Mit o nieprzewidywalności i zagadkowości

Acta Universitatis Wratislaviensis No 3151
Jêzyk a Kultura • tom 21 • Wrocław 2009
MARIA DOROSZKIEWICZ
Uniwersytet Wrocławski
Mit o nieprzewidywalności i zagadkowości
rosyjskiej a tabu językowe i kulturowe
(w świetle współczesnych rosyjskich
materiałów prasowych)
Czyniąc mottem swej książki Rosyjski sfinks: Rosjanie wśród innych narodów
cytat z Fiodora Dostojewskiego („Dla Europy Rosja to jedna z zagadek sfinksa.
Zachód prędzej wynajdzie perpetuum mobile lub eliksir życia, niż zgłębi istotę rosyjskości, ducha Rosji, jej charakteru i nastawienia”), E. Lewandowski stwierdza:
„Już sam tytuł mojej książki ma charakter metaforyczny. W mitologii greckiej
sfinks był potworem, który miał tułów lwa, skrzydła orła, ogon węża i głowę kobiety. Na drodze do Teb zadawał przechodniom zagadkę. Jej prawdziwe rozwiązanie powinno brzmieć: »człowiek«. W sztuce egipskiej sfinks ma również ciało
lwa, lecz głowę mężczyzny. W obu przypadkach chodzi jednak o zagadkowy los.
Moja książka ma być natomiast odpowiedzią na pytanie: jacy są Rosjanie? Czym
wyróżniają się na tle innych narodów? Jakie mają szanse rozwoju cywilizacyjnego? Podejmując to, zakładam, że rozwój społeczny przebiega w sposób paradoksalny, że często urzeczywistniają się wizje nieprawdopodobne, że nie można ufać
zdrowemu rozsądkowi”1.
W trwającej we współczesnej prasie rosyjskiej odwiecznej dyskusji o rosyjskim charakterze narodowym, stereotypach i autostereotypach etnicznych, rosyjskiej duszy, cechach typowo rosyjskich stale przewijającym się motywem
jest właśnie owa zasygnalizowana i mottem, i tytułem książki E. Lewandowskiego zagadkowość, nieprzewidywalność, niezrozumiałość (загадочность,
непредсказуемость, непостижимость).
Mit o nieprzewidywalności rosyjskiej będzie tematem niniejszego wystąpienia, a w rozważaniach na ten temat spróbuję udzielić odpowiedzi na pytanie,
czy ma on związek ze zjawiskiem tabu rozumianego jako brak przyzwolenia spo1
Warszawa 1999, s. 1.
Język a Kultura 21: Tabu w języku i kulturze, 2009
© for this edition by CNS
III_kor_JaK_21.indd 271
2011-09-26 10:11:03
272
MARIA DOROSZKIEWICZ
łecznego na poruszanie pewnych tematów. W tym celu przywołam wiersz Fiodora
Tiutczewa Умом Россию не понять jako tekst precedensowy w kulturze rosyjskiej i prześledzę konteksty, w których jest przytaczany, a także przeanalizuję
dane językowe zdające się przemawiać za możliwością twierdzącej odpowiedzi
na to pytanie. Podam też przykłady sytuacji, w jakich mówi się o nieprzewidywalności i zagadkowości rosyjskiej. Spróbuję określić wartość aksjologiczną tych
pojęć w poszczególnych kontekstach i stwierdzić, czy pojęcia te w niektórych
sytuacjach nie stają się eufemizmami negatywnych cech narodowych i czy Rosjanie sami świadomie nie kreują mitu o swojej nieprzewidywalności, nakładając tym samym tabu na mówienie o pewnych rosyjskich cechach narodowych.
W tym kontekście przedstawię też polskie reminiscencje owego mitu oraz przykłady świadczące o tym, że mit ten jest istotnym składnikiem stereotypu Rosji
i Rosjanina na Zachodzie.
Wiersz F. Tiutczewa z 1866 r.2:
Умом Россию не понять,
Аршином общим не измерить:
У ней особенная стать –
В Россию можно только верить.
jest chyba tekstem najczęściej cytowanym w celu określenia cech typowo rosyjskich.
Zatrzymajmy się na chwilę na strukturze zdania rozpoczynającego ten czterowiersz. Jest to konstrukcja bezokolicznikowa bez wyrazów modalnych. Anna
Wierzbicka, cytując pracę Bogusławskiego i Karolaka, stwierdza, iż obecność
zdań z takimi konstrukcjami uważa się za jedną z cech szczególnych języka rosyjskiego3. Spośród pięciu typów takich zdań wyróżnionych przez nią ze względu
na znaczenie (wyrażających: 1. niemożliwą do zrealizowania chęć, 2. bezsilne
życzenie lub nieuświadomione przeczucie, 3. zobowiązanie, 4. bezowocny żal,
5. konieczność) właściwe wydaje się zaliczenie cytowanego tu fragmentu wiersza
do typu pierwszego. Przemawia za tym końcowy fragment cytowanego utworu, w którym pojawia się predykatyw можно, korespondujący z ową niemożnością i przeciwstawiany jej. A. Wierzbicka podaje przykłady zdań tego typu (Ни
пройти ни проехать; Не догнать тебе бешеной тройки; Без всенародного
голосования этого не решить) i zwraca uwagę na konieczność odróżnienia
ich od konstrukcji bezokolicznikowych z celownikiem wyrażających pokorę
wobec losu, podporządkowanie wyrokom sił wyższych. Jak stwierdza autorka,
konstrukcje z celownikiem wyrażające podporządkowanie losowi wymagają
obligatoryjnie celownika subiektu, podczas gdy w konstrukcjach wyrażających
2
3
Ф.И. Тютчев, Полное собрание стихотворений, Ленинград 1957, s. 230.
А. Вежбицкая, Язык. Культура. Познание, Москва 1996, s. 59.
Język a Kultura 21: Tabu w języku i kulturze, 2009
© for this edition by CNS
III_kor_JaK_21.indd 272
2011-09-26 10:11:03
Mit o nieprzewidywalności i zagadkowości rosyjskiej a tabu językowe i kulturowe
273
niemożność komponent ten jest fakultatywny. Następna różnica dotyczy czasownika – w konstrukcjach „podporządkowania” jest on agentywny lub (częściej)
nie, w konstrukcjach „niemożności” – przeważnie agentywny. Trzecia różnica
dotyczy czasu opisywanego zdarzenia: w konstrukcjach „podporządkowania”
powinien on być nieokreślony (co często wyrażane jest iteratywną formą czasownika), natomiast w konstrukcjach „niemożności” czas wydarzenia jest ściśle
określony, choć nieraz wynika jedynie z kontekstu (i zwykle sugerowany czas
to „teraz”). Biorąc pod uwagę wymienione kryteria, A. Wierzbicka przyznaje, iż
drugi spośród cytowanych przez nią przykładów (Не догнать тебе бешеной
тройки) wyrwany z kontekstu może być rozumiany jako wyrażający podporządkowanie losowi. Wydaje się, iż w wierszu Tiutczewa Умом Россию не понять,
Аршином общим не измерить zawarte są oba te znaczenia – niemożności i podporządkowania losowi, czy też raczej niemożności wynikającej z wyroków losu,
siły wyższej. Co prawda brakuje celownika nieodzownego w konstrukcjach „podporządkowania”, ale być może należy dopatrywać się tu domyślnego никому?
Za znaczeniem podporządkowania sile wyższej przemawiałoby szczególnie
kryterium czasu – zawarta w stwierdzeniu Умом Россию не понять, Аршином
общим не измерить myśl ma charakter ponadczasowy i uniwersalny, wyraża
prawdę ogólną, nie odnosi się do żadnego konkretnego „tu” ani „teraz”, zdaje się
mówić o tym, iż raz i na zawsze los zadecydował o tym, że nigdy i nikomu nie uda
się zrozumieć Rosji4. Jeśli zaakceptujemy taką interpretację, można zaryzykować tezę, że w cytowanym czterowierszu zawarte jest przekonanie o istnieniu
pewnego specyficznego tabu na zrozumienie Rosji w kategoriach racjonalnych,
że – być może – jest on wyrazem tkwiącej w świadomości narodowej Rosjan
barierze przeciw stawianiu zbyt wielu pytań typu „jacy jesteśmy?”, „jaka jest Rosja?”, a tym bardziej – próbie udzielenia na nie odpowiedzi. „Zagadkowość”,
„nieprzewidywalność” „niezrozumiałość” (загадочность, непредсказуемость,
непостижимость) można by w takim przypadku uważać za pojęcia zastępcze, eufemizmy innych pojęć – nazywających pewne cechy uważane za etniczne
(a więc służących ich poznaniu), a cały mit o nieprzewidywalności – za temat
zastępczy przywoływany w komunikacji w chwili, gdy pojawia się w niej objęty
zakazem kulturowym temat cech etnicznych.
4
Por. J. Szymak-Reiferowa, Przekład jako lekcja interpretacji, „Przegląd Rusycystyczny”
1995, z. 1–2, s. 45–47. O przekładzie wiersza Josifa Brodskiego Pielgrzymi autorstwa K. Krzyżewskiej (И быть над землей закатам и быть над землей рассветам. Удобрить ее солдатам.
Одобрить ее поэтам – Ziemia się w ciemność ubierze, albo porankiem zaświeci, użyźnią ją żołnierze, zaakceptują poeci): „[...] nie mogę [...] odżałować zagubionego w przekładzie mocnego zakończenia. Znów bierze się to z braku uwrażliwienia na siłę ekspresji, jaką zawiera w sobie kategoria
gramatyczna. W ostatnim czterowierszu Brodski użył aż czterech bezokoliczników. Konstrukcja
typu И быть над землей закатам и быть над землей рассветам. Удобрить ее солдатам.
Одобрить ее поэтам ma walor proroctwa, wyraża nieuchronność zjawiska i jego powtarzalność,
na którą człowiek nie ma wpływu”.
Język a Kultura 21: Tabu w języku i kulturze, 2009
© for this edition by CNS
III_kor_JaK_21.indd 273
2011-09-26 10:11:03
274
MARIA DOROSZKIEWICZ
Spośród licznych definicji tabu językowego i kulturowego oraz pojęć z nimi
związanych przytoczę tylko jedną, gdyż częściowo odnosi się ona do tabu jako
tematu, który w pewnym momencie nie jest akceptowany społecznie, uważany
jest za niestosowny czy drażliwy: „Tabu językowe obejmuje wyrazy, których używania unika się w kulturalnym towarzystwie, ponieważ uważane są za szkodliwe, żenujące lub przykre. Wiara w szkodliwość może wiązać się z mówieniem
o śmierci, zażenowanie kojarzy się z seksem, przykre są tematy różnych ułomności fizycznych, psychicznych, patologii społecznych. Wyrazy związane z niektórymi innymi tematami mogą również w pewnym okresie być objęte tabu, ponieważ społeczeństwo jest na nie wrażliwe (uczulone). Podczas recesji na początku
lat dziewięćdziesiątych gazety pisały o »słowie R«, a po konferencji w Maastricht
(1991) określały proponowany federalizm Wspólnoty Europejskiej »słowem F«.
Zakaz może być wyrażony explicite, np. w sądzie (»obraza sądu«), w parlamencie
(»wyrazy nieparlamentarne«), w mediach (zakaz używania wulgaryzmów i pokazywania scen brutalnych w TV przed określoną godziną) lub, częściej, może
być niepisaną umową między ludźmi, która niekiedy jest eksplikowana w formie
komentarza, upomnienia skierowanego do siebie (Pardon my French) lub kogoś
(Ladies present), poważnego (God forgive me for swearing) lub żartobliwego
(Wash your mouth out) lub sankcji”5.
Zauważmy, że tekst wiersza Умом Россию не понять, a w każdym razie
jego początkowy fragment, mógłby – ze względu na zawarte w nim przesłanie
– potencjalnie spełniać w komunikacji funkcję takiego komentarza, upomnienia pojawiającego się w sytuacji naruszenia tabu, poruszania tematu uważanego
za drażliwy, niestosowny. Sprawdźmy, czy istotnie tak się dzieje?
Cytowany tu wiersz Tiutczewa stał się dla społeczności rosyjskiej jednym z tekstów precedensowych. Zgodnie z definicją J. Karaułowa jest to zbiór
tekstów ważnych dla jednostki i jej otoczenia – tekstów, do których jednostka
niejednokrotnie sięga w procesie komunikacji6. B. Norman mówi o odtwarzalnych fragmentach tekstu (ВТФ – воспроизводимые текстовые фрагменты)
– fragmentach tekstów pieśni, filmów, programów rozrywkowych, reklam, haseł politycznych, utworów literackich, odtwarzanych w stałej, „gotowej” postaci
jako reakcja na określoną sytuację komunikacyjną lub jednostkę języka i posiadających większą niż typowe znaki językowe ekspresję7. Jako przykład użycia
takich odtwarzalnych fragmentów tekstu Norman podaje właśnie przytoczenie
fragmentu tego wiersza (w kontekście dwóch innych odtwarzalnych fragmentów
tekstu) w tekście prasowym: [...] Телеруководители отмахиваются: Запад
нам не указ, у советских собственная гордость, умом Россию не понять [...]
И 5.07.1997). Aby odpowiedzieć na postawione tu pytanie, przyjrzyjmy się in5
International Encyclopedia of Linguistics, Oxford University Press 1992.
Ю.Н. Караулов, Русский язык и языковая личность, Москва 1987, s. 216.
7 Б. Норман, Речевая масс-культура носителя языка: от цитаты до фразеологизма,
„Przegląd Rusycystyczny” 1998, z. 3–4.
6
Język a Kultura 21: Tabu w języku i kulturze, 2009
© for this edition by CNS
III_kor_JaK_21.indd 274
2011-09-26 10:11:03
Mit o nieprzewidywalności i zagadkowości rosyjskiej a tabu językowe i kulturowe
275
nym kontekstom, w których przytaczany bądź parafrazowany jest ten wiersz
– mogą one być bardzo różne. Zacznijmy od prób uzasadnienia mitu o nieprzewidywalności: Начнем с жестокого географического факта. Природа не разделила морями и океанами Европу и Азию, она расположила их на одном
куске суши, на одном – евразийском – континенте. Россия – единственное
государство, почти равномерно распределенное между Европой и Азией,
– занимает на этом континенте уникальное место. География определила и нашу историю, историю государственности и культуры, в которой
сплетены и европейские, и азиатские страницы. Отсюда – метафизика
евразийства, настаивание на исключительности, необычности России, которую, как нас пытаются убедить, умом не понять и общим аршином не
измерить... (А. Бовин, Мнение политического обозревателя, И 17.12.1998).
Istoty specyfiki Rosji i źródeł mitu o jej wyjątkowości i niezwykłości dopatruje
się sprawozdawca polityczny Izwiestii w geografii, połączeniu elementu europejskiego z azjatyckim. Sam jednak zdaje się nie w pełni podzielać wiarę w ową
niezwykłość, o czym świadczy poprzedzający cytat z Tiutczewa komentarz: как
нас пытаются убедить.
Cytat z wiersza Tiutczewa pojawia się też w kontekście prób uzasadnienia
rosyjskich cech etnicznych, zwłaszcza nieprzewidywalności i niezrozumiałości,
przyczynami historycznymi – długotrwałą izolacją, a także połączeniem różnych
elementów oraz wpływów na kształtowanie się rosyjskiej kultury i charakteru
narodowego: Считается: умом Россию не понять. Давайте-то вначале договоримся: что такое наш ум. У нас умом всегда называли эрудицию, так
же как талант всегда путали с инакомыслием. Начальство бубнило: „Россия – самая читающая страна в мире”. Все над нами смеялись, а зря, потому что это правда. Весь оставшийся за горизонтом мир мы и узнали из
книг. Книжные дети; Русский характер непредсказуем. В нем сразу – жестокость, и жалость, тупость и творческий восторг. И все – в крайних
проявлениях; [...] Россию формирует слово. Больше ничего. У нас все чужое:
великий наш поэт – эфиоп. Великий тиран – грузин, цари – все немцы, народ
с тяжелым татаро-монгольским прошлым. В общем – ничего своего. А живем и считаем себя могучим этносом. Язык общий (Владимир Чернов, Это
мы. Рус Иван. Разные мысли о том, почему мы такие, „Oгонек” 3.09.1995).
I tu także pojawia się sygnał dystansu autora artykułu do mitu o nieprzewidywalności: cчитается. Przytoczone tu fragmenty potwierdzają istnienie i świadome
podtrzymywanie (как нас пытаются убедить) w społeczeństwie rosyjskim
mitu o nieprzewidywalności, a przez to i tabu na mówienie o cechach, które się
za tym mitem kryją. Komentarz как нас пытаются убедить można (z pewnym
ryzykiem błędu) potraktować jako przemawiający za słusznością postawionej hipotezy o tym, iż tekst wiersza Умом Россию не понять, a w każdym razie jego
początkowy fragment lub jego parafraza, może spełniać w komunikacji funkcję
komentarza, upomnienia pojawiającego się w sytuacji naruszenia tabu, poruszaJęzyk a Kultura 21: Tabu w języku i kulturze, 2009
© for this edition by CNS
III_kor_JaK_21.indd 275
2011-09-26 10:11:03
276
MARIA DOROSZKIEWICZ
nia tematu uważanego za drażliwy, niestosowny. Prasa demaskuje przypadki, kiedy przysłowiowa nieprzewidywalność i niezrozumiałość służy jako parawan dla
zwykłego, również przysłowiowego, mieszczącego się w stereotypie etnicznym,
niedbalstwa i nieporządku: Мы, конечно, непостижимы [...]. Убежденные,
что за границей любой язык – заграничный мы привезли в Германию русские
фильмы главным образом с английскими субтитрами. Извинялись, как могли, что у нас трудности, что на титры нет денег, но налет определенного
хамства не вывести никакой словесной альхимией. Ведь зрители только что
видели в фильме „Принцесса на бобах” как эти загадочные „новые русские”
устраивают балы с фейерверками и царскими каретами, вертят букеты из
долларов и кидают в свежеприготовленный суп (Фестиваль русского кино
и телевидения в Германии, И. 22.01.1999).
Przytoczone cytaty pokazują także przykłady prób łamania takiego tabu przez
prasę – prowokowania dyskusji o cechach etnicznych, ich przyczynach, skutkach.
Ważne jest tu dostrzeganie znaczenia pierwiastka obcego w kształtowaniu typowych cech rosyjskich. Element ten, jak się za chwilę przekonamy, odgrywa także
pewną rolę w wizerunku Rosjanina na Zachodzie.
Mit o nieprzewidywalności Rosji i Rosjan jest głęboko zakorzeniony w świadomości, którą tu umownie określimy jako zachodnią, mając na myśli Europę
Zachodnią i Amerykę. Potwierdzają to dane leksykograficzne – związki frazeologiczne przymiotnika Russian odnotowane w słownikach języka angielskiego.
Na uwagę zasługuje aforyzm: Scratch a Russian and you find a Tartar, oraz dwa
związki frazeologiczne: Russian roulette i Russian scandal8. U ich podstawy legła
nieprzewidywalność charakteru rosyjskiego.
Aforyzm Scratch a Russian and you find a Tartar przypisywany Napoleonowi
(wersja oryginalna: Grattez le Russe et vous trouverez le Tartare, zapis z 1823 r.)
potwierdzają źródła angielskojęzyczne z lat 1863, 1865, 1899. Szczególnie interesujące z naszego punktu widzenia są eksplikacje z 1911 roku: Until a short time
ago the aphorism Scratch a Russian... was the sum of British comprehension of
the Russian character, mówiąca o tym, że aforyzm ten był podstawą stereotypu
Rosjanina w oczach Brytyjczyka; z 1947: Scratch a Pole and you find a Pole,
even if he is a communist, przeciwstawiająca stereotyp nieprzewidywalnego Rosjanina stereotypowi Polaka, który, niezależnie od okoliczności, zawsze pozostaje sobą9; z 1955: ‘scratch a Russian and you find a Tartar’... It seemed to me
then, and often since, that the virtues are, by their nature, superficial, mówiąca
o powierzchowności owego stereotypu. O tym, iż aforyzm ów nadal funkcjonuje
jako element stereotypu Rosjanina w kulturze zachodniej, świadczy także cytat
8
The Oxford Library of Words and Phrases, Vol. II, The Concise Oxford Dictionary of Proverbs, prep. by J. Simpson, Oxford, New York, Oxford University Press 1990.
9 Por. Polskie Radio I, 4.06.2001, Kazimierz Król (w kontekście dyskusji o finansach): W dyskusji o polskich cechach narodowych nieraz mówi się o nieprzewidywalności. Po raz kolejny udowodniliśmy, że jesteśmy nieprzewidywalni, i... wykazaliśmy się rozsądkiem.
Język a Kultura 21: Tabu w języku i kulturze, 2009
© for this edition by CNS
III_kor_JaK_21.indd 276
2011-09-26 10:11:03
Mit o nieprzewidywalności i zagadkowości rosyjskiej a tabu językowe i kulturowe
277
z przeznaczonej dla masowego odbiorcy książki Elizabeth Roberts, brytyjskiej
dziennikarki, Poradnik ksenofoba. Rosjanie: W praktyce rosyjskiego biznesu
jest domieszka orientalna. „Poskrob Rosjanina a doskrobiesz się Tatara” – mówi
stare porzekadło10. Przywołanie tego aforyzmu wymaga jednak odwołania się
do jeszcze innego stereotypu etnicznego funkcjonującego w świadomości Brytyjczyka, stereotypu Tatara, który, zgodnie z cytowanym aforyzmem, tkwi w każdym Rosjaninie: Tartar – sometimes – a fearsome or formidable (arousing fear
or dread) person11. Oprócz znaczenia podstawowego, leksem tartar ma zatem
też znaczenie przenośne, oznacza osobę dziką, wzbudzającą przerażenie i strach.
Fakt, iż – w przekonaniu przeciętnego Anglika – ktoś taki tkwi w przeciętnym
Rosjaninie, z pewnością potwierdza istnienie na Zachodzie mitu o nieprzewidywalności Rosjan.
Jeszcze bardziej wyraziście rysuje się ten mit w eksplikacjach związku frazeologicznego Russian scandal: a. A game in which a whispered message, after being passed from player to player, is contrasted in its original and final versions;
b. Gossip inaccurately transmitted; 1893: Do not repeat it (gossip). You will probably make Russian scandal of it and the next person will add to it; 1953: There
used to be a game called Russian scandal. Something was whispered from one
to another and you have no idea what it would come out like by the time even
a few people had had a handling of it. Szczególnie ta ostatnia eksplikacja akcentuje element nieprzewidywalności. Jest on też widoczny w rozwoju semantyki
związku frazeologicznego Russian roulette: an act of bravado in which a person
loads (usu) 1 chamber of revolver, spins the cylinder, holds the barrel to his head,
and pulls the trigger, also: figuratively12; This party [...] had played „Russian roulette” with American strength and American progress („Guardian” 27, July 16/4
1960); Abusive parents are often the scarred survivors of generations of reproductive Russian roulette („Lancet”, 9 Oct 776/2 1976).
Słowniki brytyjskie odnotowują jeszcze jeden dowód na nieprzewidywalność
jako zasadniczą cechę etniczną Rosjan w świadomości Brytyjczyków. Są to słowa
Winstona Churchilla wypowiedziane w przemówieniu radiowym 1 października
1939 r.: I cannot forecast to you the actions of Russians. It is a riddle wrapped in
a mystery inside an enigma13. W świetle danych dostarczanych przez angielskojęzyczne źródła leksykograficzne rosyjska nieprzewidywalność wartościowana
jest zatem raczej negatywnie – za pojęciem nieprzewidywalności kryje się lęk
przed nieznanym, zadawnione mity i uprzedzenia etniczne. Mówiąc o nieprzewidywalności, spodziewamy się wszystkiego, co najgorsze, i w tym sensie możemy
10
11
12
E. Roberts, Poradnik ksenofoba. Rosjanie, przeł. M. Cegieła, Warszawa 1998.
English Dictionary 21st Century Edition, Harper Collins Publishers 2000.
The Oxford Library of Words and Phrases, Vol. II, The Concise Oxford Dictionary of Pro-
verbs...
13
The Oxford Library of Words and Phrases, Vol. I, The Concise Oxford Dictionary of Quotations, Winston Churchill, Broadcast talk, 1 Oct. 1939.
Język a Kultura 21: Tabu w języku i kulturze, 2009
© for this edition by CNS
III_kor_JaK_21.indd 277
2011-09-26 10:11:03
278
MARIA DOROSZKIEWICZ
chyba traktować to pojęcie jako eufemizm dla nienazywanych cech negatywnych.
Czy jednak tak dzieje się zawsze?
Współczesna prasa rosyjska wiele uwagi poświęca zetknięciu kultury rosyjskiej z kulturami Zachodu. Udostępnia często swe łamy cudzoziemcom przebywającym i pracującym w Rosji. Przez ich wypowiedzi również nieustannie przewija
się element zagadkowości, niezrozumiałości, nieprzewidywalności Rosji: Боюсь,
что после России интересная жизнь может закончиться, т.к. ничего более
удивительного я еще не видел. Россия – потрясающая страна. У ваших людей очень интересная философия. Они знают, что выжить здесь трудно,
но тем не менее все еще готовы помогать другим. Старший медбрат Нортон считает, что Россия – одна из самых загадочных стран на нашей планете. Страна вечных загадок (ЛГ 18.11.1998). Ta zagadkowość, nieprzewidywalność jest tu jednak, jak widzimy z szerszego kontekstu, wartościowana raczej
dodatnio niż ujemnie, bywa magnesem, traktowana jest jako element przygody.
Postrzegana w ten sposób nie jest już eufemizmem dla kryjących się za nią oczekiwanych cech negatywnych, lecz cechą i wartością samą w sobie. Nie wszyscy
cudzoziemcy podzielają zresztą opinię o nieprzewidywalności Rosji. Szczególnie wśród osób przebywających w Rosji od dawna pojawiają się i takie zdania:
Многие иностранцы говорят, что русскую душу постичь непросто. А я вот
уверен: стань чутким сам, преодолей стереотипы и – поймешь (Иностранцы в России, ЛГ 17.02.1999.). Dla porównania przytoczmy polskie reminiscencje
tekstu prototypowego Tiutczewa. Jedna z nich pojawia się w recenzji filmu Nikity
Michałkowa Cyrulik syberyjski14: Parę razy pada wręcz zwrot-slogan o Rosji,
która jest jakoby wspaniała, lecz tajemniczo niezrozumiała. Przesada – można
zrozumieć. Jak widać, autor recenzji podważa tu mit o jej niezrozumiałości. Inna
reminiscencja, w brzmieniu rosyjskim, choć zapisana alfabetem łacińskim pojawia się w Dzienniku północnym Mariusza Wilka: Tu do dziś bowiem jedni wierzą
w święte drzewa, na których krasne szmatki wiążą, inni oddają cześć bogom prawosławnym i ich świętym, tych tu zatrzęsienie, a jeszcze inni biją pokłony pozostałym, wszystko jedno: Stalin li to czy Putin, byleby wóda w święto była. No cóż:
umom Rossii nie poniat’ („Rzeczpospolita”, 13–14.04.2002).
Ciekawe są odnotowane przez prasę reakcje Rosjan na świadomość, że dla cudzoziemców ich kraj stanowi zagadkę. Reakcje te są różne, począwszy od konstatacji
tego faktu, przez obawę przed egzotyzacją Rosji do świadomego podtrzymywania
i kształtowania mitu kraju i narodu zagadkowego, nieprzewidywalnego, tajemniczego, a przez to naznaczonego szczególną misją czy posłannictwem, czyli mniej lub
bardziej świadomego tworzenia tabu na mówienie o cechach rzeczywistych.
Stwierdzenie, że kultura rosyjska jest niezrozumiała dla cudzoziemców, dotyczyć może zarówno klasycznej literatury rosyjskiej, np.: Англичанам нас не
14
Z. Kałużyński, Syberia dla Amerykanów! Film Michałkowa unika prawdziwej polityki, „Polityka” nr 11, 11 marca 2000.
Język a Kultura 21: Tabu w języku i kulturze, 2009
© for this edition by CNS
III_kor_JaK_21.indd 278
2011-09-26 10:11:03
Mit o nieprzewidywalności i zagadkowości rosyjskiej a tabu językowe i kulturowe
279
понять. Лондонский корреспондент Русских ведомостей рассказывает
о впечатлениях, вынесенных англичанами после представления „Грозы”
Островского. Англичанин не может понять характера „самодура”. В его
глазах Кабаниха – лишь комическое лицо. Катерина возбуждает недоумение. Что же касается Бориса, то англичанин, в котором с детства культивируют „я” и „индивидуальность” считает его каким-то монстром...
(М. Подгородников ЛГ. 20.01.1999), jak i codziennych modeli zachowań, sposobów organizowania życia, np.: Поразило то, что люди здесь живут и дышат. Оказалось, что здесь довольно спокойно, люди ходят на работу, ходят
в рестораны. Московские американцы [...] о собственной родине вспоминают с усмешкой: большинство из приехавших в Россию родные и друзья
отговаривали от поездки всеми способами. Оказалось – ничего, нормальная экзотическая страна. С туалетами во дворе, с ног сшибающим алкоголем и загадочно-неулыбчивыми женщинами. В общем, жить можно [...]
(ЛГ 18.11.1998). W przytoczonym tu komentarzu pojawił się niezwykle ważny
przymiotnik – экзотическая страна. Śledząc kontakty kultury rosyjskiej z amerykańską, prasa rosyjska przybiera niekiedy krytyczny ton wobec zadawnionych
rosyjskich kompleksów, uprzedzeń i fobii, m.in. właśnie lęku przed uznawaniem
Rosji za kraj egzotyczny, nieprzewidywalny: Американка пытается успокоить
разволновавшуюся ведущую уверением, что она и ее коллеги „дико любят
Россию”. Но, увы, совершает новую ошибку – говорит, что в этой стране
никогда не знаешь, что будет завтра. „Так что же, это для вас экзотика?” – гневно вопрошает госпожа Прошутинская. „Нет что вы, просто
интересно” – лепечет в отчаянии злополучная девушка. Впрочем, нельзя
упрекнуть ведущую в предвзятости к „чужакам” (И 20.02.1999). Nieprzewidywalność (a więc brak stabilności) oceniana jest tu zdecydowanie negatywnie.
I tu znów pojawia się zagadnienie tabu – ale jakby odwrotnego – tabu na mówienie o egzotyczności, odmienności, nieprzewidywalności i zagadkowości Rosji.
Za istnieniem takiego zakazu kulturowego przemawiałoby użycie przytoczonego
tu tekstu precedensowego z substytucją Europy zamiast Rosji: умом Европу не
понять.
Na drugim biegunie należy umieścić również odnotowywane przez prasę
przypadki celowego i świadomego kształtowania przez Rosjan – na użytek cudzoziemców – wizerunku Rosji jako kraju nieprzewidywalnego, zagadkowego,
tajemniczego, i tu nieprzewidywalność, wartościowana zdecydowanie dodatnio,
staje się synonimem wyjątkowości. Pisząc o tym ostatnim zjawisku, prasa przybiera niejednokrotnie ton ironiczny: Получая приз Каннского фестиваля за
„Утомленных солнцем” Михалков говорил о непостижимой для западного
сознания особенности русской души: „Это народ, который лузгает семечки!”. Шумят парламенты, меняются режимы и строи, возводится планов
громадье – а народ невозмутимо лузгает семечки, и что там происходит,
в глубинах национального сознания, умом не понять. Нужно ощущать, чувJęzyk a Kultura 21: Tabu w języku i kulturze, 2009
© for this edition by CNS
III_kor_JaK_21.indd 279
2011-09-26 10:11:03
280
MARIA DOROSZKIEWICZ
ствовать, верить; здесь и должна явить себя загадка души абсолютно иррациональной, чуждой любому прагматизму (В. Кичин, И 20.02.1999).
Przytoczone w niniejszym wystąpieniu przykłady przywoływania w komunikacji tekstu precedensowego Умом Россию не понять, Аршином общим не
измерить, jego parafraz i modyfikacji zdają się potwierdzać związek zakorzenionego w rosyjskiej świadomości narodowej, nieobcego także kulturze polskiej
i zachodniej, mitu o zagadkowości, nieprzewidywalności, niezrozumiałości charakteru rosyjskiego ze zjawiskiem tabu kulturowego, rozumianego jako zakaz
poruszania tematów uważanych społecznie za drażliwe. Związek ten ma kilka
aspektów.
1. Przesłanie wiersza Умом Россию не понять, Аршином общим не
измерить można uznać za informację o narzuconym przez los, siłę wyższą, zakazie kulturowym na możliwość poznania Rosji i Rosjan, na pytania i odpowiedzi
dotyczące rosyjskiego charakteru narodowego.
2. Ten tekst precedensowy (a także jego modyfikacje i parafrazy) może być
traktowany jako upomnienie w momencie próby złamania tego zakazu.
3. Pojęcia: непредсказуемость, непонятность, загадочность mogą
w niektórych sytuacjach stawać się eufemizmami nazw innych cech.
4. Tematem społecznie drażliwym, uważanym za zakazany, objętym tabu
może być także właśnie owa непредсказуемость, непонятность, загадочность,
określana także jako экзотика.
Na zakończenie, ku rozweseleniu, pozwolę sobie przytoczyć cytowaną przez
ЛГ czastuszkę – parafrazę omawianego powyżej tekstu precedensowego: Любим
лаптем щи хлебать, в ухо дать и слово „мать”. Ни умом нас не измерить,
ни аршином не понять. (Из Истории государства Российского Сергея Сатина в частушках, ЛГ 28.01.1998).
Skróty
И – „Известия”
ЛГ – „Литературная газета”
Bibliografia
English Dictionary 21st Century Edition, Harper Collins Publishers 2000.
International Encyclopedia of Linguistics, Oxford University Press 1992.
Kałużyński Zygmunt, Syberia dla Amerykanów! Film Michałkowa unika prawdziwej polityki, „Polityka”, nr 11, 11 marca 2000.
Караулов Ю.Н, Русский язык и языковая личность, Москва 1987.
Норман Борис, Речевая масс-культура носителя языка: от цитаты до фразеологизма, „Przegląd Rusycystyczny” 1998, z. 3–4.
Język a Kultura 21: Tabu w języku i kulturze, 2009
© for this edition by CNS
III_kor_JaK_21.indd 280
2011-09-26 10:11:03
Mit o nieprzewidywalności i zagadkowości rosyjskiej a tabu językowe i kulturowe
281
The Oxford Library of Words and Phrases, t. I: The Concise Oxford Dictionary of Quotations, Winston Churchill, Broadcast talk, 1 Oct. 1939.
The Oxford Library of Words and Phrases, t. II: The Concise Dictionary of Proverbs, John Simpson,
Oxford–New York 1990.
Roberts Elizabeth, Poradnik ksenofoba. Rosjanie, przeł. Marek Cegieła, Warszawa 1998.
Szymak-Reiferowa Jadwiga, Przekład jako lekcja interpretacji, „Przegląd Rusycystyczny” 1995,
z. 1–2, s. 45–47.
Тютчев Федор Иванович, Полное собрание стихотворений, Ленинград 1957.
Вежбицкая Анна, Язык. Культура. Познание, Москва 1996.
Myth about Russian Unpredictability
and Mystery versus Language and Cultural Taboo
(in the Light of Contemporary Russian Press Material)
Summary
This article deals with the myth of unpredictability as one of the typical Russian personality
traits. The issue of stereotype and autostereotype of unpredictability is analysed in relation to the
notion of cultural taboo.
Język a Kultura 21: Tabu w języku i kulturze, 2009
© for this edition by CNS
III_kor_JaK_21.indd 281
2011-09-26 10:11:04