Załącznik A.6

Załącznik A.6 - opis kamieniołomu
Marcin Machalski (Instytut Paleobiologii PAN, Warszawa)
Profil i stratygrafia geostanowiska „Łom Miejski” koło Kazimierza Dolnego.
Wielki kamieniołom opok położony jest na prawym brzegu Wisły, kilkaset metrów na
południe od granic administracyjnych miasta Kazimierz Dolny. W polskiej literaturze
geologicznej odsłonięcie to jest zwykle określane jako „kamieniołom, łom miejski” np.
Pożaryska, Pożaryski (1951); natomiast w literaturze angielskojęzycznej jako Town Quarry
(np. Abdel-Gawad 1986).
Profil. W kamieniołomie odsłonięte są opoki i margle, miąższości około 30 metrów. W
dolnej i środkowej części (ponad 20 metrów miąższości) widoczne są dość monotonne grubo
i średniouławicone opoki typu opoki porowatej (por. Pożaryska, Pożaryski 1951; Pożaryska
1952) z cienkimi przewarstwieniami opoki zwięzłej. W opoce porowatej zwracają uwagę
liczne szczątki gąbek (por. Świerczewska-Gładysz 2006), często podkreślone limonitem. W
warstwach opoki zwięzłej, zbliżającej się swym wykształceniem do wapieni (por. Pożaryska,
Pożaryski 1951), zwracają uwagę liczne nory bezkręgowców wypełnione jaśniejszym osadem
niż otaczający. Są to nory o przekroju owalnym i krętym przebiegu, które bardzo rzadko
rozgałęziają się w sposób typowy dla nor współczesnych i kopalnych raków dziesięcionogich.
Wyższa część profilu kamieniołomu miejskiego wykazuje większe zróżnicowanie. Oprócz
opok porowatych i zwięzłych zaznacza się tu warstwa opoki marglistej, łatwo pękającej na
nieregularne kostki pod wpływem czynników atmosferycznych. Warstwa ta stanowi spąg
profilu odsłoniętego na przedostatnim, licząc od dołu, tarasie eksploatacyjnym kamieniołomu
(grubość warstwy wynosi powyżej 1 metra występuje zaś ona około 6 metrów poniżej
wierzchowiny zbocza, na którym znajduje się kamieniołom). Występuje tu dość
zróżnicowana fauna, szczególnie łatwa do wydobycia ze względu na kruchość otaczającej
skały. W spągu warstwy opoki zwięzłej nad omawianym pokładem opoki marglistej
występuje na przestrzeni całego kamieniołomu nagromadzenie napławionych przez prądy
morskie skorupek małżów z gatunku Gervillia solenoides. Warstwa ta ma potencjalne
znaczenie korelacyjne w rejonie Kazimierza Dolnego (odsłonięcia w Norowym Dole,
Nasiłowie i inne).
Około trzech metrów poniżej stropu profilu występuje kilkudziesięciocentymetrowej
miąższości warstwa szarego marglu, który bardzo łatwo lasuje się na powierzchni, tworząc,
zatem wyraźne wcięcie w profilu skalnym. W warstwie tej występują stosunkowo liczne
skamieniałości, zwracają wśród nich uwagę stosunkowo liczne rostra belemnitów Belemnella
kazimiroviensis oraz kalcytowe skorupki ostryg, pektenów, w tym rzadkiego Dhondtichlamys
acuteplicata, a także ramienionogów (por. Pożaryska, Pożaryski 1951). Powyżej niej leży
trzymetrowy pakiet grubouławiconej opoki z niezwykle ubogą fauną oraz licznymi czertami.
Przy obecnym stanie odkrywki powyżej tej opoki można jedynie rozpoznać zanieczyszczoną
antropogenem warstwę zwietrzeliny opok i margli.
Stratygrafia. Pod względem litostratygraficznym odsłaniające się w łomie miejskim utwory
reprezentują dolną część ogniwa opok z Kazimierza (Wyrwicka 1980) (opoki z Kazimierza,
sensu Machalski 1996, 1998). Pod względem chronostratygraficznym jest to górna, lecz nie
najwyższa część mastrychtu górnego. [Piętro mastrycht obejmuje przedział wiekowy okresu
górnej kredy pomiędzy 72 a 66 milionów lat temu.]
Inwentarz paleontologiczny geostanowiska „Łom Miejski” koło Kazimierza Dolnego
Kamieniołom miejski koło Kazimierza Dolnego jest klasycznym stanowiskiem występowania
fauny górnokredowej w Polsce. Opisano stąd wiele nowych dla nauki gatunków, z wielkim i
efektownym ślimakiem Volutispina kasimiri na czele (Krach 1931, oraz Łopuski 1911;
Abdel-Gawad 1986 i prace tam cytowane). Środowisko opoki kazimierskiej charakteryzowało
się stopniowym zmniejszaniem głębokości zbiornika, co znajduje dobitne odzwierciedlenie w
strukturze zespołów kopalnych Fauna zdominowana jest przez gąbki (Świeczewska-Gładysz
2006) oraz mięczaki: małże, ślimaki, głowonogi, (patrz Abdel-Gawad 1986), którym
towarzyszą stosunkowo częste ramienionogi: rynchonelidy i terebratulidy (patrz PopielBarczyk 1968) oraz bardzo rzadkie jeżowce. Na szczególną uwagę zasługuje horyzontalna
koncentracja muszli Gervillia solenoides w górnej części profilu oraz występowanie małża z
rodziny pektenów Dhondtichlamys acuteplicata dopiero od połowy profilu. Do najbardziej
efektownych i najczęściej poszukiwanych przez zbieraczy skamieniałości należą ośródki
wielkich ślimaków Volutispina kazimiri i Leptomaria subgigantea (Abdel-Gawad 1986;
Machalski 1996). Nie mniejszym uznaniem wśród kolekcjonerów cieszą się ośródki łodzików
(w tym opisany przez Łopuskiego „Nautilus” intrasiphonatus), osiągające nieraz duże
rozmiary. Belemnity są praktycznie ograniczone do warstwy marglistej w stropie
kamieniołomu. Okazjonalnie, w opokach znajduje się szczątki napławionej z lądu flory
iglastej (np. Karczmarz, Popiel 1966; Malicki i in. 1967a, b; Machalski, Robaszewska 1999).
Walory edukacyjne oraz geoturystyczne stanowiska „Łom miejski” koło Kazimierza
Dolnego i zalecenia praktyczne
Kamieniołom miejski koło Kazimierza Dolnego jest klasycznym odsłonięciem opok i margli
górnego mastrychtu w Małopolskim Przełomie Wisły (Pożaryska, Pożaryski 1951; Pożaryska
1952; Błaszkiewicz 1980; Abdel-Gawad 1986). Odsłania się tu pełny profil dolnej części
opok z Kazimierza. Miejsce to, co roku odwiedzają liczni studenci geologii oraz amatorzyposzukiwacze skamieniałości. Dobra dostępność skał mastrychtu do badań i opróbowania
utrzymuje się tu nadal mimo zakończenia głównej eksploatacji opok. Z tego względu zaleca
się włączenie kamieniołomu, jako ważnego punktu dydaktycznego projektowanego geoparku
i udostępnienie i odpowiednie oznakowanie jego części dla zwiedzających. Ze względów
bezpieczeństwa najlepiej wybrać do tego celu fragment dolnej ściany kamieniołomu od jego
północnej strony. Pełna ochrona profilu nie jest tutaj konieczna, choć wskazane jest – również
ze względów krajobrazowych – przeciwstawianie się planom zabudowy czy likwidacji
obszaru kamieniołomu.
Literatura:
Abdel-Gawad, G.I., 1986. Maastrichtian non-cephalopod mollusks (Scaphopoda, Gastropoda and
Bivalvia) of the Middle Vistula Valley, Central Poland. Acta Geol Polonica, 36: 69-224.
Błaszkiewicz, A. 1980. Campanian and Maastrichtian ammonites of the Middle Vistula Valley,
Poland: a stratigraphic-palaeontological study. Prace Instytutu Geologicznego 92, 3-63.
Karczmarz K., Popiel J.S. 1966. Wstępne badania nad florą górnokredową Roztocza (A preliminary
investigation of the Upper Cretaceous Flora of the Roztocze Region). Annales Universitatis Mariae
Curie-Skłodowska Lublin-Polonia, sectio B, 21 (12), 269-279.
Krach, W. 1931. Niektóre małże i ślimaki kredowe z Kazimierza nad Wisłą i z okolicy (Einige KreideGastropoden und Lamellibranchiaten von Kazimierz an der Weichsel und Umgegend). Roczniki
Polskiego Towarzystwa Geologicznego, 7, 356-396.
Łopuski, C., 1911. Przyczynki do znajomości fauny kredowej guberni Lubelskiej. Sprawozdania
Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, 4: 104-140.
Machalski, M. 1996. Scaphitid ammonite correlation of the Late Maastrichtian deposits in Poland and
Denmark. Acta Palaeontologica Polonica 41, 369–383.
Machalski, M., 2005a. The youngest Maastrichtian ammonite faunas from Poland and their dating by
scaphitids. Cretaceous Research, 26: 813-836.
Machalski, M., 2005b. Late Maastrichtian and earliest Danian scaphitid ammonites from central
Europe: Taxonomy, evolution, and extinction. Acta Palaeontologica Polonica, 50: 653-696.
Machalski, M. 1995. Mit der Weichsel durch Kreide ins Tertiar. Fossilien 3 (Mai/Juni 95), 159-163.
Goldschneck Verlag. Korb.
Machalski, M., Robaszewska, E. 1999. Saurier und Pflanzen von der Zeitenwende. – Fossilien, Heft 4,
Juli/August 1999, s. 220-226.
Malicki, A., Karczmarz, K., Popiel, J.S. 1967a. Flory kredowe w profilach stratygraficznych na
Wyżynie Lubelskiej i na Roztoczu (The Cretaceous floras in the stratigraphic profiles of the Lublin
Upland and Roztocze). Folia Societatis Scientarium Lublinensis, sectio D, 7/8, 1967/68, 53-56.
Malicki, A., Karczmarz, K., Popiel, S. 1967b Materiały do górnokredowych flor Wyżyny Lubelskiej i
Roztocza (Materials for the Upper Cretaceous floras of the Lublin Upland and Roztocze). Annales
Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Lublin-Polonia, sectio B, 22(9), 219-236. Lublin
Popiel-Barczyk, E. 1968. Upper Cretaceous terebratulids (Brachiopoda) from the Middle Vistula
Gorge. Prace Muzeum Ziemi, 12, 1-86.
Pożaryska, K. 1952. Zagadnienia sedymentologiczne górnego mastrychtu i danu okolic Puław (The
sedimentological Problems of Upper Maestrichtian and Danian of the Puławy environment, Middle
Vistula). Biuletyn Państwowego Instytutu Geologicznego, 81, 1-104.
Pożaryska, K. , Pożaryski, W. 1951. Przewodnik geologiczny po Kazimierzu i okolicy. Wydawnictwo
Muzeum Ziemi.
Świerczewska-Gładysz, E. 2006. Late Cretaceous siliceous sponges from the Middle Vistula River
valey (Central Poland) and their palaeoecological significance. Annales Societatis Geologorum
Poloniae 76, 227-296.
Wyrwicka, K. 1980. Stratygrafia, facje i tektonika mastrychtu zachodniej części Wyżyny Lubelskiej.
Kwartalnik Geologiczny 24, 4. 805-819.
Alicja Bobrowska, Artur Dziedzic, Joanna Pinińska
Hydrogeologii i Geologii Inżynierskiej)
(Uniwersytet Warszawski, Instytut
Historia górnictwa skalnego
Wydobywanie surowców skalnych w okolicy Kazimierza Dolnego miało miejsce już na
przełomie XIII i XIV wieku, kiedy to powstała baszta kazimierska, a następnie, w XIV wieku,
zamek. Na przełomie XVI i XVII wieku, przedmiotem handlu przez kupców kazimierskich
jest również kamień budowlany, spławiany Wisłą na północ (Pawłowski 2008). Rozwój
wydobycia opok na skalę przemysłową w rejonie Kazimierza Dolnego nastąpił od wieku
XVIII. Głównym miejscem pozyskiwania budulca stał się założony w 1715 roku
kamieniołom na Przedmieściu Janowieckim, przedłużeniu dzisiejszej ulicy Krakowskiej. Od
początku XIX wieku prowadzono w nim także eksploatację skał dla celów wypalania wapna.
W okresie I wojny światowej oraz po II wojnie światowej był on miejscem intensywnej
eksploatacji. Na mniejszą skalę eksploatacja odkrywkowa prowadzona była także w
Kamiennym Dole oraz u podnóża góry Albrychtówki.
Wiek XIX i początek XX to okres, w którym opoki były stosowane powszechnie na różne
lokalne cele budowlane w budownictwie mieszkalnym i użyteczności publicznej oraz w
kamieniarstwie na nagrobki lub pomniki. Po II wojnie światowej szczególny wzrost
wydobycia opok miał miejsce w związku z pracami regulacyjnymi na Wiśle, gdy budowano
kamienne, poprzeczne tamy oraz umacniano brzegi rzeki. Największe ilości opoki wydobyto
w latach 60-tych XX wieku. Prace górnicze prowadzone były na udokumentowanych złożach
w dwóch kamieniołomach: Kazimierz Dolny oraz Nasiłów. Eksploatację prowadzono metodą
odkrywkową, 3 poziomami w Kazimierzu, przy wysokości skarp do 18 m i szerokości półek
do 6 m. Ilość wydobytego surowca była zmienna. W Kazimierzu Dolnym rocznie
wydobywano maksymalnie do ok. 30 000 m3, z czego 20 000 m3 stanowiły 10-30 cm bryły
kamienia, a aż 10 000 m3 odpady w postaci gruzu. Poziom eksploatacji sukcesywnie malał, aż
do 15 tysięcy ton/rok w chwili likwidacji kopalni (Operat górniczy dla obszaru Kazimierz
Dolny 1959). Ściany poziomów o stromym nachyleniu, do 70±5°, urabiano ręcznie, przy
pomocy łomów, młotów i klinów. Początkowo urobek ładowano wprost na barki, gdyż Wisła
bezpośrednio podmywała tu brzeg kredowy. Pod koniec lat 40tych XX wieku Wisła
przesunęła nurt ku zachodowi a przy kamieniołomie powstały piaszczyste mielizny. W tej
sytuacji zbudowano rampę załadunkową 300 m dalej w górę rzeki i dowożono kamień
wagonikami ciągnionymi przez parowóz (Pożaryska, Pożaryski 1951). Już wówczas
wysokość ściany kamieniołomu osiągała około 35 m a długość odsłonięcia wynosiła pół
kilometra. Eksploatacje skał zakończono około 1978 r.(?) ze względu na utworzenie
Kazimierskiego Parku Krajobrazowego.
Pawłowski A. 2008 – Kształtowanie się krajobrazu kulturowego w dolinie Wisły środkowej między
Zawichostem a Puławami. Praca doktorska, archiwum UMCS, Lublin: 1–351.
informacje pochodzą z opracowania „Geologiczno-górniczo-środowiskowe warunki
utworzenia „Geoparku Małopolski Przełom Wisły” (od Zawichostu do Puław)” wykonanego
na zlecenie Ministerstwa Środowiska przez Konsorcjum Geopark Małopolski Przełom Wisły.
Lublin, 2012 r., s. 1-139.