Wzory konsumpcji gospodarstw domowych w Polsce i w wybranych

Transkrypt

Zeszyty
Naukowe nr
716
2006
Akademii Ekonomicznej w Krakowie
Agata Niemczyk
Katedra Badaƒ Konsumpcji
Wzory konsumpcji gospodarstw
domowych w Polsce i w wybranych
krajach Unii Europejskiej
1. Wprowadzenie
Społeczno-ekonomiczny status gospodarstw domowych różnicuje poziom
i strukturę konsumpcji tych jednostek, co pozwala na wyodrębnienie różnorodnych wzorów spożycia charakterystycznych dla poszczególnych grup.
Celem artykułu jest zidentyfikowanie wzorów konsumpcji warunkowanych
przynależnością gospodarstwa domowego do danej grupy społeczno-zawodowej
w Polsce i porównanie najlepszego modelu – uzyskanego w wyniku analizy – ze
wzorami konsumpcji krajów unijnych. Tak sformułowany cel pozwolił na wyspecyfikowanie pewnych problemów badawczych pozwalających udzielić odpowiedzi
na pytania takie, jak: 1) która społeczno-zawodowa grupa polskich gospodarstw
osiąga najlepsze wskaźniki konsumpcji? 2) czy wśród pozostałych grup gospodarstw istnieją takie, których wskaźniki konsumpcji zbliżają się do wskaźników
rejestrowanych w gospodarstwach „najlepszych”? 3) czy struktury konsumpcji
gospodarstw „najlepszych” upodabniają się do struktur krajów unijnych?
Do przedstawienia problemu wykorzystano wyniki badań budżetów gospodarstw domowych, prowadzonych systematycznie przez GUS, a ponadto dane
statystyki międzynarodowej. Analizą objęto przede wszystkim poziom i strukturę
wydatków gospodarstw domowych, poziom i strukturę spożycia żywności, a także
wyposażenie ich w przedmioty trwałego użytku.
Agata Niemczyk
6
2. Sytuacja materialna polskich gospodarstw domowych
Wzory konsumpcji gospodarstw domowych są pochodną wielu czynników,
w tym wysokości dochodów osiąganych w tych jednostkach. Wolumen przychodów polskich gospodarstw domowych jest różnicowany i zależy od ich przynależności do danej grupy społeczno-zawodowej. Dane zestawione w tabeli 1 pozwalają
wnioskować, że w zdecydowanie korzystnej sytuacji pod tym względem plasowały
się gospodarstwa domowe pracowników na stanowiskach nierobotniczych i osób
pracujących na własny rachunek. Jednak w odniesieniu do tych ostatnich na uwagę
zasługują wskaźniki odnotowane w tabeli 1 traktujące o nieznacznym pogorszeniu
ich sytuacji materialnej. Jest to istotny sygnał dla polityki gospodarczej państwa,
zważywszy, że to właśnie prywatna przedsiębiorczość jest swoistym filarem
gospodarski rynkowej.
Tabela 1. Zróżnicowanie dochodów między grupami społeczno-ekonomicznymi
polskich gospodarstw domowych
Gospodarstwa domowe
Pracowników na stanowiskach robotniczych
Dochody gospodarstw domowych ogółem = 100
1993
1997
1999
2002
86,4
83,4
84,4
79,9
Pracowników na stanowiskach nierobotniczych
130,2
135,3
141,4
140,3
Pracowników użytkujących gospodarstwo
rolne
83,7
83,9
78,2
76,9
Rolników
90,8
92,7
73,4
86,1
Pracujących na własny rachunek
126,1
130,5
127,8
126,9
Emerytów i rencistów
106,9
104,4
106,4
105,2
54,9
49,0
–
–
Utrzymujących się z niezarobkowych źródeł
Źródło: obliczenia własne na podstawie: Budżety gospodarstw domowych w 1993 r., 1997 r.,
1999 r., 2002 r., GUS, Warszawa 1994, 1998, 2000, 2003.
3. Zaspokojenie potrzeb ˝ywnoÊciowych w polskich
gospodarstwach domowych
Dochody uzyskiwane w gospodarstwie domowym są wydatkowane na różnorodne cele zmierzające do zaspokojenia potrzeb członków tego gospodarstwa.
Potrzeby żywnościowe należą do najpilniejszych, najsilniej odczuwalnych
potrzeb we wszystkich gospodarstwach domowych. Analizując poziom spożycia
poszczególnych artykułów żywnościowych w polskich gospodarstwach domowych
(tabela 2) zauważa się, że najwyższym poziomem konsumpcji w tym względzie
legitymowały się gospodarstwa powiązane z rolnictwem oraz gospodarstwa
Wzory konsumpcji gospodarstw…
7
emerytów i rencistów. W tych pierwszych dominował duży udział spożycia naturalnego, co potwierdzają wysokie, na tle pozostałych grup, wskaźniki spożycia
produktów uzyskiwanych z własnego gospodarstwa rolnego, jak: mleka i napojów
mlecznych, jaj, śmietany, mięsa i jego przetworów oraz pieczywa i produktów
zbożowych.
Tabela 2. Przeciętne miesięczne spożycie niektórych artykułów żywnościowych na 1 osobę
w polskich gospodarstwach domowych w 2002 r.
Gospodarstwa domowe
Artykuły żywnościowe
pracowników na
stanowiskach
robotniczych
Pieczywo i przetwory zbożowe (kg)
pracowników
pracujące
na
użytkująrolników
cych
własny
nierobotrachunek
gosp.
niczych
rolne
emerytów
i rencistów
8,18
7,28
9,75
10,70
7,55
Ziemniaki (kg)
6,81
4,96
8,48
9,84
5,90
9,36
Warzywa (kg)
4,39
4,82
6,13
6,71
4,91
6,87
Owoce i ich przetwory (kg)
3,24
4,33
4,02
4,37
4,13
4,79
Mięso i jego przetwory(kg)
4,87
4,76
5,49
6,71
5,02
6,3
Ryby i ich przetwory (kg)
0,34
0,41
0,32
0,37
0,42
0,51
Tłuszcze (kg)
1,42
1,33
1,56
1,75
1,33
1,94
6,83
10,35
Mleko i napoje mleczne (l)
4,11
4,42
6,41
8,4
4,60
Sery (kg)
0,67
1,00
0,78
0,8
0,90
0,96
Śmietana i śmietanka (l)
0,34
0,35
0,51
0,64
0,36
0,56
Jaja (szt.)
12,91
13,27
16,14
19,03
13,55
17,71
Wody mineralne i źródlane
(l)
1,14
2,62
0,70
0,61
2,10
1,76
Soki owocowe i warzywne
(l)
0,69
1,62
0,44
0,32
1,50
0,72
Cukier (kg)
1,45
1,19
2,01
2,33
1,30
2,16
Źródło: Rocznik Statystyczny 2003, GUS, Warszawa 2003, s. 220–223.
Z kolei wyższe wskaźniki konsumpcji żywności w gospodarstwach emerytów i rencistów wiążą się z tym, że gospodarstwa te składają się z reguły z osób
o zwyczajach żywieniowych przeniesionych z okresu aktywności zawodowej.
Ponadto są to „głównie osoby dorosłe o większym zapotrzebowaniu na żywność,
niż w gospodarstwach o dużym udziale dzieci”1.
1
B. Chmielewska, Nierówności społeczne w sferze wyżywienia, „Studia i Monografie” nr 106,
IERiGŻ, Warszawa 2001, s. 50.
Agata Niemczyk
8
Ilościowo niskiemu poziomowi spożycia artykułów podstawowych w gospodarstwach pracowników zatrudnionych na stanowiskach nierobotniczych oraz
w gospodarstwach osób pracujących na własny rachunek, co podają dane zestawione w tabeli 2, towarzyszyło relatywnie wysokie spożycie produktów droższych.
Prawidłowość ta wynika ze ścisłej korelacji między wydatkami na te artykuły,
a uzyskiwanym dochodem w tej grupie gospodarstw, gdzie preferuje się jakość,
a nie ilość spożywanych produktów żywnościowych. W rezultacie w gospodarstwach tych odnotowuje się wyższe wskaźniki spożycia ryb i ich przetworów,
serów, ale także wód mineralnych i soków. W porównaniu z innymi jednostkami,
najzamożniejsze gospodarstwa w największym stopniu zaspokajają potrzeby żywnościowe „poza domem”, co uzewnętrznia się w najwyższych na tle pozostałych
grup gospodarstw wydatkach na restauracje i hotele. Wynika to ze stylu życia,
który wiąże się ze spożywaniem posiłków „na zewnątrz”, do czego implikuje brak
czasu na przyrządzanie ich w domu, a dodatkowo redukcja (zwłaszcza w tej grupie
gospodarstw) potrzeb otoczkowych2.
Opisane zróżnicowanie poziomu spożycia żywności potwierdzają dane empiryczne zestawione w tabeli 3, prezentujące wartość energetyczną i odżywczą spożywanej żywności w poszczególnych typach gospodarstw. Otóż, umiarkowanie
Tabela 3. Przeciętne dzienne spożycie żywności w przeliczeniu na wartość energetyczną
i składniki odżywcze na 1 osobę w polskich gospodarstwach domowych w 2002 r.
Gospodarstwa domowe
Wyszczególnienie
pracowników na
stanowiskach
pracowników
użytkujących
gosp.
rolne
pracujące na
rolników
własny
rachunek
emerytów
i rencistów
robotniczych
nierobotniczych
Wartość energetyczna (kJ)
9 265
9 446
10 427
11 595
9 495
11 608
Wartość energetyczna
(kcal)
2 213
2 256
2 490
2 769
2 268
2 772
–
–
–
–
–
–
Składniki odżywcze (g):
–
–
–
–
–
–
– zwierzęce
38
45
43
50
44
49
– roślinne
Białko
26
26
30
32
25
33
Tłuszcze
89
95
96
109
94
112
Węglowodany
286
278
332
362
285
358
Źródło: Rocznik Statystyczny 2003, GUS, Warszawa 2003, s. 224.
2
J. Szczepański, Konsumpcja a rozwój człowieka. Wstęp do antropologicznej teorii konsumpcji,
PWE, Warszawa 1981, s. 146.
9
ciężka praca pracowników na stanowiskach nierobotniczych, jak i osób pracujących na własny rachunek, ma swoje odzwierciedlenie w zapotrzebowaniu energetycznym w niezbędne składniki odżywcze tych osób, które na tle pozostałych
grup gospodarstw domowych legitymowały się stosunkowo niskimi wskaźnikami.
Z kolei najwyższy poziom spożycia niemal wszystkich artykułów żywnościowych
w gospodarstwach emerytów i rencistów ma swoje implikacje w wolumenie wartości energetycznej i składnikach odżywczych.
Z tabeli 3 można wnioskować o bardziej racjonalnej diecie żywieniowej
w gospodarstwach najzamożniejszych, tj. gospodarstwach samodzielnych, w tym
pracowników umysłowych.
4. Analiza wydatków
Potrzeby żywnościowe warunkują natężenie wszystkich pozostałych potrzeb.
Na ich zaspokojenie poszczególne grupy gospodarstw domowych wydatkują
różne kwoty (rys. 1). Zdecydowanie najlepsze wskaźniki w zakresie zaspokajania
potrzeb żywnościowych i nieżywnościowych, mierzone poziomem wydatków na
dobra i usługi konsumpcyjne, osiągały gospodarstwa pracowników zatrudnionych
na stanowiskach nierobotniczych, stosunkowo dobre – gospodarstwa pracujące na
własny rachunek.
Zwracają uwagę również wysokie wskaźniki w gospodarstwach emerytów
i rencistów, zwłaszcza jeśli chodzi o wydatki na żywność, mieszkanie, a także
higienę i ochronę zdrowia. Te korzystne parametry są wynikiem m.in. zwyczajów żywieniowych przeniesionych z okresu aktywności zawodowej, a jeśli idzie
o wydatki na zdrowie – potrzebą wieku tych osób. Z kolei najniższymi wydatkami na zaspokojenie potrzeb nieżywnościowych legitymowały się gospodarstwa
powiązane z rolnictwem, tj. gospodarstwa ludności dwuzawodowej i gospodarstwa rolników. Podobnie jak dochody, również wydatki są niższe od wydatków
przeciętnych całej badanej zbiorowości gospodarstw domowych (tabela 4), a tym
bardziej od wydatków gospodarstw pracowników zatrudnionych na stanowiskach
nierobotniczych (rys. 2), legitymujących się, jak wspomniano, najlepszą sytuacją
materialną.
I tak na przykład wydatki ludności dwuzawodowej ustępowały wydatkom
pracowników umysłowych przeciętnie 2-krotnie, a w wypadku wydatków na
restauracje i hotele 6,3-krotnie. Jeszcze większy dystans obserwuje się w odniesieniu do gospodarstw rolników. Ich wydatki „pozaobowiązkowe”, np. na rekreację
i kulturę, były 3,7 razy niższe niż w gospodarstwach pracowników umysłowych,
na edukację – 4,1 razy; a na restauracje i hotele wydatkowali oni 6,2 razy mniej
niż pracownicy zatrudnieni na stanowiskach nierobotniczych.
Agata Niemczyk
10
250
zł/osobę
200
150
100
50
0
1
2
3
żywność i napoje bezalkoholowe
odzież i obuwie
wyposażenie mieszkania
i prowadzenie gospodarstwa dom
rekreacja i kultura
restauracja i hotele
4
5
6
napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe
użytkowanie mieszkania i nośniki energii
higiena osobista i ochrona zdrowia
edukacja
transport i łączność
pozostałe wydatki
Gospodarstwa domowe: 1 – pracowników zatrudnionych na stanowiskach robotniczych, 2 – pracowników zatrudnionych na stanowiskach nierobotniczych, 3 – pracowników użytkujących
gospodarstwo rolne, 4 – rolników, 5 – pracujących na własny rachunek, 6 – emerytów i rencistów
Rys. 1. Poziom wydatków na dobra i usługi na 1 osobę w polskich gospodarstwach
domowych w 2002 r. (w zł)
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rocznik Statystyczny 2003, GUS, Warszawa 2003,
s. 205–210.
Tabela 4. Zróżnicowanie przeciętnego miesięcznego poziomu wydatków na dobra
i usługi na 1 osobę w polskich gospodarstwach domowych w 2002 r. (gospodarstwa
domowe ogółem = 100)
Gospodarstwa domowe
Wyszczególnienie
robotniczych
Żywność
pracowpracuników
jące na
użytkująrolników
własny
cych
nierobotgosp.
rachunek
niczych
rolne
pracowników na
stanowiskach
emerytów
i rencistów
85,2
140,1
93,5
105,3
103,8
115,7
101,0
116,4
76,3
81,7
118,7
98,6
Odzież i obuwie
79,6
162,8
89,4
82,8
158,2
78,7
Użytkowanie mieszkania
i nośniki energii
80,0
127,6
57,1
56,4
112,1
128,4
Napoje alkoholowe i wyroby
tytoniowe
11
cd. tabeli 4
Gospodarstwa domowe
Wyszczególnienie
pracowpracuników
jące na
użytkująrolników
własny
cych
nierobotgosp.
rachunek
niczych
rolne
pracowników na
stanowiskach
robotniczych
emerytów
i rencistów
Wyposażenie mieszkania
i prowadzenie gospodarstwa
domowego
73,11
149,91
76,51
77,6
137,1
105,3
Higiena osobista i ochrona
zdrowia
61,41
129,81
62,71
58,9
109,3
145,6
Rekreacja i kultura
76,41
190,81
51,51
46,2
164,9
80,9
Edukacja
84,91
215,21
86,81
51,4
176,1
39,7
Restauracja i hotele
82,01
205,03
32,41
32,9
196,9
58,9
Transport i łączność
74,31
168,91
86,21
87,4
164,6
79,3
s. 205–210.
120
100
%
80
60
40
20
0
1
3
odzież i obuwie
wyposażenie mieszkania i prowadzenie
gospodarstwa domowego
rekreacja i kultura
4
5
6
edukacja
pozostałe wydatki
Gospodarstwa domowe: 1 – pracowników zatrudnionych na stanowiskach robotniczych 3 – pracowników użytkujących gospodarstwo rolne 4 – rolników 5 – pracujących na własny rachunek 6 – emerytów i rencistów
Rys. 2. Zróżnicowanie poziomu wydatków na dobra i usługi konsumpcyjne w polskich
gospodarstwach domowych w 2002 r. (gospodarstwa domowe pracowników
zatrudnionych na stanowiskach nierobotniczych = 100)
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rocznik Statystyczny 2003, GUS, Warszawa 2003.
Agata Niemczyk
12
100
5,9
12,3
80
60
1,7 1,7
6,2
5,6
4,7
20,4
%
40
20
0
5,4
3,9
7,8
7,95
6,99
7,8
8,8
16,1
14,67
0,68
1,82
4,73
5,8
4,99
14,63
1,10,68
4,09
5,36
4,97
16,8
9,5
0,6 0,9
5,1
2,4
2,5
8,8
6,7
5,5
18,5
14,85
6,12
2,97
1
14,4
6,1
5,4
5,6
3,13
17,5
6,5
2,8
6,2
2,5
32,2
35,42
39,05
24,5
23
2
2,5
2,2
7,9
3
odzież i obuwie
wyposażenie mieszkania i prowadzenie
gospodarstwa domowego
rekreacja i kultura
4
5
9,4
4,8
23,4
3,8
2,7
31
6
edukacja
pozostałe wydatki
Gospodarstwa domowe: 1 – pracowników zatrudnionych na stanowiskach robotniczych; 2 – pracowników zatrudnionych na stanowiskach nierobotniczych; 3 – pracowników użytkujących
gospodarstwo rolne; 4 – rolników; 5 – pracujących na własny rachunek; 6 – emerytów i rencistów.
Rys. 3. Struktura przeciętnych miesięcznych wydatków na dobra i usługi na 1 osobę
w polskich gospodarstwach domowych w 2002 r.
s. 205–210.
Dysproporcje w poziomie wydatków na dobra i usługi konsumpcyjne pomiędzy
analizowanymi grupami gospodarstw domowych sprawiły, że znacznie różniły
się od siebie struktury tych wydatków (rys. 3). Trzeba jednak dodać, że wspólną
cechą dla wszystkich była dominacja frakcji wydatków na żywność i napoje bezalkoholowe w wydatkach ogółem poszczególnych grup gospodarstw. Z kolei różniły
się one dość istotnie, jeśli chodzi o wydatki „pozaobowiązkowe”, których udział
w wydatkach ogółem największy był w gospodarstwach zamożnych, tj. osób pracujących na stanowiskach nierobotniczych i pracujących na własny rachunek.
13
Podobne wzory konsumpcji tych ostatnich potwierdza również formuła3 umożliwiająca ocenę podobieństw dowolnych grup gospodarstw. Dla dwóch identycznych struktur miara podobieństwa przyjmuje wartość 100%:
r
Dij = ∑ min { xik , x jk } ,
k =1
gdzie:
i, j – numery porównywalnych struktur,
k – numer k-tego składnika struktury (k = 1,2, …, r),
xij, xjk – udziały k-tego składnika w porównywanych strukturach odnoszących
się odpowiednio do i-tej lub j-tej grupy gospodarstw.
Analizując dane empiryczne będące podstawą dla rys. 3, zauważyć można, że
najbardziej podobne pod względem struktury wydatków na dobra i usługi były
gospodarstwa pracowników umysłowych i osób pracujących na własny rachunek.
Struktury ich wydatków pokrywały się w 97,2%. Ponadto o znacznym podobieństwie struktur wydatków można mówić w odniesieniu do gospodarstw rolników
oraz pracowników użytkujących gospodarstwo rolne – 96,2%. Z kolei najmniej
podobna była struktura wydatków na dobra i usługi gospodarstw pracowników
na stanowiskach nierobotniczych oraz gospodarstw rolników – 83,2%, a także
gospodarstw emerytów i rencistów oraz gospodarstw pozostających w najlepszej
sytuacji dochodowej.
5. Wyposa˝enie w dobra trwa∏ego u˝ytku
Zaprezentowana struktura wydatków na dobra i usługi konsumpcyjne w polskich gospodarstwach domowych jest synergicznie związana z wykonywanym
zawodem. Z reguły im wyższych wymaga on kwalifikacji, tym wyższe są
potrzeby konsumpcyjne zgłaszane przez członków danego gospodarstwa. Chodzi
więc o potrzeby wyższego rzędu, których zaspokojenie wiąże się z reguły z wyższymi wydatkami na różnego rodzaju dobra i usługi. Opisana zależność odnosi się
do rozchodów na usługi edukacyjne, kulturę, rekreację, wypoczynek, a także na
wyposażenie mieszkania. W wypadku tych ostatnich sprawa dotyczy wydatków
na zakup odpowiednich dóbr trwałego użytku służących zagospodarowaniu czasu
wolnego. Obserwuje się, że większe sumy pieniężne na urządzenie swych lokali
mieszkalnych wydatkują pracownicy umysłowi w przeciwieństwie do robotników
czy rolników (rys. 2 i rys. 3). Istotnie także różni się stan tego wyposażenia,
co wiąże się z rolą, jaką mieszkańcy przywiązują do własnego lokum. Na ogół
3
S. Chomątowski, A. Sokołowski, Taksonomia struktur, „Przegląd Statystyczny” 1978, nr 2.
Agata Niemczyk
14
120
1
90
6
2
60
30
0
5
3
pralka i wirówka
elektryczna
autoamt pralniczy
chłodziarka
zamrażarka
odkurzacz elektryczny
maszyna do szycia
4
120
1
90
6
2
60
telewizor kolorowy
urządzenie do odbioru
telewizji satelitarnej
magnetowid
30
0
kamera wideo
5
3
komputer
4
90
6
1
60
2
30
0
5
3
rower (bezdziecięcego)
motocykl, skuter,
motorower
samochód
4
Gospodarstwa domowe: 1 – pracowników zatrudnionych na stanowiskach robotniczych, 2 – pracowników zatrudnionych na stanowiskach nierobotniczych, 3 – pracowników użytkujących
gospodarstwo rolne, 4 – rolników, 5 – pracujących na własny rachunek, 6 – emerytów i rencistów
Rys. 4. Wyposażenie polskich gospodarstw domowych w dobra trwałego użytku
w 2002 r. (w % danej grupy gospodarstw)
Źródło: opracowanie własne.
15
lokale mieszkalne pracowników umysłowych, jak również członków gospodarstw
innych typów zamieszkujących głównie aglomeracje miejskie, nie pełnią funkcji
produkcyjnych w takim zakresie i rozumieniu, jak lokale mieszkalne rolników
czy pracowników użytkujących gospodarstwo rolne, co przesądza o odmiennym
ich wyposażeniu w przedmioty trwałego użytku. Za najbardziej nowoczesne, tj.
dysponujące największą liczbą sprzętów i urządzeń nie tylko nowoczesnych, ale
i łatwych w obsłudze i dobrych jakościowo, uznaje się przede wszystkim gospodarstwa pracowników zatrudnionych na stanowiskach nierobotniczych i gospodarstwa pracowników samodzielnych. W zakresie dóbr służących usprawnianiu
i mechanizacji prac domowych wskazuje się na wysoki poziom nasycenia tych
gospodarstw zamrażarkami i automatami pralniczymi, w zakresie zaspokojenia potrzeb kulturalnych, rozrywkowych i innych „wypełniających” czas wolny
– urządzeniami do odbioru telewizji satelitarnej, magnetowidami, kamerami
wideo, komputerami, a w odniesieniu do środków lokomocji – samochodami
(rys. 4 i tabela 5).
Tabela 5. Zróżnicowanie polskich gospodarstw domowych wyposażonych w niektóre
dobra trwałego użytku w 2002 r. w procentach (gospodarstwa domowe pracowników
zatrudnionych na stanowiskach nierobotniczych = 100)
Gospodarstwa domowe
Wyszczególnienie
pracowników na stanowiskach
robotniczych
pracowników
użytkujących gosp.
rolne
rolników
pracujące
na własny
rachunek
emerytów
i rencistów
Artykuły gospodarstwa domowego
Pralka i wirówka elektryczna
192,5
374,5
439,1
129,8
275,7
Automat pralniczy
88,82
73,89
62,08
99,03
70,67
Chłodziarka
99,6
99,9
98,8
99,8
99,6
Zamrażarka
96,63
213,14
237,30
133,94
93,57
Odkurzacz elektryczny
98,15
96,61
91,39
99,18
92,62
Maszyna do szycia
95,08
128,99
123,09
102,70
108,59
Sprzęt informacyjno-rozrywkowy
Odbiornik telewizyjny
z ekranem do odbioru
kolorowego
99,79
100,30
97,97
100,30
96,85
Urządzenie do odbioru
telewizji satelitarnej
81,54
47,96
33,28
98,40
58,13
Magnetowid
86,91
78,10
63,68
104,80
45,92
Agata Niemczyk
16
cd. tabeli 5
Gospodarstwa domowe
pracowników na stanowiskach
robotniczych
pracowników
użytkujących gosp.
rolne
Kamera wideo
34,54
Komputer osobisty
43,73
Wyszczególnienie
rolników
pracujące
na własny
rachunek
emerytów
i rencistów
16,36
25,45
149,09
15,45
39,69
23,89
98,65
14,45
112,3
81,05
Indywidualne środki transportu
Rower (bez dziecięcego)
Motocykl, skuter, motorower
Samochód osobowy
111,23
143,65
143,98
152
380
320
176
104
74,80
114,04
111,60
127,17
42,59
Źródło: obliczenia własne na podstawie: Rocznik Statystyczny 2003, GUS, Warszawa 2003,
s 225–226.
Wzory konsumpcji w gospodarstwach domowych, ilustrowane wyposażeniem
w dobra trwałego użytku, różnicuje przynależność do grupy społeczno-ekonomicznej. Wynika to nie tylko z różnej sytuacji finansowej tych jednostek, ale z wpływu
wielu innych czynników, w tym również uwarunkowań kulturowych, społecznych,
które przesądzają o ilości i jakości tego wyposażenia. Jak wcześniej wskazywano,
bardzo dobrym stanem wyposażenia w dobra trwałego użytku legitymowały się
gospodarstwa najzamożniejsze. Dokładniejsza analiza pozwala wnioskować, że
dużo wyższy niż w gospodarstwach pracowników umysłowych odsetek wskazań
na stan posiadania różnorodnych sprzętów i urządzeń dostrzega się w pewnych
sytuacjach – paradoksalnie – w gospodarstwach pozostających w najgorszej sytuacji dochodowej. Dotyczy to stanu posiadania sprzętów starszej generacji będących
artykułami gospodarstwa domowego, takich jak: pralka i wirówka elektryczna,
maszyna do szycia itp., bądź też indywidualnymi środkami transportu, jak np.
samochody. Co się tyczy samochodów, „statystyki wyposażenia w dobra trwałe
nie uwzględniają na ogół standardu nabywanych i posiadanych dóbr, np. kilkunastoletni samochód marki fiat 126p liczy się w statystyce wyposażenia tak samo jak
nowy mercedes, choć różnica w ich cenie i standardzie jest ogromna”4. Opisanych
„wyjątkowych” zależności nie można już stwierdzić w odniesieniu do urządzeń
bardziej nowoczesnych, jak choćby sprzętów informacyjno-rozrywkowych. Tylko
gospodarstwa samodzielne dorównują wyposażeniu gospodarstw pracowników
4
C. Bywalec, Transformacja gospodarcza a zróżnicowanie poziomu życia społeczeństwa polskiego, AE w Krakowie, Kraków 1999, s. 42.
17
zatrudnionych na stanowiskach nierobotniczych. Inne gospodarstwa ustępują temu
wyposażeniu nawet 6-krotnie, jak to ma miejsce w wypadku kamer wideo.
Reasumując, relatywnie najlepiej wyposażone w dobra trwałego użytkowania
są gospodarstwa pracowników najemnych zatrudnionych na stanowiskach nierobotniczych, a także gospodarstwa pracujące na własny rachunek. Jest to zrozumiałe, gdyż gospodarstwa te należą do grupy gospodarstw najzamożniejszych5,
a dobra trwałego użytku są z reguły dobrami o względnie wysokiej cenie jednostkowej. Nie można przy tym zapomnieć, że stan posiadania różnorodnych sprzętów
i urządzeń, zwłaszcza tych najdroższych i najnowocześniejszych, wynika także
z faktu naśladowania unijnych wzorów wyposażenia w tego typu przedmioty.
6. Struktury konsumpcji gospodarstw domowych w Polsce
i w wybranych krajach Wspólnoty
Członkostwo Polski w Unii Europejskiej sprawiło, że wielu Polaków porównuje
swój poziom życia do poziomu życia obywateli z krajów UE-15, dostrzegając wiele
podobieństw i różnic na różnych obszarach życia, w tym także w sferze konsumpcji. Jednak nie jest łatwo stwierdzić – jak piszą B. Kolny i A. Małysa-Kaleta6 – na
ile do zmian w sferze konsumpcji w Polsce przyczyniają się procesy integracji ze
strukturami europejskimi i co już jest ich następstwem. Ujawniające się potrzeby
konsumpcyjne mogą być bowiem kształtowane zarówno poprzez ofertę podażową,
jak i poprzez środki masowego przekazu, rozbudowaną komunikację, rozwój turystyki zagranicznej, nowe trendy w konsumpcji, wreszcie poprzez międzynarodowe
naśladownictwo, napływ kapitału zagranicznego czy powstanie przedsiębiorstw
transnarodowych.
W świetle powyższych uwag spróbowano zdiagnozować struktury konsumpcji
gospodarstw domowych w Polce i w wybranych krajach Wspólnoty, wskazując
przy tym na podobieństwa i różnice ujawniające się na tym obszarze. Należy
jednak odnotować, że dobór krajów, jak i dobór produktów uzależniony jest od
dostępnych źródeł informacyjnych. Ze względu na fakt, że gospodarstwa pracowników zatrudnionych na stanowiskach nierobotniczych osiągnęły, w porównaniu ze wszystkimi gospodarstwami badanymi przez GUS, najlepsze wskaźniki
konsumpcji, będą one przedmiotem analizy porównawczej. Należy nadmienić,
że brakuje bezpośredniej porównywalności statystyki rachunków narodowych
(kraje europejskie) z badaniami budżetów gospodarstw domowych (gospodarstwa
5
L. Piskiewicz, Zmiany wyposażenia i wydatków gospodarstw domowych na elektroniczny
sprzęt powszechnego użytku, „Wiadomości Statystyczne” 1998, nr 4–5, s. 53.
6
B. Kolny, A. Małysa-Kaleta, Determinanty zmian zachowań konsumentów [w:] Zachowania
podmiotów rynkowych w Polsce a proces integracji europejskiej, red. K. Karcz i Z. Kędzior, AE
w Katowicach, Katowice 2001, s. 93.
4,3
2,5
10,7
11,8
9,8
14,4
23,4
Irlandia
Niemcy
Wielka
Brytania (2001)
Włochy (2001)
Polska (gospodarstwa
pracowników
zatrudnionych na
stanowiskach nierobotniczych)
Odzież
i obuwie
6,4
9,5
5,8
6,4
7,1
6,5
11,0
4,5
4,9
5,4
3,8
Użytkowanie
mieszkania
i nośniki
energii
16,7
19,6
18,0
24,5
19,2
14,1
17,0
25,5
28,1
22,7
20,8
Wyposażenie
mieszkania
6,1
9,2
6,1
7,2
7,1
6,0
6,4
4,6
5,8
5,5
5,3
Zdrowie
3,6
2,9
1,6
4,0
2,5
3,4
5,0
3,7
2,7
3,8
4,6
Transport
i łączność
16,9
15,2
16,9
16,9
14,8
15,3
11,0
17,0
13,8
17,9
14,7
Rekreacja
i kultura
9,1
7,6
12,4
9,7
6,4
8,7
5,1
11,3
10,3
9,2
12,2
2,3
1,0
1,4
0,7
0,9
1,7
1,8
0,5
0,8
0,4
2,3
Edukacja
2,1
9,7
11,6
5,0
14,6
19,0
15,6
6,9
5,5
5,8
7,6
Źródło: Rocznik Statystyki Międzynarodowej 2003, GUS, Warszawa 2003, s. 409–412 oraz Rocznik Statystyczny 2001, GUS, Warszawa 2001,
s. 191–193.
2,5
3,8
6,5
3,3
4,5
16,9
5,4
15,2
Finlandia
3,8
4,6
Hiszpania
12,8
Dania (2001)
4,2
Napoje
alkoholowe
i wyroby
tytoniowe
Grecja
13,0
12,9
Belgia
10,5
Żywność
i napoje bezalkoholowe
Austria
Kraje
Restauracje
i hotele
Tabela 6. Struktura wydatków na dobra i usługi w gospodarstwach domowych w Polsce i w wybranych krajach Unii Europejskiej
w 2000 r. (w procentach ogółu wydatków)
18
Agata Niemczyk
0,0
Austria
0,00
6,3
Belgia
0,0
7,0
8,7
Dania
0,0
4,8
4,3
6,4
Finlandia
Źródło: opracowanie własne na podstawie tabeli 6.
Polska
Włochy
Wielka
Brytania
Niemcy
Irlandia
Hiszpania
Grecja
Finlandia
Dania
Belgia
Austria
Kraje
Tabela 7. Macierz odległości
0,0
17,0
17,9
15,6
15,4
Grecja
0,0
8,9
17,4
19,8
16,2
14,8
Hiszpania
0,0
9,2
9,3
12,2
13,9
11,3
10,5
Irlandia
0,0
12,1
18,0
16,6
4,6
5,6
3,3
6,8
Niemcy
0,0
10,3
7,8
11,0
13,9
9,9
12,9
9,2
6,6
Wielka
Brytania
0,0
9,0
8,8
8,1
11,8
9,5
10,8
11,8
8,4
9,9
Włochy
0,0
13,2
17,2
14,5
18,9
19,1
17,4
15,3
16,5
12,9
15,5
Polska
19
20
Agata Niemczyk
pracowników zatrudnionych na stanowiskach nierobotniczych), mimo to warto
w przybliżeniu oszacować podobieństwa i różnice struktur konsumpcji.
W celu wyodrębnienia w miarę jednorodnych grup struktur konsumpcji
skorzystano z metod taksonomicznych. Analiza danych zawartych w tabeli 6
prowadzona przy zastosowaniu tych metod pozwala stwierdzić duży stopień zróżnicowania struktur wydatków gospodarstw domowych poszczególnych, przyjętych
do analizy, krajów europejskich. Do zobrazowania tego zjawiska użyto metod grupowania, a konkretnie metodę Warda, najczęściej wykorzystywaną w tego typu
badaniach7.
Zasadniczą rolę w badaniach prowadzonych na podstawie metod taksonomicznych odgrywa macierz odległości. Należy dodać, że do wyznaczenia tej macierzy
wszystkie analizowane zmienne muszą być wyrażone w tych samych jednostkach
miary, a jeśli tak nie jest, należy doprowadzić je do porównywalności. Można
zatem przystąpić do budowy macierzy odległości. W tym celu wykorzystano odległość euklidesową, a otrzymane wyniki zestawiono w tabeli 7.
Macierz ta stała się podstawą wyznaczenia dendrogramu (rys. 5). Przyjmując
proponowany jego podział w miejscach o najmniejszej gęstości połączeń8, tzn.
odcinając najdłuższe gałęzie drzewa, zauważyć można cztery skupienia krajów.
Na podstawie miar odległości (tabela 7) dostrzega się, że najbardziej podobnymi
strukturami wydatków konsumpcyjnych legitymowały się Belgia i Niemcy, Dania
i Finlandia, a także Belgia i Finlandia oraz Niemcy i Finlandia. One też stanowią
jedno z wyodrębnionych skupień. Pod tym względem w istotnym stopniu różniły
się Dania i Hiszpania (oba kraje znajdują się w odrębnych skupiskach), ale również Polska, która, jak wskazują odległości euklidesowe, nie była w żaden sposób
podobna do przyjętych do analizy krajów. Polska stanowi skupisko jednoelementowe, co prezentuje rys. 5 wyodrębniający:
– skupienie I – Austria, Wielka Brytania, Irlandia, Włochy,
– skupienie II – Grecja i Hiszpania,
– skupienie III – Finlandia, Dania, Niemcy i Belgia,
– skupienie IV – Polska.
Do określenia poprawności wyników tego grupowania użyto mierników
homogeniczności i heterogeniczności9. Cząstkowe mierniki homogeniczności
7
Badania przestrzenne rynku i konsumpcji. Przewodnik metodyczny, red. S. Mynarski, PWN,
Warszawa 1992, s. 148 oraz Taksonomia struktur w badaniach regionalnych, red. D. Strahl, AE we
Wrocławiu, Wrocław 1998, s. 79.
8
T. Grabiński, Metody taksonometrii, AE w Krakowie, Kraków 1992, s. 103, 105 oraz Badania
przestrzenne rynku…, s. 138–139.
9
Mierniki homogeniczności to miary podobieństwa obiektów wewnątrz skupień. Mierniki
heterogeniczności opisują stopień wzajemnego oddzielenia grup obiektów.
21
grup10 wynosiły: dI = 5,19, dII = 2,96, dIII = 2,96, dIV = 0, a sumaryczny miernik
homogeniczności11 wynosił d = 2,77.
Odległości euklidesowe
Austria
Wielka Brytania
Irlandia
Włochy
Grecja
Hiszpania
Belgia
Niemcy
Dania
Finlandia
Polska
0
5
10
15
20
25
30
Odległość wiązania
Rys. 5. Dendrogram połączeń według metody Warda (skupiska krajów o podobnej
strukturze wydatków na dobra i usługi w 2000 r.)
Źródło: opracowanie własne.
Cząstkowe mierniki heterogeniczności grup wynosiły: dI = 6,3, dII = 9,2, dIII =
= 6,3, dIV = 12,9, a sumaryczny miernik heterogeniczności wynosił d = 8,67.
Niska wartość miary poprawności skupień (0,32) sugeruje, że podział 11 krajów został skonstruowany prawidłowo.
7. Zakoƒczenie
Z danych zestawionych w tabeli 6 wynika, że struktura wydatków gospodarstw
domowych w Polsce, i to tych najbogatszych, jest odmienna od struktury wydatków wysoko rozwiniętych krajów Unii Europejskiej. Należy dodać, że zaprezentowana analiza dotyczyła 2000 r. Porównując jednak rozchody polskich gospodarstw
10
Wśród tych mierników wyróżnia się m. in. średnią odległość między obiektami w i-tej grupie. Por. T. Grabiński, S. Wydymus, A. Zeliaś, Metody taksonomii numerycznej w modelowaniu
zjawisk społeczno-gospodarczych, PWN, Warszawa 1989, s. 150–155.
11
Wśród mierników sumarycznych wyróżnia się m.in. miernik określony za pomocą formuły
średniej arytmetycznej cząstkowych mierników homogeniczności. Ibidem, s. 150–155.
22
Agata Niemczyk
domowych w latach następnych, zauważyć można spadek odsetka wydatków na
żywność, odzież i obuwie, a wzrost rozchodów na zaspokojenie pozostałych grup
potrzeb. Można więc przypuszczać, że struktury wydatków w Polsce z roku na
rok będą się „zbliżać” do struktur wydatków w krajach Unii Europejskiej. Ponadto
należy wskazać na słuszność tezy sformułowanej przez K. Mazurek-Łopacińską,
że „istniejące dystanse w dziedzinie konsumpcji dzielące nas od krajów Unii najszybciej mają szansę pokonać gospodarstwa domowe pracowników umysłowych
oraz osób pracujących na własny rachunek. […] Najtrudniej będzie pokonać istniejące dystanse gospodarstwom rolniczym oraz pracowniczo-rolniczym”12.
Literatura
Badania przestrzenne rynku i konsumpcji. Przewodnik metodyczny, red. S. Mynarski,
PWN, Warszawa 1992.
Bywalec C., Transformacja gospodarcza a zróżnicowanie poziomu życia społeczeństwa
polskiego, AE w Krakowie, Kraków 1999.
Chmielewska B., Nierówności społeczne w sferze wyżywienia, „Studia i Monograﬁe”
nr 106, IERiGŻ, Warszawa 2001.
Chomątowski S., Sokołowski A., Taksonomia struktur, „Przegląd Statystyczny” 1978,
nr 2.
Grabiński T., Metody taksonometrii, AE w Krakowie, Kraków 1992.
Grabiński T., Wydymus S., Zeliaś A., Metody taksonomii numerycznej w modelowaniu
zjawisk społeczno-gospodarczych, PWN, Warszawa 1989.
Kolny B., Małysa-Kaleta A., Determinanty zmian zachowań konsumentów [w:] Zachowania podmiotów rynkowych w Polsce a proces integracji europejskiej, red. K. Karcz
i Z. Kędzior, AE w Katowicach, Katowice 2001.
Mazurek-Łopacińska K., Polscy konsumenci w drodze do Unii Europejskiej [w:] Zachowania podmiotów rynkowych w Polsce a procesy integracji europejskiej, red. U. Janeczek, AE w Katowicach, Katowice 2001.
Piskiewicz L., Zmiany wyposażenia i wydatków gospodarstw domowych na elektroniczny
sprzęt powszechnego użytku, „Wiadomości Statystyczne” 1998, nr 4–5.
Szczepański J., Konsumpcja a rozwój człowieka. Wstęp do antropologicznej teorii konsumpcji, PWE, Warszawa 1981.
Taksonomia struktur w badaniach regionalnych, red. D. Strahl, AE we Wrocławiu, Wrocław 1998.
12
K. Mazurek-Łopacińska, Polscy konsumenci w drodze do Unii Europejskiej [w:] Zachowania podmiotów rynkowych w Polsce a procesy integracji europejskiej, red. U. Janeczek, AE
w Katowicach, Katowice 2001, s. 179.
23
Household Consumption Patterns in Poland and Selected European
Union Countries
In the article, the author discusses consumption patterns in Polish households
differentiated according to socio-occupational groups. The author attempts to diagnose
a group of households that attain the most favourable consumption indicators in order to
compare its consumption patterns with those in EU countries.

Wzory konsumpcji gospodarstw domowych w Polsce i w wybranych

Transkrypt

Podobne dokumenty

WSTĘP

Żarówkowy spisek Hiszpania, 2010, 75` Reż. Cosima Dannoritzer

Perspektywy rozwoju gospodarstw ekologicznych we Francji

Informacja prasowa – Co tam panie w statystyce?

Ekologiczne metody chowu bydła

Integracja Polski z Unią Europejską [Poland`s integration with the