Czy A. Breivik stanie się prekursoren terroryzmu nacjonalistycznego

Paulina Hrynaszkiewicz-Ołów, Monika Wysocka
Koło Naukowe Bezpieczeństwa Morskiego
Wydział Dowodzenia i Operacji Morskich
Akademia Marynarki Wojennej im. Bohaterów Westerplatte
w Gdyni
CZY ANDERS BREIVIK STANIE SIĘ PREKURSOREM
NOWEJ FALI TERRORYZMU
NACJONALISTYCZNEGO W EUROPIE?
Abstrakt:
Ostatnie dwie dekady były okresem intensywnego rozwoju terroryzmu islamskiego. To na nim skoncentrowano największą uwagę we
wszelkich badaniach oraz działaniach mających na celu zapobieganie
mu i jego zwalczanie. Nie był to do końca prawidłowy i jedyny słuszny
kierunek działań w walce z terroryzmem, ponieważ w wyniku masowych
migracji, czego konsekwencją są powszechne niepokoje społeczne, doszło
do ponownego uruchomienia w Europie grup o charakterze nacjonalistycznym. Atak terrorystyczny Andersa Breivika był pierwszym od lat,
zorganizowanym przez inną, niż fundamentaliści islamscy, grupę, a mianowicie przez osobę o skrajnie prawicowych poglądach i pobudkach
nacjonalistycznych. Zamach w Norwegii swoim rozmiarem oraz bezwzględnością i skutecznością sprawcy wywołał szok na arenie międzynarodowej.
W swojej pracy autorki postarają się odpowiedzieć na pytanie czy
Anders Breivik zapoczątkował nową falę terroryzmu nacjonalistycznego
w Europie oraz w jaki sposób jego działanie wpłynęło na społeczeństwo
Europy Zachodniej? Celem referatu jest równocześnie dokonanie analizy
postaci sprawcy, przedstawienie modus operandi, wyjaśnienie czym jest
terroryzm indywidualny, a także wskazanie determinantów, które wpłynęły na zorganizowanie zamachów o charakterze terrorystycznym. Ponadto
autorki postarają się udzielić odpowiedzi na pytanie, jak ukształtują się
prognozy dotyczące terroryzmu nacjonalistycznego Europie? Zbadają,
czy zjawisko nielegalnej imigracji i fali uchodźców, która ma miejsce
w Europie obecnie, może doprowadzić do podobnych ataków w innych
częściach kontynentu.
1
Słowa kluczowe: terroryzm samotnych wilków, skrajna prawica, Anders
Breivik, terroryzm prawicowy, multikulturalizm
WSTĘP
Terroryzm stanowi jedno z największych i najniebezpieczniejszych zagrożeń współczesnego świata. Wydarzenia początku
XXI sprawiły, że świat stanął przed nowym wyzwaniem i niebezpieczeństwem. Ataki z 11 września 2001 roku na budynki World
Trade Centre w Nowym Jorku, wyznaczyły kierunek polityki bezpieczeństwa Stanów Zjednoczonych Ameryki, a co za tym idzie
całej zachodniej cywilizacji. Prezydent USA, George W. Bush,
wypowiedział dzień po zamachach wojnę terroryzmowi, która
wciąż trwa. Należy jednak zauważyć, że przez ostatnie kilkanaście
lat terroryzm ewoluował i nie można już go postrzegać jedynie
przez pryzmat zorganizowanych grup i terroryzmu islamskiego.
W ostatnim czasie coraz częściej zaobserwować można wzrost występowania zjawiska, jakim jest terroryzm samotnych wilków.
Samotny wilk to osoba, która jest odpowiedzialna za przygotowanie lub też dokonanie aktu przemocy przeciwko określonym
grupom społecznym. Jego działania mogą stanowić jeszcze większe
zagrożenie niż dobrze zorganizowanych grup terrorystycznych,
wynika to z tego, że samotny wilk funkcjonuje jako pojedyncza
jednostka, co utrudnia jego rozpoznanie i identyfikację przez organy ścigania.
Bardzo często ten rodzaj terroryzmu występuje w aspekcie
terroryzmu prawicy, który należy do jednego z czerech głównych
nurtów terroryzmu politycznego. Umotywowany jest szeregiem
skrajnie prawicowych poglądów i podstaw takich jak: neofaszyzm,
ksenofobia, idea wyższości określonej grupy społecznej, autorytaryzm, szerzenie nienawiści do socjalizmu i komunizmu, wrogie
nastawienie do imigrantów. Bardzo często zdarza się, że ataki samotnych wilków wynikają z powyższych przekonań i ideologii.
Najgłośniejszymi z nich są dwa zamachy dokonane w lipcu
2011 roku przez Andersa Breivika w Norwegii: pierwszy na siedzi2
bę premiera Norwegii, w którym zginęło 8 osób, drugi na uczestników obozu młodzieżówki norweskiej Partii Pracy, w którym zginęło 69 osób, a 33 zostało rannych.
W dynamicznie zmieniającym się środowisku i sytuacji politycznej na świecie, nie tylko terroryzm zorganizowanych grup
przestępczych jest problemem państw europejskich. Ataki przeprowadzane przez pojedyncze osoby również miały miejsce
w Europie. Wraz z rozwojem nowych technologii, zjawiska globalizacji, kryzysu migracyjnego i masowego napływu ludności z państw Bliskiego Wschodu i Afryki do Europy, może on stać się jedną
z najbardziej niebezpiecznych i nieprzewidywalnych form terroryzmu.
TERRORYZM SAMOTNYCH WILKÓW JAKO PRZYKŁAD TERRORYZMU PRAWICOWEGO
W myśl idei prawicowych terrorystów państwo musi pozbyć
się imigrantów, mniejszości kulturowych i etnicznych, aby tym
samym ochronić prawowitych obywateli.
Współczesne zjawisko terroryzmu prawicowego jest w literaturze często lekceważone, ponieważ przemoc prawicowa jest zazwyczaj słabo zorganizowana. Współczesna odmiana prawicowego
terroryzmu politycznego jest głównie zjawiskiem europejskim, które pojawiło się w zachodniej Europie na początku lat osiemdziesiątych, a w Europie Wschodniej na przełomie osiemdziesiątych
i dziewięćdziesiątych, następując po rozpadzie Związku Radzieckiego1. Grupy powiązane z terroryzmem prawicowym to także
neonaziści oraz neofaszystowskie gangi, które za cel obierają imigrantów i uchodźców. Obie grupy są rasistowskie i antysemickie
i otwarcie nawołują do zniesienia rządów demokratycznych i zastąpienia ich rządami totalitarnymi opartymi na modelu faszystowskich Włoch lub nazistowskich Niemiec. Krytykują system demokratyczny za jego zróżnicowane poglądy, polityki socjalne, stosun1
A. Moghadam, Korzenie terroryzmu, Nowy Jork 2006, s. 56.
3
kowo luźne polityki imigracyjne i wobec uchodźców. Podstawą
tego ruchu, w którym znajdują się skinheadzi, prawicowi chuligani,
młodzieżowi sympatycy oraz intelektualni przywódcy, istnieje wiara, że jedynie kiedy państwo będzie w stanie poradzić sobie
z obcymi „elementami”, które niszczą je od środka, będzie w stanie
zadbać o prawowitych, naturalnych mieszkańców. Współcześni
neonaziści i neofaszyści często nie mają ścisłego ideologicznego
systemu przekonań. Zjawisko terroryzmu prawicowego zdaje się
być po części manifestacją szeroko rozpowszechnionego młodzieżowego rozczarowania i "egocentrycznej przyjemności czerpanej
z zamieszek i bombardowań. Nie należy jednak minimalizować
śmiertelnego zagrożenia jakie stanowi współczesny ruch prawicowy zarówno dla tych części społeczeństwa które uważa za „niższe”
jak również dla całych systemów demokratycznych.
Aby znaleźć przyczynę zwracania się młodzieży w kierunku
poglądów skrajnie prawicowych, można wyróżnić czynniki, które
na to wpłynęły. Komunizm przestaje być wzorcowym modelem
przemian społecznych w latach osiemdziesiątych XX wieku, ponieważ nastał wtedy koniec dominacji Związku Radzieckiego.
Młodzi ludzie chcą być częścią grup społecznych, które nadadzą im
dany status, a cechy rasy i pochodzenia można z łatwością określić.
Imigranci masowo napływający do państw stają się przyczyną starć
i konfliktów na tle rasowym. Wpływ na rozwój grup o skrajnie
prawicowych poglądach miała również utrata zaufania do ówcześnie rządzącej władzy, co dało możliwość wyrażania własnych,
odmiennych opinii w porównaniu do głoszonych przez rządzących2.
Scharakteryzowanie ugrupowań terrorystycznych należących do skrajnej prawicy stanowi nie lada wyzwanie, ponieważ
definicja pojęcia prawicy, może ulegać zmianom na przestrzeni lat.
Można jednak wyróżnić podstawowe elementy, które składają się
na ekstremizm prawicowy, jednak nie znaczy to, że istota prawi2
Encyklopedia terroryzmu, wyd. Bellona, Warszawa 2004, s. 199.
4
cowego ekstremizmu jest jedna i wspólna dla wszystkich. Do kluczowym elementów można zaliczyć takie jak:
 idea wyższości i niższości określonej grupy ludzi jest podstawą tej ideologii;
 autorytaryzm, przekonanie, że społeczeństwo potrzebuje
jednego, charyzmatycznego przywódcy;
 szerzenie nienawiści do socjalizmu i komunizmu;
 przemoc i agresja stanowią twórczą i oczyszczająca siłę;
 kreowanie mitu „złotego wieku”, który polega na wierze
w zaistnienie okresu czasu, kiedy ugrupowanie będzie żyło
w idealnych warunkach, zdobędzie władzę, po gigantycznym kataklizmie, który zmieni kształt świata3.
W ostatnich latach zjawisko terroryzmu samotnych wilków
zostało uznane za poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa publicznego. Obecnie ten rodzaj terroryzmu jest najszybciej rozwijającą
się formą i staje się jeszcze groźniejszy niż dobrze skoordynowane
działania całych organizacji terrorystycznych, ponieważ realne zagrożenie pochodzi od pojedynczej jednostki funkcjonującej w społeczeństwie4.
W przypadku ogólnego zjawiska terroryzmu nie ma jednej,
powszechnie akceptowanej, definicji, jednak po analizie źródeł,
według autorek mianem „samotnego wilka” można określić osobę, która przygotowuje lub popełnia akty przemocy skierowane
przeciwko określonym grupom społecznym, nie współpracująca
z oficjalnymi organizacjami terrorystycznymi, ale która korzysta
z ich tradycyjnych taktyk. Jego działania opierają się głównie na
atakach na cywilów w celu osiągnięcia celów politycznych lub na
rzecz wyznawanej ideologii. Ten rodzaj terrorystów wyróżnia fakt,
że z powodu braku przynależności do organizacji mogą swobodnie
3
Ibidem, s. 199.
R. Baters, Dancing with Wolves: Today lone-wolf terrorists,
http://digitalcommons.kennesaw.edu/jpps/vol4/iss1/1/, 15.03.2016 r.
4
5
działać, nie są kontrolowani przez przywódców, sami podejmują
działania i decyzje. Kreatywność i zdolność przekraczania wszelkich barier owocuje realizacją niebezpiecznych i trudnych do wykrycia przedsięwzięć i ataków terrorystycznych. Pracują w pojedynkę, co utrudnia ich rozpoznanie i przechwycenie przez organy
ścigania. Podsumowując, autorki mogą wymienić główne cechy,
określające „samotnego wilka”. To terrorysta, który:
 działa indywidualnie;
 nie należy do zorganizowanej grupy terrorystycznej lub sieci;
 działa bez bezpośredniego wpływu lidera i hierarchii;
 jego taktyka i metody są stworzone przez niego samego i
kierowane bez bezpośredniego polecenia z zewnątrz lub kierunku.
PRZYCZYNY ZAMACHÓW W NORWEGII
Norwegia od wielu lat uchodziła za państwo charakteryzujące się wysokim poziomem tolerancji. Jest otwartym krajem, który
przyciągał imigrantów z całego świata, z różnych kręgów kulturowych, nie tylko ze względu na lepsze warunki ekonomiczne, ale też
ze względu na tolerancyjne podejście Norwegów. Masowe migracje swój początek miały już w latach dziewięćdziesiątych XX wieku, po zakończeniu wojen w krajach byłej Jugosławii. Następnie po
serii konfliktów w krajach rozwijających się norwescy rządzący
zgodzili się przyjąć kolejną falę imigrantów.
Norwegia jest krajem znacznie bogatszym niż większość
państw europejskich, dającym duże możliwości poprawy sytuacji
finansowej i życiowej, gdzie opieka społeczna jest bardzo rozwinięta. Funkcjonuje tam także dobrze rozwinięty i skutecznie działający program pomocy uchodźcom (politycznym, wojennym i religijnym). Można wyróżnić cztery podstawowe typy imigracji do
6
Norwegii: imigrację ekonomiczną (zarobkową), rodzinną, polityczną (uchodźstwo) oraz imigrację w celach edukacyjnych5.
Obecność dużej liczby imigrantów, szczególnie różniących
się pod względem kulturowym i cywilizacyjnym, może być przyczyną silnych napięć społecznych. Wpływa na to również słaba
integracja z rodowitymi mieszkańcami państw. Niepokoje społeczne mogą wpływać na pojawienie się protestów i zamieszek ulicznych zarówno ze strony imigrantów jak i ze strony przyjmującej.
Największą niechęć do imigrantów przyjmują środowiska sympatyzujące z poglądami skrajnej prawicy. Większość działań ekstremistów prawicowych w państwach Europy Zachodniej była umotywowana ksenofobią oraz sprzeciwem wobec polityki multikulturalizmu. Międzynarodowe przepływy ludności przyczyniają się do
działalności grup terrorystycznych: nie tylko ugrupowań ekstremistów islamskich, ale również ugrupowań terrorystów skrajnej prawicy, które stanowią poważne wyzwanie dla bezpieczeństwa wewnętrznego i porządku publicznego danego państwa. Masowy napływ imigrantów jest przyczyną wzrostu zachowań o charakterze
ksenofobicznym, radykalnych oraz rasistowskich.
Najtragiczniejszym przejawem wymienionych wyżej poglądów był zamach przeprowadzony 22 lipca 2011 roku przez Andersa Breivika w Norwegii. Należał on do skrajnie prawicowej, norweskiej Partii Postępu i sprzeciwiał się polityce migracyjnej prowadzonej przez rząd norweski. Utrzymywał również kontakt z innymi ugrupowaniami o radyklanych poglądach, takimi jak Angielska Liga Obrony czy Stop Islamizacji Europy. W swoim manifeście
pt: Europejska Deklaracja Niepodległości przedstawił i szczegółowo opisał motywy popełnionej zbrodni. Napisany przez Breivika
tekst wymierzony jest w szczególności we frakcje polityczne i ich
przedstawicieli, którzy propagują tolerancję religijną i etniczną,
K. Lewandowska, Tematyka imigracyjna w literaturze norweskiej od połowy lat 80tych
XX
wieku,
Uniwersytet
A,
Mickiewicza
w
Poznaniu,
https://repozytorium.amu.edu.pl/bitstream/10593/472/1/Katarzyna%20Lewandowska%
20Tematyka%20imigracyjna%20w%20literaturze%20norweskiej%20od%20po
%C5%82owy%20lat%2080-tych%20XX%20wiek.pdf, 28.03.2016 r.
5
7
społeczeństwo multikulturowe oraz imigrantów pochodzenia muzułmańskiego. Nawołuje do wojny przeciwko rasom z krajów Bliskiego Wschodu oraz ukazuje sposoby pozbycia się ich z krajów
europejskich.
CHARAKTERYSTYKA I PRZEBIEG ZAMACHÓW
Pierwszy atak Breivika nastąpił 22 lipca 2011 roku około
godziny 15:20 w rządowej dzielnicy położonej w centrum Oslo.
Zamachowiec w celu jego przeprowadzenia posłużył się wypożyczonym autem ciężarowym marki Volkswagen Craft, mieszaniną
pirotechniczną o nazwie Anfoal oraz urządzeniem RCIED (ang.
Remote Control Improvised Explosive Device – pilot obsługujący
improwizowane urządzenie wybuchowe). Substancja pirotechniczna Anfo może być wyprodukowana w warunkach domowych, bez
specjalistycznego sprzętu i trudnodostępnych środków. Wszelkie
instrukcje jej stworzenia oraz skutki jej działania opisane są na
stronach internetowych6. Siła eksplozji spowodowała śmierć
8 osób, a wiele zostało rannych. Uszkodziła również rządowe budynki, w tym biuro premiera Norwegii, Jensa Stoltenberga, który
wywodził się z ówcześnie rządzącej Partii Pracy. Wszystkie drogi,
które prowadziły do centralnej części Oslo zostały zamknięte.
Zniszczenia spowodowane wybuchem widoczne były aż w promieniu jednego kilometra. Ewakuacji poddano parlament, główny
dworzec kolejowy oraz największe centra handlowe w Oslo.
Kolejnym krokiem i celem zamachowca była oddalona
o 40 kilometrów od Oslo wyspa Utoya położona na jeziorze Turifjorden. Breivik obrał ją ze cel ze względu na jej „korzystne położenie”, to znaczy z dala od lądu, co utrudniło w znacznym stopniu
dotarcie policji i służb ratowniczych „na czas”. Dostał się na nią na
łodzi w niecałe dwie godziny po przeprowadzeniu pierwszego ataku. Przebrany w mundur policjanta, wzbudził zaufanie opiekunów
K. Liedel, Zamach w Norwegii. Nowy wymiar zagrożenia terroryzmem w Europie,
Wyd. Difin, Warszawa 2011, s. 117.
6
8
letniego obozu młodych przedstawicieli Partii Pracy oraz samych
uczestników. Zamachowiec udał się w kierunku obozowiska
i otworzył ogień. Postrzelił ponad sto osób z ponad pięciuset znajdujących się na wyspie z czego sześćdziesiąt dziewięć śmiertelnie.
Interwencja policji trwała ponad godzinę. Sprawca został zatrzymany i nie stawiał oporu. Policjanci znaleźli na wyspie również
materiały wybuchowe, których Breivik nie zdążył zdetonować. Od
razu po aresztowaniu przyznał się do ataków, a podczas rozprawy
sądowej po raz kolejny przyznał się do zarzucanych mu czynów,
ale oświadczył, że jest niewinny. Zapewnił, że działał w ramach
obrony koniecznej w imieniu swojego narodu i wyraził zaskoczenie, że nie został jeszcze odznaczony. Breivik usprawiedliwiał się
twierdzeniem, że walczył z islamizacją swojego państwa i z tego
tytułu zażądał uwolnienia7.
Były to najkrwawsze ataki w Europie Zachodniej od zamachu bombowego w Madrycie, w którym to zginęło ok. 190 osób.
PROFIL SPRAWCY – ANDERS BREIVIK
Anders Breivik to jeden z najbardziej znanych terrorystów
obok Osamy bin Ladena w XXI wieku. Zaplanował i doprowadził
do największego zamachu w Europie z pobudek nacjonalistycznych. Naturalnym w tej sytuacji wydaje się, aby dowiedzieć się kim
jest człowiek, który doprowadził do tak wielkiej tragedii i jakie pobudki nim kierowały.
Zaraz po przeprowadzeniu zamachów przez Andersa Breivika, postawiono pytanie, czy jest to człowiek zdrowy psychicznie.
Na początku biegli eksperci stwierdzili, że może on cierpieć na jakąś chorobę psychiczną, stwierdzono iż najprawdopodobniej jest to
schizofrenia paranoidalna. Jednakże po powtórnym przeprowadzeniu badań nie potwierdziła się ta diagnoza i stwierdzono, że jest on
Hivert
A.
F.,
Le
Nouvel
Observateur,
W
głowie
Breivika,
http://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/swiat/1526067,1,w-glowie-breivika.read,
28.03.2015 r.
7
9
w pełni władz umysłowych. Jednakże podkreślono, że jest to człowiek całkowicie pozbawiony empatii i umiejętności nawiązywania
relacji z innymi ludźmi oraz cierpi na silne zaburzenia emocjonalne
– czyli nie potrafi funkcjonować w społeczeństwie. Czego dowodem było bezwzględne potraktowanie przez niego ofiar, perfekcyjne zaplanowanie ataków oraz przeświadczenie o tym, że jego misję
do wypełnienia stanowiły przeprowadzone ataki. Ponadto jest to
człowiek całkowicie zapatrzony w siebie, utożsamiający się z kimś
w rodzaju zbawiciela Norwegii, który jako jedyny może uchronić
kraj przed złem jakie ze sobą niosą imigranci, liberalizm i nadmierna wolność jaką daje państwo swoim obywatelom. Nawet w momencie konfrontacji z rodzinami ofiar oraz osobami, które mogły
się nimi stać nie wykazał skruchy, ponieważ uważał, że czyn który
popełnił był jego obowiązkiem.
Wszystkie swoje poglądy zawarł w „Europejskiej Deklaracji
Niepodległości”, w której można znaleźć, że traktuje się jak wybawcę Europy. Jego głównymi założeniami jest rasizm, islamofobia, antyfeminizm, prawicowy populizm. Za swoją główną misję
przede wszystkim uważał zwalczenie polityki multikulturalizmu
w Europie oraz zlikwidowanie tzw. Eurabi, deportację wszystkich
muzułmanów w Europie, którzy przyczyniają się do wypierania
chrześcijaństwa ze starego kontynentu. Ponadto popiera wszystkie
nacjonalistyczne organizacje i chciałby być dla nich natchnieniem,
aby dokończyli jego dzieło i uwolnili Europę od wszelkiego zła.
W swoim manifeście zawarł również dokładne wyjaśnienie swojego postępowania oraz swego rodzaju instruktarz dla osób, które
chciałyby go naśladować. Ostatni element tej deklaracji stanowi
opis, w jaki sposób chciałby uczcić swój sukces. Treści zawarte
w tym dokumencie świadczą o tym, że nie jest człowiekiem chorym psychicznie, ale z całą pewnością zapatrzonym w siebie egoistą, megalomanem i narcyzem, dla którego życie ludzkie nie ma
znaczenia.
W większości przypadków moment schwytania i ukarania
tego typu sprawcy stanowi ostatni element jego wpływu na społe10
czeństwo. Anders Breivik nie jest jednak przypadkiem tego rodzaju, ponieważ co jakiś czas przypomina o sobie społeczeństwu. Jest
to bardzo dobrze zaplanowana i przeprowadzona strategia postępowania, mająca na celu przede wszystkim doprowadzenie do zrealizowania jego idei. Stanowi to ogromne zagrożenie tym bardziej,
że w ostatnim czasie miały miejsce zamachy terrorystyczne ze
strony tzw. państwa islamskiego, co doprowadziło do obudzenia się
ruchów prawicowych, skrajnie prawicowych i nacjonalistycznych
w Europie. W związku z tym każde kolejne pojawienie się Breivika
publicznie może pobudzić do działania takich ludzi jak on. Z całą
pewnością Anders Breivik to człowiek obdarzony ogromną charyzmą i silną wolą, który swoim postępowaniem mimo pozbawienia
wolności, może doprowadzić do wielu tragicznych w skutkach zdarzeń. Można się spierać co do tego czy jest megalomanem, narcyzem czy terrorystom. Jednakże najważniejsze w tej chwili jest to,
aby nie mógł wpłynąć swoim postępowaniem na ludzi podobnych
do niego.
SKUTKI ATAKÓW DLA NORWEGII
Atak terrorystyczny przygotowany i dokonany przez Andersa Breivika w 2011 roku, zapisał się na kartach historii Norwegii,
jako jedno z najbardziej tragicznych w skutkach wydarzeń. Wpływ
na to ma kilka czynników, przede wszystkim skala zjawiska. Liczba ludzi, którzy zginęli i zostali ranni w atakach była zatrważająca,
ponad 350 osób. Ponadto to wydarzenie zmieniło oblicze Norwegii
a nawet całej Skandynawii w oczach opinii międzynarodowej, ponieważ była ona uznawana za jeden z najbezpieczniejszych regionów świata, w którym to komfort życia oraz bezpieczeństwo jego
mieszkańców jest na najwyższym poziomie. Norwegia była
w tamtym czasie po raz trzeci z rzędu w rankingu miesięcznika
„Forbes” uznana za najszczęśliwsze państwo do życia oraz przestrzegające wszystkich zasad demokratycznego funkcjonowania8.
8
C. Helman, The World's Happiest (And Saddest) Countries, [w:] The Forbes, 2012.
11
Co więcej zaszokowało również postępowanie zamachowca jako
bezwzględnego mordercy, który wykorzystał wszystkie cechy, którymi szczyciło się społeczeństwo norweskie, przeciwko niemu
i dzięki temu zamachy były tak skuteczne – czyli „tolerancję, demokrację i wolność”9. Ale również zaufanie do wymiaru sprawiedliwości ze strony obywateli, ponieważ Anders Breivik przebrał się
za policjanta i dzięki temu mógł zabić więcej niewinnych ludzi.
Najprawdopodobniej można uznać, że największe wrażenie na
Norwegach oraz międzynarodowej opinii publicznej, zrobiły same
ofiary. Wśród nich byli sami młodzi ludzie, którzy mieli przed sobą
całe życie. Dlatego też reakcje na te wydarzenia były tak zdecydowane. Minister Spraw Zagranicznych Norwegii stwierdził, że:
„Pójdziemy dalej, opiekując się sobą nawzajem, chroniąc naszą
demokrację, nasze otwarte społeczeństwo, prawa człowieka i nadzieję, iż młodzi ludzie będą żyli w lepszym świecie”10.
To wydarzenie bardzo wyraźnie odsłoniło wady i zalety
Norwegii oraz wskazało, że w swoim postępowaniu, szczególnie do
osób będących realnym zagrożeniem, wykazywano za duże zaufanie i tolerancję. W konsekwencji czego doszło do tak ogromnej
tragedii. Ponadto odsłonięte zostały wszystkie zagrożenia dla bezpieczeństwa, które ignorowano albo nie chciano dopuścić ich do
świadomości. System bezpieczeństwa okazał się niewydolny, a same zamachy potwierdziły, że nie ma na świecie państw całkowicie
bezpiecznych i wszyscy są zmuszeni do tego, aby dbać o ich bezpieczeństwo. Największe jednak wrażenie ataki zrobiły w państwach skandynawskich, ponieważ uświadomiono sobie, że taka
sama sytuacja mogłaby się wydarzyć w każdym z tych państw.
Dlatego właśnie za wszelką cenę należy dbać o utrzymanie wartości tego regionu oraz zadbać, aby taka sytuacja nie miała więcej
miejsca.
9
http://www.np.uek.krakow.pl/images/stories/kolanaukowe/bezpieczestwo%20w%20do
bie%20globalizacji.pdf#page=52, 20.03.2016.
10
Ibidem.
12
Pomimo tych wydarzeń okazało się, że Norwegia zasłużyła
na miano państwa wyjątkowego na skalę światową, którego społeczeństwo tworzy jedną spójną całość. Uzasadnienie dla tego typu
twierdzenia stanowi postępowanie samych obywateli w obliczu
tragedii, która ich spotkała. Mianowicie po zamachach zaobserwowano, że pomimo tych wydarzeń obywatele nadal ufają swoim
władzom, wielu ludzi zaangażowała się politycznie, żeby udowodnić iż nie ugnie się przed terrorystą i nie podda się jego presji. Co
więcej w przeprowadzonych wyborach wzięła udział rekordowa
liczba ludzi. Najbardziej zaskakujące może być postępowanie
względem samego Andersa Breivika, iż pomimo tego co zrobił
prawo nie zostało zaostrzone i został skazany bardzo łagodnie (ale
najostrzej jak przewiduje to prawo norweskie), czyli na 21 lat pozbawienia wolności, z możliwością przedłużenia mu kary, gdyby
stanowił realne zagrożenie dla społeczeństwa. Ponieważ nikt nie
chce, aby zachwiany został ład i porządek funkcjonowania tego
państwa. „Jedyna zmiana, jaka nastąpiła to świadomość, że taki
atak mógł wydarzyć się wszędzie i należy zapobiegać tego typu sytuacjom poprzez pogłębianie tolerancji, wspieranie imigrantów,
a także hołdowanie ideom wolności i równości11”.
WPŁYW ZAMACHÓW NA BEZPIECZEŃSTWO EUROPEJSKIE I PROGNOZA NA PRZYSZŁOŚĆ
Zamachy przeprowadzone przez Andersa Breivika w Norwegii były efektem nieudanej europejskiej polityki multikulturowości oraz, niepoprawnym i drastycznym, dowodem na frustrację
i bezradność Europejczyków względem sytuacji, z którą przyszło
im się zmierzyć. Oczywistym jest, że postępowanie Andersa
Breivika należy z całą siłą i stanowczością potępiać i zrobić
wszystko, aby zapobiec w przyszłości tego typu wydarzeniom. Należy równocześnie podkreślić, że ma on wielu zwolenników,
a ostatnie wydarzenia we Francji, Belgii i Turcji mogą doprowadzić
11
Ibidem.
13
do poszerzenia tego grona i obudzić falę terroryzmu nacjonalistycznego. Ponieważ strach w połączeniu ze złym przykładem może stanowić katalizator do jej uruchomienia. „Każdą bowiem ideologię można doprowadzić do skrajności, każda myśl polityczna może zostać zradykalizowana i przekształcona w postawę ekstremistyczną”12. Tym bardziej, że w ostatnim czasie Breivik zaaktywizował się i pomimo pobytu w więzieniu przypomniał szerszej publiczności europejskiej o sobie, a tym samym mógł uruchomić nacjonalistyczne grupy terrorystyczne.
Przez bardzo długi okres czasu multikulturalizm uważany
był za idealny system, mogący połączyć wszystkie kultury funkcjonujące w obrębie jednej płaszczyzny społecznej. Aby wyjaśnić
powód jego niewydolności, przytoczyć należy definicję multikulturalizmu i zderzyć z realiami funkcjonowania i integracji imigrantów oraz autochtonów. System ten zakładał, że odmienne kulturowo grupy mogą manifestować swoją odmienność w społeczeństwie, a jednocześnie w pełni uczestniczyć w jego funkcjonowaniu
i się z nim zintegrować. Oczywiście teraz już można powiedzieć, iż
się to nie sprawdziło, co więcej, doprowadziło do wzrostu zagrożenia terroryzmem – nie tylko islamskim, ale również prawicowym
czy nacjonalistycznym. Na taki stan rzeczy wpłynęło wiele czynników, za najważniejszy jednak należy uznać fakt, że imigranci,
szczególnie pochodzenia muzułmańskiego, w większości nie chcą
się integrować z autochtonami. Co bardzo trafnie wyjaśnia stwierdzenie, że „islam jest nie tylko religią, lecz nade wszystko – wyznacznikiem tożsamości kulturowej; określa afiliacje grupowe
i odniesienia przestrzenne (pochodzeniowe) oraz czasowe. Kwestie
te stają się szczególnie ważne w czasie kryzysów oraz napięć i kierują się własną dynamiką w tym sensie, że odchodzenie od praktykowania islamu jako kultu religijnego nie oznacza odchodzenia od
islamu jako tożsamości kulturowej”13. Oznacza to, że religia ta nie
12
K. Liedel, op. cit., s. 16.
A. Przymies, Muzułmanie w Europie, Wydawnictwo Akademickie DIALOG, Warszawa 2005, s. 349.
13
14
jest tylko i wyłącznie elementem mającym wpływ na życie religijne, ale również społeczne, kulturowe a nawet polityczne. Przykładami potwierdzającymi te wnioski może być samo postępowanie
imigrantów, którzy zamiast scalać się ze społeczeństwem państw
przyjmujących, dążą do wprowadzania zmian w ich zwyczajach
i kulturze. Szczególnie widoczne staje się to, gdy zacznie się obserwować dzielnice islamskie w miastach państw Europy Zachodniej, wyłączone w zasadzie spod ich jurysdykcji, gdzie obowiązuje
prawo szariatu. Do najbardziej znanych należą przede wszystkim
Belgijski Molenbeek (Bruksela), Szwedzki Södertälje (Sztokholm),
Francuski Belleville (Paryż), Niemiecki Kreuzberg (Berlin) czy
Angielski Whitechapel (Londyn). Obiektywnie są to dzielnice generujące większą przestępczość, stanowiące schronienie dla terrorystów oraz wzbudzające strach w reszcie mieszkańców danych
miast. Właśnie z tych dzielnic wywodzili się zamachowcy, którzy
przeprowadzili ataki terrorystyczne we Francji i Belgii czy ataki
przeprowadzone na kobiety w Niemczech. W wyniku tych zamachów społeczeństwa liberalne i popierające przyjmowanie uchodźców oraz multikulturalizm zaczęły się zmieniać. Przede wszystkim
widać wiele ruchów nacjonalistycznych i prawicowych, które chcą
zmiany polityki prowadzonej dotychczas. Ponadto społeczeństwo
zaczęło dostrzegać realne zagrożenie dla bezpieczeństwa i oczekuje, że władze zaczną reagować z odpowiednią siłą na nie i sprzeciwiać się przyjmowaniu uchodźców, których utożsamiają z zagrożeniem. W konsekwencji może doprowadzić to do zamachów ze strony takich ludzi jak Anders Breivik, który pokazał, że jest to możliwe. Mimo upływu 5 lat od zamachów w Norwegii, nadal prowadzi
swoje działania, mające zainspirować innych ludzi w Europie do
tego typu działań. Nie jest to wykluczone, jeżeli się weźmie pod
uwagę zwiększoną aktywność organizacji skrajnie prawicowych
a nawet nacjonalistycznych, szczególnie we Francji, Niemczech
i Belgii. „Radykalne postawy antyimigranckie można zrozumieć
15
(nie oznacza to ani usprawiedliwienia, ani gloryfikacji!), bowiem
ich podłożem są realne problemy”14.
Europa obecnie stanęła przed najpoważniejszym wyzwaniem od zakończenia II wojny światowej, a mianowicie przywróceniem poczucia bezpieczeństwa wśród własnego społeczeństwa.
Zamachy mające miejsce w ostatnim czasie we Francji i Belgii doprowadziły do eskalacji strachu, braku tolerancji i głębokich zmian
społecznych. W wielu państwach europejskich, a szczególnie Francji, Niemczech, Norwegii i Wielkiej Brytanii uruchomiła się skrajna prawica, w Unii Europejskiej rozważany jest powrót do systemu
granicznego sprzed Strefy Schengen, ale przede wszystkim zostały
podważone wartości, na podstawie których oparta jest cywilizacja
europejska – czyli tolerancji. Czy może to doprowadzić do zamachów ze strony takich ludzi jak Anders Breivik? W ocenie autorek
tak, ponieważ skala strachu obywateli i bezradność władz europejskich w obliczu terroryzmu, jest zbyt duża, żeby została pozostawiona bez reakcji ze strony radykalnych środowisk nacjonalistycznych. Obawiać się należy również tego, w jaki sposób będzie chciało odpowiedzieć na zagrożenie całe społeczeństwo Europy, ponieważ już zaczęły się protesty przeciwko polityce otwartych drzwi,
która jeszcze do niedawna były uznawana za coś oczywistego. Bardzo dobrze obrazuje ten problem zdanie, że: „Protest jest wtedy,
gdy mówię, że dłużej tego nie zniosę. Opór jest wtedy, gdy kończę
z tym, czego nie mogę znieść”15. Przyszłości nie da się przewidzieć,
jednak z całą pewnością można wyciągnąć wnioski z sytuacji, które
już miały miejsce i prognoza dla bezpieczeństwa europejskiego
niestety nie jest pozytywna. Aby je zapewnić, Europa, a szczególnie Unia Europejska, musiałaby radykalnie zmienić swoje postępowanie, wygląda na to, że mimo ostatnich wydarzeń nie jest jeszcze na to gotowa.
14
15
K. Liedel, op. cit., s.20.
Ibidem, s.17.
16
PODSUMOWANIE
Anders Breivik, terrorysta o bardzo złożonej osobowości,
pomimo wyroku pozbawienia wolności, nadal stanowi realne zagrożenie dla Europejczyków. Brak odpowiednich reakcji na jego
postępowanie może doprowadzić do fali ataków nacjonalistycznych, które będą odpowiedzią na ostatnie zamachy terrorystów islamskich.
Skutkiem ataków w Norwegii jest przede wszystkim ukazanie, że w obecnych czasach nie ma bezpiecznego miejsca na ziemi
i w żadnym państwie nie można się czuć w pełni bezpiecznie.
Równocześnie należy podkreślić, że Norwegia, pomimo iż musiała
się zmierzyć z tak ogromną tragedią, pozostała państwem ponad
wszystko szanującą wolność, demokrację i tolerancję. A sam atak
doprowadził do tego, że Norwedzy jeszcze bardziej się scalili,
czym z całą pewnością stanowią fenomen na skalę światową.
Unijny system do walki z terroryzmem jest przejrzysty
i spójny, jednak zdaniem autorek, jego wadą jest to, że jest ukierunkowany wyłącznie na działalność siatek i organizacji terrorystycznych. Ponadto wszystkie akty prawne i strategię dotyczą ogólnego zjawiska terroryzmu i żaden z nich nie jest skierowany do
konkretnego jego rodzaju.
Uczeni, eksperci, rządy poszczególnych państw członkowskich zbyt długo koncentrowali się na działalności organizacji terrorystycznych. Nie dostrzegali problemu i niebezpieczeństwa jakie
niesie za sobą działalność samotnych wilków. Działania terrorystyczne pojedynczych osób, bez pomocy żadnych struktur i siatek
organizacji nie zostały wspomniane ani razu w żadnym z przybliżanych dokumentów. Unia Europejska w żaden sposób nie wymienia niebezpieczeństwa, jakie niosą za sobą samotne wilki. W dzisiejszych czasach są jednym z najtrudniejszych i najbardziej nieprzewidywalnych form terroryzmu. Są trudne do wykrycia i zapobieżenia za pomocą tradycyjnych środków takich jak podsłuch, ponieważ samotne wilki nie utrzymują z nikim stałego kontaktu i cały
17
atak przeprowadzają w pojedynkę. Według opinii ekspertów wzrost
ataków samotnych terrorystów stwarza jeszcze większe zagrożenie
niż działalność zorganizowanych grup16. Autorka po analizie polityki antyterrorystycznej Unii Europejskiej uważa, że organizacja
jak na razie nie posiada żadnych uregulowań prawnych zmierzających do powstrzymania i zwalczania ataków na terenie państw
członkowskich.
Jeffrey D. Simon, ekspert do spraw terroryzmu, posiadający
dwudziestopięcioletnie doświadczenie w tej dziedzinie twierdzi, że
mitem jest stwierdzenie, że niewiele można zrobić, by udaremnić
i przeciwdziałać atakom samotnych wilków.
Terrorystów należący do grona samotnych wilków bardzo
trudno jest przechwycić za pomocą tradycyjnych metod jednak nie
oznacza to, że nie ma żadnych istniejących środków, które mogłyby wykorzystać w działaniach antyterrorystycznych, aby ataki pojedynczych osób zostały zniwelowane i wykryte. W rzeczywistości,
mimo używania określenia „samotny wilk”, wielu sprawców jest
bardzo aktywnych tworząc społeczności w Internecie. Wyrażają
swoje poglądy i głoszą radykalne hasła na stronach grup dyskusyjnych i innych rodzajach społecznych mediów, jak np. portalach
społecznościowych. To oznacza, że to Internet jest bardzo ważnym
źródłem, które może pomóc w namierzaniu potencjalnych osób
stwarzających terrorystyczne zagrożenie. W Internecie działają
również zgromadzenia i wspólnoty, które zrzeszają osoby podatne
na ich wpływy. Fora i strony internetowe pozwalają na głoszenie
przekonań i postaw, które mogą mieć wpływ na kreowanie samotnych terrorystów.
Oprócz monitorowania Internetu, można podjąć inne środki,
aby zmniejszyć ryzyko przeprowadzenia ataku przez samotnego
wilka. Można zaliczyć tu działania mające na celu ciągły rozwój
urządzeń i technologii do identyfikacji bomb lub listów zawierają16
J. Brynielsson, Harvesting and analysis of weak signals for detecting lone
wolf terrorists,http://www.security-informatics.com/content/2/1/11#, 15.03.2016 r.
18
cych szczepy bakterii (np. wąglik). Na wpływ bezpieczeństwa miałoby wpływ również wprowadzenie aktów prawnych, które by
ograniczały możliwość zakupu substancji chemicznych do produkcji bomb takich jak np. azotan amonu czy nadtlenek wodoru a także
broni. Bardzo ważny jest też ciągły monitoring miejsc publicznych,
który pozwoliłby na wykrywanie szczególnych zachowań jednostek. Jednym z lepszych sposobów na zapobieganie i wykrycie samotnych wilków jest wzbudzenie w społeczeństwie odpowiedzialności publicznej. Ludzie powinni czuć się odpowiedzialni za kreowanie bezpieczeństwa w ich najbliższym otoczeniu. Należy uświadamiać i przekonywać ludzi do informowania służb o pozostawionych torbach, walizkach, plecakach w centrach handlowych, lotniskach, przystankach kolejowych i komunikacji miejskiej.
Dopiero atak Andersa Breivika stał zwrócił uwagę Unii Europejskiej na niebezpieczeństwo jakie niesie za sobą działalność
samotnych wilków. Ekspert do spraw unijnej polityki antyterrorystycznej, Timothy Jones stwierdził, że zarzuty odnośnie tego, że
polityka antyterrorystyczna UE skupia się wyłącznie na organizacjach ekstremizmu islamskiego są bezpodstawne. Oznajmił, że najnowsze raporty Europolu zawierają problem wzrostu radykalnych
prawicowych ekstremistów.
Zdaniem autorek system regulacji prawnych Unii Europejskiej nie jest właściwie przygotowany, aby zapobiegać i zwalczać
prawicowy terroryzm samotnych wilków. Duży nacisk został położony na działania grup i siatek terrorystycznych ze względu na
wywołane przez nie spektakularne zamachy w Nowym Jorku, Madrycie czy Londynie. Jednak należy pamiętać, że wraz z rozwojem
nowych technologii i możliwości Internetu również terroryzm
przechodzi pewnego rodzaju transformacji. Jeśli na przestrzeni lat,
ataki z udziałem pojedynczych terrorystów miały miejsce na terenie
krajów europejskich, należy również podjąć odpowiednie kroki,
aby zapobiec tego rodzaju działalności.
Zamachy w Norwegii obnażyły kilka słabości całego europejskiego systemu funkcjonowania. Przede wszystkim wykazały,
19
że polityka multikulturalizmu się nie sprawdziła, a liberalna i pro
imigrancka Europa staje się znowu kontynentem prawicowym. Ponadto pokazane zostało, że frustracje oraz strach mogą doprowadzić do rozwoju terroryzmu nacjonalistycznego i jeśli nie zostaną
podjęte radykalne środki, to Anders Breivik stanie się prekursorem
nowej fali terroryzmu nacjonalistycznego w Europie.
20
BIBLIOGRAFIA:
1. Helman C., The World's Happiest (And Saddest) Countries,
“The Forbes”, 2012.
2. Liedel K., Zamach w Norwegii. Nowy wymiar zagrożenia terroryzmem w Europie, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2011,
s.17.
3. Moghadam A., Korzenie terroryzmu, Nowy Jork 2006, s. 56.
4. Parzymies A., Muzułmanie w Europie, Wydawnictwo Akademickie DIALOG, Warszawa 2005 s.349.
5. Encyklopedia terroryzmu, wyd. Bellona, Warszawa 2004, s.
199.
Źródła internetowe
1. Baters R., Dancing with Wolves: Today lone-wolf terrorists,
http://digitalcommons.kennesaw.edu/jpps/vol4/iss1/1/,
15.03.2016 r.
2. J. Brynielsson, Harvesting and analysis of weak signals for detecting
lone
wolf
terrorists,http://www.securityinformatics.com/content/2/1/11#, 15.03.2016 r.
3. Hivert A. F., Le Nouvel Observateur, W głowie Breivika,
http://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/swiat/1526067,1,wglowie-breivika.read, 28.03.2015 r.
4. Lewandowska K., „Tematyka imigracyjna w literaturze norweskiej od połowy lat 80-tych XX wieku”, Uniwersytet A,
Mickiewicza w Poznaniu,
https://repozytorium.amu.edu.pl/bitstream/10593/472/1/Katarz
yna%20Lewandowska%20Tematyka%20imigracyjna%20w%
20literaturze%20norweskiej%20od%20po%C5%82owy%20la
t%2080-tych%20XX%20wiek.pdf, 28.03.2016 r.
5. http://www.np.uek.krakow.pl/images/stories/kolanaukowe/bez
pieczestwo%20w%20dobie%20globalizacji.pdf#page=52,
20.03.2016.
21
WILL ANDERS BREIVIK BECOME PRECURSOR OF
NEW NATIONALIST TERRORISM
TREND IN EUROPE?
SUMMARY
Period of last two decades was intensive expansion of Islamic
terrorism especially in Europe. Whole of actions was concentrated on
this kind of terrorism. It was bad direction because in this continent became new treats for secure. Influence for that situation have multisite
migrations inside of continent and from the outside which bring on new
trend of nationalisms and rasism. Evidence to support this point of view
is terrorist attacks prepared and executed by Anders Breivik in Norway.
Article is taking care about right-wing terrorism, nationalism,
multiculturalism and lone- wolf terrorist like Anders Breivik. The most
important issue was new trend of right -wing terrorism in Europe and is
it possible that Anders Breivik initiated that. Moreover was situation in
Norway could repeat in different place? Last but not least it was efforts
to show scenario for European security after the terrorists attacks in
France and Belgium in last few months. And is this situation could provoke future treats in Europe like attacks of right-wing terrorism?
Key words: lone-wolf terrorist, ultra-right, Anders Breivik, right – wing
terrorism, nationalism, multiculturalism
22