Ochrona ex situ różnorodności flory naturalnej Polski – aspekty

Ochrona ex situ różnorodności flory naturalnej Polski
– aspekty genetyczne i konserwatorskie.
Dr Anna Rucińska, PAN Ogród Botaniczny – Centrum Zachowania Różnorodności Biologicznej
Misją PAN Ogrodu Botanicznego – Centrum Zachowania Różnorodności Biologicznej w Powsinie w
zakresie ochrony różnorodności flory Polski jest wspomaganie i wdrażanie programów zachowania
krajowego bogactwa gatunkowego świata roślin głównie poprzez realizację zadań z zakresu ochrony ex
situ, czyli poza miejscem naturalnego powstania bądź występowania poszczególnych taksonów.
Programy te dotyczą wielu zagadnień obejmujących konserwatorską ochronę przyrody i jako takie
przyjmują charakter interdyscyplinarny, łącząc wiedzę i doświadczenie, zarówno z zakresu
konwencjonalnej uprawy roślin, jak też zabezpieczania materiału genetycznego w warunkach
kriogenicznych oraz prowadzenia badań nad skutecznością zachowywania różnorodności genetycznej
populacji naturalnych. Obiektem naszego szczególnego zainteresowania są gatunki świadczące o
unikatowym charakterze rodzimej flory, przede wszystkim gatunki rzadkie, zagrożone i chronione.
Wszystkie te działania wpisują się w praktyczną realizację Celu Nr 8 Globalnej Strategii Ochrony Świata
Roślin na lata 2011-2020, którego zasadniczym przesłaniem jest zabezpieczenie w warunkach ex situ
75% gatunków zagrożonych flory określonego kraju w taki sposób, aby materiał roślinny stanowił źródło
w ewentualnych programach reintrodukcji lub wzmocnienia populacji danego gatunku. Obecnie w
uprawie w postaci populacji ex situ żywych roślin w Kolekcji Flory Polskiej PAN OB.-CZRB znajduje się 617
gatunków, spośród których 169 uznanych jest za zagrożone na terenie Polski, 121 objętych jest ochroną
całkowitą, a 63 gatunki są częściowo chronione. Dywersyfikując działania ochronne dla zachowania
rodzimej flory, w 1992 roku utworzono kriogeniczny Bank Nasion Gatunków Rzadkich i Chronionych
Flory Polskiej. Efektem wieloletnich programów realizowanych na szczeblu krajowym i
międzynarodowym (ENSCONET, FlorNaturOB, ROBiA) oraz współpracy z parkami narodowymi jest
zabezpieczenie różnorodności genetycznej 212 gatunków rzadkich, zagrożonych i chronionych Polski
reprezentowanych przez materiał nasienny pochodzący z 683 populacji. Spośród tych gatunków 109
(22%) umieszczone jest w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin, 87 (30%) znajduje się na Czerwonej Liście,
122 (41%) objęte są ochroną prawną, a 26 ma znaczenie wspólnotowe w związku z umieszczeniem ich
na liście Dyrektywy Siedliskowej.
Dokładamy wszelkich starań, aby kolekcje ex situ odzwierciedlały możliwie jak najpełniej
różnorodność genetyczną populacji naturalnych. Od wielu lat prowadzimy badania nad opracowaniem
skutecznych metod zabezpieczania ex situ pul genowych oraz długotrwałego przechowywania materiału
dziedzicznego gatunków roślin o wysokim statusie konserwatorskim. Opisanie zmienności genetycznej
populacji ex situ i in situ warzuchy polskiej (Cochlearia polonica), pszonaka pienińskiego (Erysimum
pieninicum) i złocienia Zawadzkiego (Dendranthema zawadzkii) pozwoliła nam na rozpoznanie
czynników kształtujących genetyczną strukturę populacji ex situ, zabezpieczonych w formie kolekcji
żywych roślin i w warunkach kriogenicznych oraz na ocenę skuteczności tych metod ochrony ex situ w
aspekcie zabezpieczenia zmienności genetycznej populacji naturalnych.
Na przykładzie populacji pszonaka pienińskiego porównano również skuteczność tej formy ochrony ex
situ z kriokonserwacją nasion dla zabezpieczenia różnorodności genetycznej gatunku oraz
przeprowadzono molekularną ocenę wpływu długości prowadzenia ochrony ex situ w formie kolekcji
żywych roślin na stan zachowania zmienności genetycznej populacji in situ. Wyniki tych badań pozwoliły
nam na nakreślenie ogólnych wytycznych konserwatorskich do ochrony ex situ różnorodności
genetycznej gatunków o wysokim statusie konserwatorskim.
Warszawa, 2015-04-07
Anna Rucińska