między sobą ze względu na wykonawstwo matryc grawerskich zlecanych przez
Naczelnictwo. Po wybuchu II wojny światowej wykonywano krzyże w Palestynie, Afryce,
Indiach i Argentynie. Także w obozach jenieckich i koncentracyjnych.
Po II wojnie światowej w obozach przejściowych na terenie Niemiec również wykonywano różniące się wzory krzyży. Jeden z tych wzorów przejęło ZHP poza granicami kraju z sie6
dzibą w Londynie. Osobnym zagadnieniem są tzw. „wzory lokalne” w Poznaniu i Krakowie
(bite w srebrze), po 1945, wykonywane za zezwoleniem Naczelnictwa. Również po 1945 i
kolejno po 1956 spotykane są bicia krzyży z matryc niezatwierdzonych przez władze ZHP –
w Warszawie, Rzeszowie (mniejszy), Łodzi, Krakowie i Poznaniu, mimo monopolu Mennicy
Państwowej na bicie krzyża.
Taki stan rzeczy ma miejsce również współcześnie, co owocuje wzorami niezgodnymi z
pierwowzorem, nierzadko w sposób rażący.
Krzyże harcerskie były także puklowane (nadawano im wypukły kształt), co podnosiło estetykę odznaki.
Przed 1939 r. krzyż harcerski był jedyną odznaką, której nie było wolno „czendżować” –
wymieniać ze skautami podczas światowych jamboree13.
14
Masową produkcję krzyży na zlecenie władz organizacyjnych zapoczątkował zakład grawerski Józefa Chylińskiego w Warszawie już w 1915 r. a od 1916 r. zaczęła się zajmować
jego dystrybucją Centralna Komisja Dostaw Harcerskich (CKDH). Pierwszym „nielegalnym”
producentem krzyży (bez zgody i zlecenia od władz harcerskich) był prawdopodobnie drugi
warszawski grawer Józef Michrowski, któremu później CKDH zleciła masowe wykonywanie
krzyży harcerskich.
15
13
14
16
17
18
M. Banasiak: „Odznaka czy blaszka?” [w:] CZUWAJ 10/2012, s. 10.
1915. J. Chyliński. Pierwsza wersja krzyża harcerskiego tego wykonawcy. Seria XXII, nr 68. [w:] T.
Sikorski Krzyż harcerski. Kraków 1991, s. 85-86,
7
W okresie II wojny światowej krzyż harcerski był produkowany domowym sposobem
przez Szare Szeregi. Świadczyło to o silnym przywiązaniu do tego symbolu, jak i o potrzebie
zachowania ciągłości organizacyjnej ZHP.
Wzruszającym rozdziałem wojennej historii krzyża harcerskiego jest jego produkcja w
niemieckim obozie koncentracyjnym w Dachau. Tam krzyże były bite z aluminiowej blachy
przy pomocy sztancy wykonanej z kolejowej śruby19 lub odlewane z żywicy.
20
21
22 23 24
1915-1916 J. Chyliński, seria A nr 285, żeński [w:] M. Banasiak: „Odznaka czy blaszka?” CZUWAJ
10/2012, s. 10.
16 1922. Prawdopodobnie J. Michrowski, seria LXXVIII nr 909, męski, rozprowadzany przez CKDH
[w:] M. Banasiak: „Odznaka czy blaszka?” CZUWAJ 10/2012, s. 11.
17 1930, J. Chyliński, seria CVII nr 125, żeński, rozprowadzany przez CKDH [w:] M. Banasiak: „Odznaka czy blaszka?” CZUWAJ 10/2012, s. 12.
18 1935-1936. Autor i wykonawca nieznany, seria CL XXXIX nr 779, męski, który wywołał oburzenie w
środowiskach harcerskich na skutek umieszczenia na nim wieńca dębowo-dębowego, rozprowadzany przez CKDH [w:] M. Banasiak: „Odznaka czy blaszka?” CZUWAJ 10/2012, s. 13.
19 Tamże, s. 10.
20 Krzyż bity z bardzo cienkiej blachy miedzianej, srebrzony, oksydowany, niepuklowany. T. Sokorski:
Krzyż harcerski, Kraków 1991, s. 93, rys. 26.
21 Odlewy z żywicy. Krakowski Klub Kolekcjonerów: Stulecie Harcerstwa Polskiego w zbiorach kolekcjonerskich. Kraków 2010, s. 44.
15
8
Numeracja krzyży
Z „Wykazu służby” hm. Czesława Jankowskiego wynika, że w 1913 roku otrzymał on
krzyż harcerski nr 1 serii „0”.
Numerowanie krzyży harcerskich odbywało się zawsze na poziomie Naczelnictwa ZHP
(Seria i numer) aż do roku 1949.
Jak ważnym zagadnieniem mogła okazać się personalizacja krzyża, świadczyć może dość
dramatyczny fakt z okresu Powstania Warszawskiego. Podczas ekshumacji przeprowadzanych po wyzwoleniu Warszawy właśnie na podstawie serii i numeru krzyża wpiętego w powstańczy strój zidentyfikowano poległą harcerkę Marię Porzezińską25.
Po reaktywowaniu ZHP w 1956 roku również Mennica Państwowa przestrzegała tej zasady do lat 1965/66. (Formalnie, zapis o numerowaniu krzyża na odwrocie zniknął z Regulaminu Mundurowego w 1976).
Po zaniechaniu numerowania przez Mennicę, wiele środowisk harcerskich, hufców, a nawet drużyn i szczepów na własną rękę numerowało i nadal numeruje krzyże. Ścisłe, prawie
kompletne rejestry serii i numeracji, rozkazy i dokumentację krzyża zebrał w obszernej monografii „Krzyż harcerski” Tomasz Sikorski.
W ZHR i SH krzyże numerowane są do dzisiaj. W ZHP niektóre środowiska nadal kontynuują numeracje krzyży harcerskich np. w Chorągwi Krakowskiej.
Warto dodać, że do 1965 r. krzyże harcerskie produkowano osobno dla dziewcząt - mocowane na uszka i agrafkę oraz dla chłopców – mocowane na gwintowany słupek i nakrętką.
Na początku lat 90. XX w. Mennica – ostatni legalny wykonawca krzyży harcerskich dla
ZHP – zakończyła produkcję tej odznaki. I mimo, że krzyże harcerskie produkowane były
wówczas w milionowych nakładach, ich zapasy dawno się już wyczerpały (ok. 2005 r.), po
czym nastąpił rozwój nielegalnej produkcji.
Dziś, krzyż harcerski jest także obiektem kolekcjonerskim, kupowanym na bazarach, giełdach kolekcjonerskich, na internetowych serwisach aukcyjnych, gromadzonym w swych odmianach przez licznych zbieraczy i muzea.
Krzyż harcerski jest odznaką, której należny jest szacunek organizacji wyrażony poprzez
wprowadzenie nowego, rzetelnego bicia i przywrócenie tym samym właściwej mu rangi,
ochronę, wąską dystrybucję, zadbanie o estetykę.
Spór o prawa do używania znaku
W 1989 powołano alternatywne wobec Związku Harcerstwa Polskiego organizacje harcerskie: w lutym – Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej, w marcu – Związek Harcerstwa Polskiego rok założenia 1918. W 2 dni po zakończeniu obrad Okrągłego Stołu Sejm PRL przyjął
ustawę z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach. Artykuł 46 ustawy stanowił, że:
1945. Autor i wykonawca nieznany, wg wz.1935/1936, Warszawa, seria 1945/V nr 937, męski, rozprowadzany przez CDH [w:] M. Banasiak: „Odznaka czy blaszka?” CZUWAJ 10/2012, s. 15.
23 1946-1949. J. Michrowski, Warszawa, seria XXV nr 137, męski, rozprowadzany przez CHD [w:]
Tamże.
24 1957-1990. Autor nieznany, krzyz wykonywany przez Mennicę Państwową (następnie Mennicę
Warszawską, obecnie Mennica Polska S.A.), oznaczenie MP/M seria II nr 99, męski, egz. z lat 19571961, rozprowadzany przez CSH {w:] Tamże.
25 M. Banasiak: „Odznaka czy blaszka?” CZUWAJ 10/2012, s. 10.
22
9
ZHP zachowuje dotychczasowe uprawnienia do posługiwania się nazwą, mundurem, odznakami i symboliką harcerską. Uprawnienia ZHP w tym zakresie nie mogą być naruszane przez
inne stowarzyszenia.
Przyjęcie takiego zapisu (wykreślonego w nowelizacji ustawy dokonanej dnia 23 lutego
1990 r.), przy jednoczesnym powstawaniu nowych organizacji harcerskich, stało się źródłem
konfliktu o prawo do używania symboli harcerskich, w tym krzyża harcerskiego. Z jednej
strony Związek Harcerstwa Polskiego używał symboli harcerskich od dziesięcioleci, a w
okresie PRL był jedyną legalnie istniejącą organizacją harcerską, a zatem jedynym ich dysponentem. Z drugiej strony powoływane przez działających dotąd w ZHP instruktorów nowe
organizacje w znacznie większym stopniu niż ówczesne ZHP odwoływały się do tradycji ideowej skautingu i harcerstwa polskiego lat 1918-1939 oraz zasad etyki chrześcijańskiej.
W kolejnych latach mimo istnienia wielu organizacji harcerskich kwestii używania harcerskich symboli nie uregulowano.
W 2000 r. ZHP złożył w Urzędzie Patentowym RP wniosek o ochronę prawną wzoru. 1
marca 2004 urząd przyznał prawo ochronne nr 152214 na „słowno-graficzny znak towarowy
Czuwaj", czyli krzyż harcerski. Prawem tym zarządzała Główna Kwatera Związku Harcerstwa Polskiego.
W kwietniu 2005 do Urzędu Patentowego wpłynął sprzeciw Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej wobec tej decyzji. Na rozprawach w latach 2005–2010 strony skarżąca i uprawniona w różnorodny sposób uzasadniały swoje racje.
W wyniku rozpatrzenia sprawy 8 czerwca 2010 Kolegium Orzekające Urzędu Patentowego RP w Warszawie unieważniło rejestrację znaku towarowego "Czuwaj". W uzasadnieniu
decyzji Urząd Patentowy RP stwierdził m.in., że:
Odznaka (krzyż harcerski) objęta była wcześniej monopolem ZHP, co wynikało
wprost z przepisu art. 46 ustawy z 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach, jednak po
wejściu w życie zmieniającej ją ustawy z dnia 23 lutego 1990 r. artykuł ten został skreślony.
Tym samym ZHP utracił możliwość ochrony krzyża harcerskiego na podstawie przyznanych
wcześniej uprawnień.
ZHP reprezentowany przez rzecznika patentowego wniósł skargę na tę decyzję do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie. Zarzucił urzędowi patentowemu naruszenie przepisów kodeksu postępowania administracyjnego – brak dokładnego wyjaśnienia stanu
faktycznego sprawy i poczynienie błędnych ustaleń faktycznych, brak zebrania i rozpatrzenia
całego materiału dowodowego, niewłaściwe i niewyczerpujące uzasadnienie wydanej decyzji,
a także naruszenie prawa materialnego poprzez błędną wykładnię (sprzeczność zasad współżycia społecznego powinna odnosić się do znaku towarowego, a nie do działań zgłaszającego)
oraz niewłaściwe zastosowanie przepisów ustawy o znakach towarowych, prawa własności
przemysłowej i ustawy Prawo o stowarzyszeniach. W opinii ZHP Urząd Patentowy nie wziął
pod uwagę informacji i dowodów dotyczących powstania krzyża harcerskiego, genezy ZHP i
jego ciągłości historycznej, a rozpatrując konsekwencje zmian ustawy Prawo o stowarzyszeniach nie uwzględnił kontekstu uwarunkowań historycznych, które jednoznacznie wskazują
na ZHP, jako właściciela praw do krzyża harcerskiego. Ponadto, zdaniem ZHP urząd błędnie
zinterpretował intencje ustawodawcy, gdyż w Prawie o stowarzyszeniach, który w 1990 zrezygnował jedynie z potwierdzenia w ustawie praw do krzyża harcerskiego, ale ich nie odebrał
10
– gdyby wolą ustawodawcy było rozszerzenie uprawnień do krzyża na inne organizacje harcerskie, treść przepisu nie zostałaby wykreślona, ale zmieniona.
Sąd Administracyjny odrzucił skargę uzasadniając m.in.: „iż z przedstawionego w toku postępowania spornego rysu historycznego wynika, że mając na względzie zarówno powstanie
samej idei skautingu, jak również dalsze dzieje harcerstwa na ziemiach polskich, w tym
przedwojenne dzieje harcerstwa, piękną kartę ruchu harcerskiego w latach wojny i okupacji
[...], a także nie zapominając o powojennych, jakże zagmatwanych i niełatwych, ale zarazem
pięknych losach harcerstwa w kraju i na obczyźnie – wynika bezspornie, że jednym z podstawowych symboli ruchu harcerskiego jest Krzyż harcerski.
W tej sytuacji, zdaniem Sądu, /…/ prawo do tej odznaki, do tego symbolu całego ruchu
harcerskiego, jakim jest Krzyż harcerski – mają wszystkie organizacje harcerskie, które w
ramach swojego działania statutowego nawiązują i realizują w praktyce fundamentalne zasady harcerstwa.
--------------------------------Stanisław Jan Dąbrowski harcmistrz ZHP, przewodniczący Komisji Historycznej Chorągwi Lubelskiej ZHP, wiceprzewodniczący Rady Chorągwi, członek Wydziału Seniorów i Starszyzny Harcerskiej.
11