Finansowanie dziaďalnoĂci innowacyjnej w warunkach

Transkrypt

Problemy ZarzÈdzania, vol. 10, nr 1 (36), t. 2: 26 – 47
ISSN 1644-9584, © Wydziaï ZarzÈdzania UW
DOI 10.7172.1644-9584.36.2
Finansowanie dziaïalnoĂci innowacyjnej
w warunkach spowolnienia gospodarczego
Adam Samborski
Rynek kapitaïu ryzyka jest podstawowym ěródïem finansowania przedsiÚbiorstw bazujÈcych na nowych technologiach. Odgrywa on kluczowÈ rolÚ wbpromowaniu przeïomowych innowacji i jest jednÈ z kluczowych determinant rozwoju
przedsiÚbiorczoĂci. Rynek kapitaïu ryzyka jest jednak bardzo wraĝliwy na zmiany
koniunktury gospodarczej. Finansowanie innowacji w warunkach spowolnienia
gospodarczego staje siÚ trudniejsze. KurczÈ siÚ bowiem wolne Ărodki pieniÚĝne,
którymi dysponujÈ zarówno inwestorzy, jak i same przedsiÚbiorstwa. PopularnÈ
miarÈ skali wysiïków innowacyjnych przedsiÚbiorstw ib poszczególnych krajów
sÈ wydatki przeznaczane na badania i rozwój. BezpoĂrednio zwiÈzane sÈ one
z innowacjami produktowymi i procesowymi, a poĂrednio z inwestycjami wbwiedzÚ. Przy duĝej zmiennoĂci otoczenia warto zadaÊ pytanie o ěródïa finansowania dziaïalnoĂci innowacyjnej w warunkach spowolnienia gospodarczego.
1. WstÚp
¥wiat stanÈï obecnie na rozdroĝu. Gospodarki powoli wychodzÈ z najbardziej powaĝnego kryzysu gospodarczego od czasów Wielkiej Depresji.
Konkurencja miÚdzynarodowa ze strony nowych graczy powoduje, iĝ konkurencyjnoĂÊ wielu krajów wysoko rozwiniÚtych sïabnie. Presja na ochronÚ
Ărodowiska podwaĝa trwaïoĂÊ obecnego modelu rozwoju. Wydïuĝenie oczekiwanej dïugoĂci ĝycia powoduje koniecznoĂÊ zwiÚkszenia nakïadów na
system opieki zdrowotnej, aby ten mógï sprostaÊ problemowi starzejÈcego
siÚ spoïeczeñstwa. Wszystkie te wyzwania majÈ charakter globalny i dotyczÈ
kaĝdego kraju – bez wzglÚdu na jego zamoĝnoĂÊ czy poïoĝenie geograficzne.
Ponadto skala problemów przekracza moĝliwoĂci pojedynczych krajów
ib wymaga koordynacji w wymiarze ponadnarodowym.
Coraz czÚĂciej innowacje postrzega siÚ jako efektywny sposób odpowiedzi na te wïaĂnie wyzwania. Innowacje sÈ bowiem gïównym ěródïem wyników gospodarczych poszczególnych krajów, przedsiÚbiorstw czy teĝ dobrobytu spoïecznego. WpïywajÈ na produktywnoĂÊ, tworzenie miejsc pracy oraz
pomyĂlnoĂÊ mieszkañców. SÈ kluczem do wyjĂcia z kryzysu gospodarczego
oraz rozwiÈzania problemów ochrony zdrowia i Ărodowiska, a takĝe powrotu
poszczególnych krajów na zrównowaĝonÈ – i mÈdrÈ – ĂcieĝkÚ rozwoju
(OECD 2009: 7, 9).
26
Problemy ZarzÈdzania
Finansowanie dziaïalnoĂci innowacyjnej w warunkach spowolnienia gospodarczego
W tym kontekĂcie warto zadaÊ pytanie o ěródïa finansowania dziaïalnoĂci innowacyjnej w warunkach spowolnienia gospodarczego1.
2. Innowacja we wspóïczesnym Ăwiecie
Przez innowacjÚ naleĝy rozumieÊ udane wykorzystanie nowych pomysïów
oraz idei. Moĝe ona nastÈpiÊ w dziedzinie przemysïowej (produkty, procesy,
kampanie) lub naukowej (teorie, spojrzenia, metodologie). Pomysïy te przybierajÈ formÚ produktów lub procesów. Innowacja ma wiÚc miejsce zarówno
w obszarze nauki (rozwój nowych podejĂÊ naukowych, teorii, metodologii
itd.), jak i organizacji (nowe produkty, procesy, teorie, metodologie) (Paukert, Niederee i Hemmje 2006).
Innowacje prowadzÈ do rozwiÈzañ problemów, które mogÈ róĝniÊ siÚ
stopniem nowatorstwa danego rozwiÈzania i liczbÈ implikowanych zmian.
Zgodnie z terminologiÈ TRIZ (teoria pomysïowego rozwiÈzywania problemów, podejĂcia algorytmicznego do rozwiÈzywania trudnych technicznych
i technologicznych problemów) wyodrÚbniÊ moĝna piÚÊ podstawowych poziomów innowacji, poczÈwszy od niewielkich zmian ewolucyjnych wdraĝajÈcych
poprawki do istniejÈcych systemów lub produktów na najniĝszym poziomie,
a skoñczywszy na rewolucyjnych zmianach na poziomie najwyĝszym, które
oferujÈ rozwiÈzania wykraczajÈce poza ograniczenia wspóïczesnej wiedzy
naukowej. Podziaï na ewolucyjny i rewolucyjny charakter innowacji ma
istotny wpïyw na dziaïania w ramach cyklu ĝycia wiedzy oraz na odpowiednie wsparcie procesu2 (Paukert, Niederee i Hemmje 2006).
„Proces innowacyjny naleĝy (…) rozumieÊ jako dziaïanie kreatywne polegajÈce na tworzeniu, projektowaniu i realizacji innowacji. MówiÈc inaczej,
proces innowacyjny moĝna okreĂliÊ jako caïoksztaït czynnoĂci niezbÚdnych
do powstania i praktycznego zastosowania nowych rozwiÈzañ technicznych,
które jak wynika z wczeĂniejszych ustaleñ, obejmujÈ swym zakresem nowe
lub zmodyfikowane wyroby, procesy wytwórcze oraz zmiany organizacyjne.
AnalogicznÈ treĂÊ przypisuje siÚ pojÚciu dziaïalnoĂci innowacyjnej. Jeĝeli
chodzi natomiast o konkretne rozwiÈzanie techniczne i jego zastosowanie
w gospodarce, to wówczas moĝna mówiÊ o przedsiÚwziÚciu innowacyjnym”
(BÈkowski in. 2005: 38). „Zgodnie z zaleceniami metodologii OSLO, dziaïalnoĂÊ innowacyjna TPP obejmuje wszystkie czynnoĂci naukowe, technologiczne, organizacyjne, finansowe i handlowe (w tym inwestowanie w nowÈ
wiedzÚ), które prowadzÈ bÈdě majÈ prowadziÊ do wdraĝania technologicznie nowych lub udoskonalonych produktów lub procesów” (Goliñska-Pieszyñska 2007: 213–214).
Kluczowe znaczenie w procesie tworzenia innowacji ma integracja wiedzy, gdyĝ innowacja jest pochodnÈ tworzenia nowych idei (wiedzy), które
z kolei prowadzÈ do rozwoju nowych produktów lub praktyk organizacyjnych.
Integracja wiedzy, w odróĝnieniu od wiedzy jako takiej, peïni waĝnÈ funkcjÚ w innowacji3. Nie polega jedynie na posiadaniu nowej wiedzy, która
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
27
Adam Samborski
tworzy sukces rozumiany jako ulepszonÈ praktykÚ lub nowe produkty,
aleb jest zdolnoĂciÈ integrowania wiedzy miÚdzy grupami i organizacjami
(Newell 2006).
Coraz czÚĂciej innowacje osiÈga siÚ dziÚki konwergencji róĝnych dziedzin
nauki i technologii. Wzajemne oddziaïywanie na siebie róĝnych dyscyplin
badawczych prowadziÊ moĝe do powstawania nowych obszarów badañ. Przykïadem mogÈ byÊ badania w obszarze „nanonauki”, które pojawiïy siÚ
wbwyniku wzajemnego oddziaïywania na siebie fizyki i chemii. „Nanonauka”
wchodzi obecnie w interakcje z naukami przyrodniczymi. Interakcje te nie
sÈ jeszcze na tyle silne, by przestrzeñ miÚdzy tymi naukami zajÚïa „bionanonauka”.
Istotny wpïyw na liczbÚ realizowanych procesów innowacyjnych
wbposzczególnych krajach ma polityka stymulujÈca podejmowanie wspóïpracy
miÚdzy przedsiÚbiorstwami i tworzenie sieci inicjatyw. Wspóïpraca moĝe
byÊ podejmowana w celu rozszerzenia zakresu projektu czy teĝ uzupeïnienia kompetencji firmy. Waĝna jest wspóïpraca o charakterze zarówno krajowym, jak i miÚdzynarodowym. DziÚki temu tworzenie wiedzy naukowej
przekracza granice, przenosi siÚ z pojedynczych podmiotów na grupy, zbjednej instytucji na wiele. InnowacyjnoĂÊ krajów czy pojedynczych przedsiÚbiorstw roĂnie dziÚki tworzeniu ponadnarodowych sieci badawczych.
Kluczowe znaczenie dla innowacyjnoĂci poszczególnych gospodarek majÈ
inwestycje w wiedzÚ, rozumiane jako inwestycje w aktywa niematerialne.
W takich krajach, jak: Stany Zjednoczone, Szwecja, Wielka Brytania czy
Finlandia, inwestycje w aktywa niematerialne przewyĝszajÈ inwestycje
wb kapitaï rzeczowy (maszyny i wyposaĝenie). W 2006 r. w Stanach Zjednoczonych inwestycje w aktywa niematerialne uksztaïtowaïy siÚ na poziomie
12,02% PKB, a w aktywa rzeczowe 7,52% PKB, w Szwecji 11,89% PKB
wobec 9,96% PKB, w Wielkiej Brytanii 9,68% PKB wobec 5,92% PKB,
abw Finlandii 9,05% PKB wobec 7,52% PKB (rysunek 1). Innowacje zwiÈzane sÈ tutaj z oprogramowaniem, kapitaïem ludzkim czy nowymi strukturami organizacyjnymi. PrzyczyniajÈ siÚ one do wzrostu wydajnoĂci w gospodarce.
Warto w tym miejscu wspomnieÊ, iĝ w czÚĂci krajów, a dokïadniej regionów, zapewnia siÚ bardziej sprzyjajÈce Ărodowisko dla innowacji w biznesie
niĝ w innych. Wiele z wiodÈcych firm dziaïajÈcych w obszarach wiedzochïonnych, takich jak technologie informacyjne i komunikacyjne, czy teĝ
zwiÈzanych z biotechnologiami, pojawiïo siÚ w okreĂlonych regionach.
Regiony te to np. Kalifornia w Stanach Zjednoczonych, Poïudniowe Kanto
w Japonii, Bawaria w Niemczech, Poïudniowy Wschód w Wielkiej Brytanii,
Nowa Poïudniowa Walia w Australii czy Ontario w Kanadzie (OECD 2010a:
20–44). W innych krajach powinno dÈĝyÊ siÚ do repliki warunków oferowanych przez te regiony. Trzeba jednak mieÊ ĂwiadomoĂÊ, iĝ na dynamikÚ
procesów rozwojowych w tych obszarach, poza czynnikami ekonomicznymi,
istotny wpïyw wywarïy pozaekonomiczne czynniki rozwoju, takie jak: histo28
ria danego regionu, charakterystyczne dla danego regionu wartoĂci i normy
kulturowe oraz potencjaï wiedzy i wyksztaïcenie mieszkañców (Glinka
ib Pasieczny 2004: 205).
maszyny i wyposażenie
oprogramowanie i bazy danych
25
B+R i inne produkty własności intelektualnej
20
%
marka, kapitał ludzki, kapitał organizacyjny
15
10
5
i
Ka a
na
d
Po
a
rtu
ga
lia
Au
st
Sz ria
w
ec
ja
Fr
an
cj
a
Da
ni
N a
ie
m
cy
Fi
nl
an
di
a
W
U
lk
. B SA
ry
ta
ni
a
an
lia
H
is
zp
a
Au
s
tra
y
ni
po
Ja
C
ze
ch
ch
ło
W
Sł
ow
ac
ja
y
0
Dane dla Japonii, Kanady, Portugalii obejmujÈ rok 2005.
Rys. 1. Inwestycje w aktywa rzeczowe i niematerialne w 2006 r. (% PKB). ½ródïo: OECD
2010a. Measuring Innovation. A New Perspective, Paris: OECD, s. 22.
PatrzÈc na problematykÚ innowacji z poziomu przedsiÚbiorstwa, naleĝy
zauwaĝyÊ, iĝ czÚsto stosowane pojÚcie innowacji technologicznej lub nietechnologicznej jest nie tylko duĝym uproszczeniem, ale równieĝ do pewnego
stopnia mylÈce. Kaĝda z nich bowiem w inny, odrÚbny sposób oddziaïuje
na przedsiÚbiorstwo, wykazujÈc równoczeĂnie bardzo silnÈ wspóïzaleĝnoĂÊ.
Innowacje technologiczne wpïywajÈ na opracowywanie i wdraĝanie nowych
procesów, produktów i usïug. ZwiÈzane sÈ bardziej z fizycznymi wynikami
aktywnoĂci innowacyjnej. Innowacje nietechnologiczne zwiÚkszajÈ wraĝliwoĂÊ
przedsiÚbiorstwa na jego otoczenie, umoĝliwiajÈ mu skoordynowanÈ ekspansjÚ rynkowÈ przy jednoczesnym zachowaniu zdolnoĂci dyfuzji innowacji
oraz moĝliwoĂci wytwarzania nadwyĝki (Pïaczek 2005: 148–149). We wspóïczesnym Ăwiecie wiÚkszoĂÊ firm w obszarze innowacji realizuje strategie
uzupeïniajÈce siÚ, wprowadzajÈc zarówno innowacje produktowe i procesowe, jak równieĝ marketingowe i organizacyjne. Dotyczy to zarówno przedsiÚbiorstw typowo produkcyjnych, jak i usïugowych. IstniejÈ oczywiĂcie
róĝnice w przekroju sektorowym czy teĝ dotyczÈce wielkoĂci poszczególnych
przedsiÚbiorstw. Na przykïad w przedsiÚbiorstwach usïugowych czÚĂciej niĝ
w przedsiÚbiorstwach produkcyjnych wprowadza siÚ innowacje marketingowe
i organizacyjne (OECD 2010a).
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
29
Adam Samborski
3. Gospodarka Ăwiatowa w obliczu recesji
Wydarzenia w gospodarce Ăwiatowej z lat 2007–2009 staïy siÚ najwiÚkszym wyzwaniem dla rzÈdów krajów OECD w ostatnim kilkudziesiÚcioleciu,
a ich skutki bÚdÈ odczuwane jeszcze przez dïugi okres. NajwiÚksza gospodarka Ăwiata – Stanów Zjednoczonych, jak i wiele innych gospodarek stanÚïo
w obliczu recesji. Komitet Cykli Koniunkturalnych (BCDC) Narodowego
Biura Badañ Gospodarczych (NBER) 11 grudnia 2008 r. uznaï, iĝ szczyt
ekonomicznej aktywnoĂci w gospodarce amerykañskiej przypada na grudzieñ
2007 r. (tabela 1). Grudzieñ 2007 r. jest wiÚc punktem zwrotnym cyklu
koniunkturalnego, koñczÈcym fazÚ ekspansji w gospodarce, która to rozpoczÚïa siÚ w listopadzie 2001 r., wchodzÈcej w recesjÚ. Po przeanalizowaniu podstawowych wskaěników aktywnoĂci gospodarczej, 20 wrzeĂnia 2010br.
Komitet uznaï, iĝ czerwiec 2009 r. jest miesiÈcem koñczÈcym recesjÚ
wbgospodarce amerykañskiej, która to rozpoczÚïa siÚ, jak juĝ wspomniano,
w grudniu 2007 r., co potwierdzono ponownie (National Bureau of Economic Research 2010; National Bureau of Economic Research 2008).
Punkty zwrotne cyklu
Szczyt
Dno
dane kwartalne
w nawiasach
Czas trwania w miesiÈcach
Ruch
zniĝkowy
Ekspansja
szczyt
do dna
poprzednie
dno do
szczytu
dno od
poprzedniego
dna
szczyt od
poprzedniego
szczytu
Cykl
Grudzieñ
2007 (IV)
Czerwiec
2009 (II)
18
73
91
81
Marzec
2001 (I)
Listopad
2001 (IV)
8
120
128
128
Lipiec
1990 (III)
Marzec
1991 (I)
8
92
100
108
Lipiec
1981 (III)
Listopad
1982 (IV)
16
12
28
18
Styczeñ
1980 (I)
Lipiec
1980 (III)
6
58
64
74
Listopad
1973 (IV)
Marzec
1975 (I)
16
36
52
47
Tab. 1. Cykle koniunkturalne w gospodarce USA w latach 1973–2009. ½ródïo: National
Bureau of Economic Research 2011. US Business Cycle Expansions and Contractions,
www.nber.org.
Komitet okreĂlajÈc fazy cyklu koniunkturalnego zwraca przede wszystkim
uwagÚ na ksztaïtowanie siÚ czterech podstawowych, jego zdaniem, wskaěników aktywnoĂci gospodarczej, a mianowicie: produkcji przemysïowej,
sprzedaĝy przemysïowej i detalicznej, dochodów realnych ludnoĂci pomniejszonych o transfery oraz liczby osób zatrudnionych w gospodarce. W okresie od grudnia 2007 r. do czerwca 2009 r. wskaěniki te ksztaïtowaïy siÚ
30
wbtrendzie spadkowym (Samborski 2010: 510–511). Ostatnia recesja wbgospodarce amerykañskiej trwaïa wiÚc 18 miesiÚcy, czyli znaczenie dïuĝej niĝ
którakolwiek z recesji majÈcych miejsce po II wojnie Ăwiatowej. Poprzednio
najdïuĝszymi recesjami w powojennej historii Stanów Zjednoczonych byïy
recesje z lat 1973–1975 oraz 1981–1982, trwajÈce 16 miesiÚcy (tabela 1)
(National Bureau of Economic Research 2011).
W czasie trwania ostatniej recesji wyraěnie spadïa wartoĂÊ produktu
krajowego brutto Stanów Zjednoczonych. PKB wyraĝone w miliardach USD
wedïug wartoĂci z 2005 r. obniĝyï siÚ z 13b 363,5 w IV kwartale 2007 r. do
12b 810,0 w II kwartale 2009 r. Warto w tym miejscu zauwaĝyÊ, iĝ w przypadku recesji z okresu od marca 2001 r. do listopada 2001 r. wartoĂÊ realna
PKB utrzymywaïa siÚ na zbliĝonym poziomie (Bureau of Economic Analysis 2011).
Wydarzenia majÈce miejsce w Stanach Zjednoczonych miaïy kluczowe
znaczenie dla sytuacji gospodarczej w pozostaïych krajach OECD. Problemy
rynku kredytów hipotetycznych (sub-prime) zwiÚkszyïy zmiennoĂÊ rynków
finansowych, co w poïÈczeniu z wysokimi cenami towarów i energii doprowadziïo do spowolnienia gospodarczego w wielu obszarach geograficznych
Ăwiata. PogarszajÈca siÚ sytuacja duĝych instytucji finansowych Stanów Zjednoczonych i Europy, kluczowych dla stabilnoĂci caïego systemu finansowego,
przeïoĝyïa siÚ na gïÚboki kryzys finansowy. Efektem kryzysu finansowego
staï siÚ gïÚboki kryzys gospodarczy. W wielu krajach OECD odnotowano
spadek produkcji i handlu, wzrost bezrobocia, obniĝenie cen akcji, znaczÈce
ograniczenie przez banki akcji kredytowej. Jedynie niewiele gospodarek
oparïo siÚ kryzysowi, a te, które poczÈtkowo wydawaïy siÚ odporne na
kryzys, zostaïy nim dotkniÚte w wyniku silnych powiÈzañ finansowych ibhandlowych z gïównymi rynkami OECD. RzÈdy poszczególnych pañstw zdecydowaïy siÚ na bezpoĂrednie wsparcie ze Ărodków publicznych rynków finansowych. Przygotowaïy takĝe liczne pakiety boděców fiskalnych. Programy
pomocowe powaĝnie jednak nadwyrÚĝyïy budĝety centralne poszczególnych
pañstw. W efekcie wzrosïa ĂwiadomoĂÊ i troska o stan finansów publicznych.
W wielu krajach OECD pojawia siÚ obecnie potrzeba znaczÈcej konsolidacji fiskalnej. Waĝnym jest jednak to, aby wïaĂciwie ustaliÊ zakres konsolidacji fiskalnej. Nie moĝe ona bowiem zdïawiÊ zdolnoĂci gospodarki do
wzrostu gospodarczego.
Warunki makroekonomiczne stawiajÈ obecnie przed przedsiÚbiorstwami
wiele wyzwañ dotyczÈcych dziaïalnoĂci badawczej i innowacyjnej. Firmy
borykajÈ siÚ bowiem ze sïabszym popytem na ich produkty i usïugi. Coraz
czÚĂciej pojawia siÚ problem dostÚpnoĂci kredytów na dziaïalnoĂÊ B+R
ibinnowacje. NastÈpiï znaczÈcy spadek w handlu i inwestycjach zagranicznych.
Ograniczony zostaï dostÚp do finansowania na rynkach miÚdzynarodowych,
który ma kluczowe znaczenie dla globalnego ïañcucha dostaw. Zapewnia
on przedsiÚbiorstwom wiedzÚ technologicznÈ, kontakty biznesowe, partnerów miÚdzynarodowych czy dane rynkowe. W wiÚkszoĂci krajów OECD
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
31
Adam Samborski
wprowadzono jednak, w ramach pakietów stymulujÈcych gospodarkÚ, nowe
ulgi podatkowe i dotacje na dziaïalnoĂÊ badawczo-rozwojowÈ (B+R).
Wynika to z przekonania, ĝe wsparcie w przedsiÚbiorstwach dziaïalnoĂci
B+R i innowacji jest dziaïaniem na rzecz trwaïego wzrostu gospodarczego.
Jednym z elementów polityki stymulujÈcej gospodarkÚ jest wspieranie
maïych i Ărednich przedsiÚbiorstw.
W sektorze publicznym wpïyw spowolnienia gospodarczego na inwestycje w sferÚ B+R i innowacje nie jest aĝ tak widoczny jak w przypadku
sektora prywatnego. W pakietach stymulujÈcych gospodarkÚ gros Ărodków
przewidziano na wspieranie szeroko rozumianej krajowej infrastruktury
(np.b dróg, sieci energetycznej, technologii informacyjnych i komunikacyjnych). W niektórych krajach w celu pobudzenia sfery B+R zwiÚkszono
nakïady na dziaïalnoĂÊ badawczÈ uniwersytetów i rzÈdowych instytucji
badawczych. Utworzono wiele nowych laboratoriów oraz zakupiono nowÈ
aparaturÚ badawczÈ. SzczególnÈ uwagÚ zaczÚto poĂwiÚcaÊ rozwojowi technologii przyjaznych Ărodowisku („zielone technologie”). Obszarami kluczowymi sÈ obecnie edukacja i rozwój umiejÚtnoĂci poprzez ustawiczne ksztaïcenie. Priorytetem dla krajów OECD staïy siÚ zasoby ludzkie dla nauki
ib technologii tak ksztaïtowane, aby efektywnie wspieraÊ rozwój innowacji.
W tym celu kreuje siÚ kulturÚ innowacji, wprowadza politykÚ zwiÚkszania
zainteresowania naukÈ, poprawia jakoĂÊ ksztaïcenia i warunki zatrudnienia.
Niemniej jednak naleĝy pamiÚtaÊ, iĝ immanentnÈ cechÈ kryzysów jest
wzrost ryzyka i niepewnoĂci w dziaïalnoĂci gospodarczej, czy moĝe szerzej
– dziaïalnoĂci czïowieka. NiepewnoĂÊ i ryzyko wzrasta wiÚc równieĝ w dziaïalnoĂci B+R, innowacjach, nauce, technologii. Innowacje mogÈ stanowiÊ
jednak podwaliny dla przyszïego trwaïego, zrównowaĝonego rozwoju. Zastosowanie odkryÊ, wdraĝanie nowych idei moĝe przyczyniÊ siÚ do zaspokajania potrzeb spoïeczeñstwa w bardziej skuteczny sposób. W wielu badaniach
wskazuje siÚ na zwiÈzek pomiÚdzy innowacyjnoĂciÈ przedsiÚbiorstw czy
nakïadami na B+R a wzrostem wydajnoĂci. Przykïadem mogÈ byÊ badania
przeprowadzone na grupie przedsiÚbiorstw z 18 krajów przez C. Criscuolo
(2009), w których wskazuje siÚ na silny zwiÈzek pomiÚdzy innowacjÈ produktowÈ a wydajnoĂciÈ pracy. W procesie tym niewÈtpliwie istotnÈ rolÚ
odgrywajÈ równieĝ innowacje nietechnologiczne, jednak ich wpïyw na wydajnoĂÊ pracy jest trudniej mierzalna. Na przykïad wdroĝenie nowych metod
marketingowych lub organizacyjnych moĝe mieÊ kluczowe znaczenie dla
komercjalizacji nowych produktów lub wprowadzenia nowych procesów.
ReasumujÈc, badania i innowacje pozwalajÈ na lepsze wykorzystanie
zasobów w gospodarce, tworzÈc warunki, w których rzÈd, przedsiÚbiorstwa
czy gospodarstwa domowe osiÈgajÈ zaïoĝone cele po niĝszym koszcie. BiorÈc pod uwagÚ fakt, iĝ niĝsza wydajnoĂÊ pracy jest gïównym ěródïem znaczÈcych róĝnic w poziomie PKB na mieszkañca pomiÚdzy krajami OECD
a Stanami Zjednoczonymi, pobudzenie innowacyjnoĂci poszczególnych
pañstw powinno stanowiÊ priorytet ich polityki gospodarczej. NadziejÚ
32
pokïada siÚ wiÚc w nauce, technologii i innowacji, które zapewniÊ mogÈ
Ăwiatu zrównowaĝone, a zarazem trwaïe oĝywienie w gospodarce (OECD
2010b: 16–20).
4. Inwestycje w badania i rozwój
900 000
800 000
700 000
600 000
500 000
400 000
300 000
200 000
100 000
0
OECD
USA
20
08
20
06
20
04
20
02
20
00
19
98
19
96
19
94
UE-27
Japonia
19
92
19
90
mln USD
W ostatnich dwóch dekadach w krajach OECD wyraěnie wzrosïy nakïady
na badania i rozwój. WartoĂÊ wydatków ogóïem, mierzona nakïadami krajowymi brutto na B+R, uksztaïtowaïa siÚ w 1990 r. na poziomie
431b mldb USD, a w 2008 r. juĝ na poziomie 782 mld USD (rysunek 2).
Wbtym okresie inwestycje przedsiÚbiorstw w sferÚ B+R, mierzone nakïadami
sektora przedsiÚbiorstw na B+R, wzrosïy z 295 mld USD do 545 mld USD
(rysunek 3). Udziaï najwiÚkszej gospodarki Ăwiata (USA) w wydatkach na
B+R krajów OECD ogóïem wyniósï w 2008 r. 41,5%. W przypadku sektora
Rys. 2. Nakïady krajowe brutto na B+R (miliony USD z 2000 r., w cenach staïych, wedïug
parytetu siïy nabywczej). ½ródïo: OECD 2011a. Main Science and Technology Indicators
(MSTI), Paris: OECD Database.
600 000
mln USD
500 000
OECD
400 000
300 000
USA
200 000
UE-27
Japonia
100 000
20
08
20
06
20
04
20
02
20
00
19
98
19
96
19
94
19
92
19
90
0
Rys. 3. Nakïady sektora przedsiÚbiorstw na B+R (miliony USD z 2000 r., w cenach staïych,
wedïug parytetu siïy nabywczej). ½ródïo: OECD 2011a. Main Science and Technology
Indicators (MSTI), Paris: OECD Database.
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
33
Adam Samborski
przedsiÚbiorstw wartoĂÊ ta stanowiïa 43,2% nakïadów na B+R przedsiÚbiorstw z krajów OECD. Jest to nieco mniej niĝ w 1990 r. – odpowiednio
43,4% i 44,6%. Udziaï Japonii w analizowanym okresie spadï z 19,8%
(sektora przedsiÚbiorstw 20,2%) do 15,7% (sektora przedsiÚbiorstw 17,7%).
W przypadku Unii Europejskiej (UE-27) w 2008 r. wartoĂÊ wydatków na
B+R stanowiïa 29,6% wartoĂci wydatków OECD ogóïem. Udziaï sektora
przedsiÚbiorstw UE-27 w inwestycjach w B+R przedsiÚbiorstw krajów
OECD uksztaïtowaï siÚ w 2008 r. na poziomie 26,5%. Jest to mniej niĝ
wb 1995 r. – odpowiednio 31,4% i 29,0%.
Nakïady krajowe brutto na B+R w OECD ogóïem w latach 1990–2008
wzrastaïy z roku na rok przeciÚtnie o 3,4%. Jest to wiÚcej niĝ Ărednie tempo
zmian tego zjawiska w czasie w Stanach Zjednoczonych, Japonii, czy UE-27,
które uksztaïtowaïo siÚ, odpowiednio, na poziomie 3,1%, 2,1% i 3,1% (lata
1995–2009). Oznacza to, iĝ wskaěniki dynamiki nakïadów krajowych brutto
na B+R w Stanach Zjednoczonych, Japonii czy UE-27 byïy niĝsze niĝ
ciÈgb indeksów ïañcuchowych w pozostaïej czÚĂci OECD. W przypadku
nakïadów sektora przedsiÚbiorstw na B+R trzeba równieĝ zauwaĝyÊ, iĝ
Ărednie tempo zmian zjawiska w czasie byïo wyĝsze w OECD ogóïem (3,5%)
niĝ w Stanach Zjednoczonych (3,3%), Japonii (2,6%), czy UE-27 (3,0%,
wb latach 1995–2009).
W szczytowym okresie kryzysu, tj. w roku 2008, poziom nakïadów ogóïem na B+R zmniejszyï siÚ w stosunku do roku poprzedniego w przypadku
Japonii, Kanady, Czech, Grecji, Islandii, Izraela, Luksemburgu, Meksyku,
Holandii, Norwegii, Portugalii, Wielkiej Brytanii. Wraz z postÚpujÈcÈ konsolidacjÈ fiskalnÈ naleĝy spodziewaÊ siÚ dalszego ograniczenia nakïadów na
B+R w kolejnych krajach OECD.
AnalizujÈc udziaï nakïadów krajowych brutto na B+R w PKB OECD,
naleĝy zauwaĝyÊ, iĝ w latach 1990–2008 wzrósï on nieznacznie z 2,24% do
2,34% PKB przy Ărednim tempie zmian na poziomie 0,2% (rysunek 4).
4,0
%
3,5
Japonia
3,0
USA
OECD
UE-27
Chiny
2,5
2,0
1,5
1,0
Polska
20
08
20
06
20
04
20
02
20
00
19
98
19
96
19
94
19
92
19
90
0,5
0
Rys. 4. Udziaï nakïadów krajowych brutto na B+R w PKB (w %). ½ródïo: OECD 2011a.
Main Science and Technology Indicators (MSTI), Paris: OECD Database.
34
W Japonii i Stanach Zjednoczonych udziaï wydatków na B+R w PKB
jest znaczÈco wiÚkszy niĝ w OECD ogóïem. W Japonii wartoĂci te uksztaïtowaïy siÚ na poziomie 2,95% PKB w 1990 r. i 3,44% PKB w 2008 r.
Wb Stanach Zjednoczonych odpowiednio 2,64% i 2,78%. ¥rednie tempo
zmian analizowanego zjawiska w czasie w Japonii wyniosïo 0,8%, w Stanach
Zjednoczonych natomiast 0,3%. Dla UE-27 udziaï nakïadów krajowych
brutto na B+R w PKB w latach 1995–2009 ksztaïtowaï w przedziale 1,65%
do 1,91%, czyli znaczÈco poniĝej OECD ogóïem. Trzeba jednak zwróciÊ
uwagÚ na fakt, iĝ w tym czasie udziaï wydatków na B+R w PKB UE-27
wzrastaï z roku na rok przeciÚtnie o 1%. W przypadku Polski wielkoĂÊ
nakïadów krajowych brutto mierzona ich udziaïem w PKB znaczÈco zmalaïa.
W latach 1990–2009 z 0,87% do 0,67%, przy Ărednim tempie zmian zjawiska w czasie na poziomie –1,4%. W tym czasie Chiny podwoiïy udziaï
nakïadów krajowych brutto na B+R w PKB z 0,73% (1991 r.) do 1,53%
(2008 r.), przy przeciÚtnym wzroĂcie z roku na rok o 4,4%. Tak znaczÈcy
wzrost jest w duĝej mierze efektem dziaïalnoĂci badawczej i rozwojowej
firm miÚdzynarodowych. I tak w 2008 r. udziaï przedsiÚbiorstw z kapitaïem
zagranicznym w wydatkach Chin na B+R wyniósï okoïo 19%.
3,0
Japonia
2,5
USA
OECD
2,0
%
1,5
UE-27
1,0
Chiny
0,5
Polska
20
08
20
06
20
04
20
02
20
00
19
98
19
96
19
94
19
92
19
90
0
Rys. 5. Udziaï nakïadów sektora przedsiÚbiorstw na B+R w PKB (w %). ½ródïo: OECD
2011a. Main Science and Technology Indicators (MSTI), Paris: OECD Database.
W latach 1990–2008 wzrósï udziaï w PKB OECD nakïadów sektora przedsiÚbiorstw na B+R. WartoĂci te ksztaïtowaïy siÚ w przedziale 1,35–1,63%,
przy Ărednim tempie zmian na poziomie 0,3% (rysunek 5). W przypadku
Japonii i Stanów Zjednoczonych wielkoĂci te uksztaïtowaïy siÚ na znacznie
wyĝszym poziomie. W Japonii udziaï w PKB nakïadów sektora przedsiÚbiorstw na B+R wyniósï w 1990 r. 2,09%, a w 2008 r. juĝ 2,69%. Dla Stanów
Zjednoczonych odpowiednio 1,86% i 2,02%. W przypadku Japonii udziaï
w PKB wydatków przedsiÚbiorstw na B+R w latach 1990–2008 wzrastaï
z roku na rok przeciÚtnie o 1,4%, w Stanach Zjednoczonych natomiast
o 0,4%. ImponujÈce Ărednie tempo zmian zjawiska w czasie odnotowano
w Chinach. W latach 1991–2008 wyniosïo ono 8,3%. W przypadku Polski
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
35
Adam Samborski
Ărednia geometryczna z indeksów ïañcuchowych z lat 1992–2009 przyjÚïa
wartoĂÊ 0,95, co oznacza spadek udziaïu w PKB nakïadów sektora przedsiÚbiorstw na B+R (OECD 2011a; OECD 2010b: 23–25).
Wykres 6 przedstawia zmiany w nakïadach sektora przedsiÚbiorstw na
B+R mierzone ich udziaïem w PKB w latach 2000 – 2008. W wiÚkszoĂci
z analizowanych krajów odnotowano wzrost wydatków przedsiÚbiorstw na
B+R w 2008 roku w stosunku do roku 2000. NajwiÚkszy w Portugalii,
Chinach, Turcji, Australii, Korei, Singapurze, najwiÚkszy spadek natomiast
w Sïowacji, Rumunii, Polsce, Holandii, Kanadzie, Rosji. NajwiÚcej w relacji do PKB na B+R wydajÈ przedsiÚbiorstwa z Izraela, Szwecji, Finlandii,
Japonii, Korei, Szwajcarii, Stanach Zjednoczonych, najmniej przedsiÚbiorstwa z Argentyny, Grecji, Rumuni, Meksyku i Polski.
4,5
4,0
2000 r.
2008 r.
3,5
3,0
2,5
%
2,0
1,5
1,0
0,5
I
Sz zrae
Fin wecj l
lan a
Jap dia
o
Szw Kornia
ajc ea
aria
Sin USA
gap
Da ur
Au nia
Niestria
m
O cy
IslaECD
n
Luk Be dia
sem lgia
Fr burg
Au ancja
str
U alia
Wlk CE-27
. B hin
r
Słoytani y
w a
Kanenia
Irla ada
C ndia
Ho zech
No land y
Po rwegiia
r
Histugal a
zpa ia
R nia
Włoosja
ch
R y
No
wa Wę PA
Zel gry
and
ia
SłoTurcja
wa
Po cja
M lska
Ru eksy
mu k
n
Arg Grecia
ent ja
yna
0
Rys. 6. Udziaï nakïadów sektora przedsiÚbiorstw na B+R w PKB (w %) w poszczególnych
krajach. ½ródïo: OECD 2011a. Main Science and Technology Indicators (MSTI), Paris:
OECD Database; OECD 2010b. OECD Science, Technology and Industry Outlook 2010,
Paris: OECD, s. 27.
ZastanawiajÈc siÚ nad przyczynami tego zróĝnicowania, naleĝy zwróciÊ
uwagÚ na dwie podstawowe kwestie.
Po pierwsze w gospodarkach rozwiniÚtych przedsiÚbiorstwa coraz czÚĂciej
stajÈ przed barierami technologicznymi. Przeïamywanie tych barier wymaga
znacznych nakïadów finansowych na B+R. W gospodarkach rozwijajÈcych
siÚ, przedsiÚbiorstwa zazwyczaj adaptujÈ wypracowane technologie, co jest
rozwiÈzaniem znacznie mniej kapitaïochïonnym. Ponadto wielkoĂÊ wydatków
36
na B+R uzaleĝniona jest od struktury gospodarczej poszczególnych krajów.
Na przykïad Norwegia, posiadajÈc znaczne zasoby naturalne, mniej wydaje
na B+R, gdyĝ waĝne miejsce w jej gospodarce odgrywajÈ branĝe tradycyjne,
takie jak wydobywcza. Waĝna jest równieĝ specjalizacja poszczególnych
gospodarek. PrzedsiÚbiorstwa z UE w wiÚkszym stopniu specjalizujÈ siÚ
wb przemyĂle samochodowym (wymagajÈcym mniej nakïadów na B+R) niĝ
w przemysïach zwiÈzanych ze sprzÚtem komputerowym, oprogramowaniem
czy elektronikÈ (wymagajÈcymi wiÚkszych nakïadów na B+R).
Po drugie, analizujÈc dane o wydatkach w przedsiÚbiorstwach na B+R,
zwróciÊ naleĝy równieĝ uwagÚ na efekty inwestycji, takie jak np. jakoĂÊ
ibiloĂÊ produkcji. Dane pierwotne o wartoĂci nakïadów na B+R mogÈ zacieraÊ w znaczny sposób róĝnice w efektywnoĂci i skutecznoĂci tych wydatków
oraz odwracaÊ uwagÚ od innych waĝnych aspektów, takich jak uïatwienia
w tworzeniu, wykorzystaniu i absorpcji wiedzy (np. jakoĂÊ infrastruktury
informatycznej). Wiele firm wprowadza ponadto innowacje, nie inwestujÈc
ogromnych sum w B+R (OECD 2011a; OECD 2010b: 25, 28). Kiedy Steve
Jobs i jego zespóï z Apple Inc. stworzyli pierwowzór komputera Macintosh
we wczesnych latach 80-tych, International Business Machines Corp. wydawaï przynajmniej 100 razy tyle co Apple na B+R. Innym przykïadem jest
najbardziej zaawansowany na Ăwiecie system operacyjny komputerów osobistych Mac Os X stworzony, gdy Apple dysponowaï jedynie 5-procentowym
udziaïem w rynku komputerów, a Microsoft rocznym budĝetem na B+R
w wysokoĂci 6 mld USD (Gibson 2009: 26–27). To pokazuje, ĝe dane liczbowe mówiÈ tylko czÚĂÊ prawdy o poziomie rozwoju nauki, technologii
ibinnowacji w poszczególnych krajach. Bardzo waĝne w przedsiÚbiorstwach
sÈ równieĝ dziaïania w obszarze szkoleñ, zarzÈdzania wiedzÈ czy marketingowe, stanowiÈce uzupeïnienie dla B+R, a zapewniajÈce firmom szerszy
dostÚp do wiedzy (OECD 2010b: 26).
5. Finansowanie dziaïalnoĂci badawczej i rozwojowej
w warunkach spowolnienia gospodarczego
Sektor przedsiÚbiorstw jest gïównym ěródïem finansowania dziaïalnoĂci
B+R w wiÚkszoĂci krajów OECD, stanowiÈcym 64,5% ogóïu ěródeï finansowania w 2008 r. (rysunek 7).
Jest to znaczÈcy wzrost w stosunku do roku 1990, w którym wartoĂÊ ta
uksztaïtowaïa siÚ na poziomie 57,8%. Bardzo podobnie jak w OECD ogóïem ksztaïtuje siÚ udziaï sektora przedsiÚbiorstw w finansowaniu nakïadów
krajowych brutto na B+R w Stanach Zjednoczonych. W Japonii wielkoĂci
te uksztaïtowaïy siÚ na znacznie wyĝszym poziomie, przyjmujÈc wartoĂci
73,1% (1990 r.) i 78,2% (2008 r.). W Unii Europejskiej (UE-27) poziom
finansowania dziaïalnoĂci badawczej i rozwojowej ze Ărodków sektora przedsiÚbiorstw jest niĝszy niĝ w OECD ogóïem. W 2008 r. wyniósï on 54,3%
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
37
Adam Samborski
ogóïu ěródeï finansowania. Jest to jednak wiÚcej niĝ w roku 1995, kiedy to
wielkoĂÊ ta przyjÚïa wartoĂÊ 51,9%.
Japonia
USA
OECD
UE-27
20
08
20
06
20
04
20
02
20
00
19
98
19
96
19
94
Polska
19
92
19
90
%
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
Rys. 7. Udziaï sektora przedsiÚbiorstw w finansowaniu nakïadów krajowych brutto na B+R
(w %). ½ródïo: OECD 2011a. Main Science and Technology Indicators (MSTI), Paris: OECD
Database.
100
90
80
70
60
%
50
40
rząd
30
inne
20
ﬁrmy
10
Ru
mu
n
Arg Rosia
ent ja
y
Po na
ls
No Sł Grecka
wa ow ja
Zel acja
an
His Rdia
zpa PA
Me nia
ks
NoWłochyk
rwe y
Wlk A gia
. B ustr
ryta ia
Turnia
PoKanacdja
rtug a
W alia
Irlaęgry
Islandia
F ndi
Horancja
la a
Cz ndia
ec
UE hy
Da-27
n
AuBelgia
Słostralia
w
Sin enia
g ia
Szwapur
e
OE cja
CD
SA
SzwNieU
m
a c
Fin jcari y
lan a
Chdia
Luk K
i
sem oreny
bur a
JapIzraeg
oni l
a
0
Pozycja „inne” obejmuje ěródïa zarówno krajowe, jak i zagraniczne.
Rys. 8. ½ródïa finansowania B+R w 2008 r. (w %). ½ródïo: OECD 2011a. Main Science
and Technology Indicators (MSTI), Paris: OECD Database; OECD 2010b. OECD Science,
Technology and Industry Outlook 2010, Paris: OECD, s. 31.
38
W Polsce natomiast udziaï sektora przedsiÚbiorstw w finansowaniu nakïadów krajowych brutto na B+R w ostatnich latach maleje. W 1994 r. wynosiï on jeszcze 39,5%, by w 2009 r. spaĂÊ do 27,1%. ZwróciÊ w tym miejscu
warto uwagÚ na fakt, iĝ Polska wĂród krajów OECD w najwiÚkszym stopniu
dziaïalnoĂÊ badawczÈ i rozwojowÈ finansuje ze Ărodków publicznych (rysunek 8). Oprócz Polski w niewielkim stopniu ze Ărodków przedsiÚbiorstw
dziaïalnoĂÊ B+R finansowana jest w Grecji, Sïowacji i Nowej Zelandii,
abwbkrajach spoza OECD – w Rumunii, Rosji, Argentynie. Na przeciwnym
biegunie, oprócz wspomnianej juĝ Japonii, znajduje siÚ Izrael, Luksemburg,
Korea, Finlandia, a z krajów spoza OECD – Chiny.
Jak juĝ wspomniano, w OECD ogóïem wartoĂÊ sfinansowanych przez
sektor przedsiÚbiorstw nakïadów krajowych brutto na B+R roĂnie. W latach
1981–2008 wartoĂÊ ta wzrastaïa z roku na rok przeciÚtnie o 4,5%, przy
przeciÚtnym wzroĂcie PKB na poziomie 2,8% (rysunek 9). Jest to znacznie
wiÚcej niĝ w przypadku Ăredniego tempa zmian wartoĂci sfinansowanych
przez stronÚ rzÈdowÈ wydatków na B+R, które uksztaïtowaïo siÚ na poziomie 1,8%.
12
ﬁrmy
rząd
PKB
10
8
%
6
4
2
0
20
08
20
06
20
04
20
02
20
00
19
98
19
96
19
94
19
92
19
90
19
88
19
86
19
84
19
82
–2
Rys. 9. Zmiany nakïadów na B+R w przekroju ěródeï finansowania a cykl koniunkturalny
w latach 1981–2008. ¥rednioroczna realna stopa wzrostu w %. ½ródïo: OECD 2011a.
Main Science and Technology Indicators (MSTI), Paris: OECD Database; OECD 2011b.
OECD National Accounts Statistics, Paris: OECD Database; OECD 2009. OECD Science,
Technology and Industry Scoreboard 2009, Paris: OECD, s. 29.
Nakïady przedsiÚbiorstw na B+R majÈ jednak charakter cykliczny, abich
wartoĂÊ uzaleĝniona jest od koniunktury w gospodarce. Poprawie sytuacji
gospodarczej towarzyszy wzrost wydatków na B+R, pogorszeniu koniunktury – ich spadek. W latach 1981–2008 zauwaĝyÊ moĝna, iĝ jednostkowym
przyrostom PKB towarzyszy, Ărednio biorÈc, staïy przyrost wydatków przedsiÚbiorstw na B+R. Wspóïczynnik korelacji liniowej Pearsona przyjÈï wartoĂÊ 0,54, co Ăwiadczy o tym, ĝe korelacja miÚdzy dwiema wspomnianymi
cechami jest wyraěna i wskazuje na istnienie wspóïzaleĝnoĂci pozytywnej.
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
39
Adam Samborski
ZauwaĝyÊ jednak naleĝy, iĝ tylko 29% zmian wartoĂci nakïadów krajowych
brutto sfinansowanych przez sektor przedsiÚbiorstw zostaïo wyjaĂnionych
przez zmiany PKB. Moĝna zatem stwierdziÊ, ĝe na danÈ zmiennÈ objaĂnianÈ
oddziaïujÈ jeszcze inne zmienne objaĂniajÈce (przyczyny).
6. Venture capital
WaĝnÈ rolÚ we wspieraniu przedsiÚwziÚÊ innowacyjnych odgrywa venture
capital (VC). Jest on kluczowym czynnikiem warunkujÈcym rozwój przedsiÚbiorczoĂci. VC jest jednak niezwykle wraĝliwy na wahania koniunktury
i ukierunkowany gïównie na nowe firmy technologiczne. WiÚkszoĂÊ prywatnych funduszy typu VC koncentruje siÚ na finansowaniu zaawansowanych
technologicznie dziaïów gospodarki. W efekcie to rzÈdy poszczególnych
krajów starajÈ siÚ zapewniÊ finansowanie przedsiÚbiorstwom we wczesnych
fazach rozwoju poprzez wypracowanie modelu, w którym rzÈd wraz z sektorem prywatnym inwestuje w fundusze zarzÈdzane prywatnie (OECD
2010b: 109–110).
Venture capital zdefiniowaÊ moĝna jako kapitaï wïasny wnoszony na
ograniczony okres przez inwestorów zewnÚtrznych do maïych i Ărednich
przedsiÚbiorstw nienotowanych na rynku gieïdowym, które dysponujÈ innowacyjnym produktem, metodÈ produkcji bÈdě usïugÈ, która nie zostaïa
jeszcze zweryfikowana przez rynek. Z jednej strony stwarza to wysokie ryzyko
niepowodzenia inwestycji, z drugiej – w przypadku sukcesu przedsiÚwziÚcia
wspomaganego w zarzÈdzaniu przez inwestorów – zapewnia znaczÈcy przyrost wartoĂci zainwestowanego kapitaïu, który jest realizowany przez sprzedaĝ udziaïów (WÚcïawski 1997: 17).
Definicja ta podaje kilka cech charakterystycznych, które wyraěnie odróĝniajÈ VC od innych form finansowania. Po pierwsze podstawowym elementem róĝnicujÈcym VC jest charakter kapitaïu wprowadzanego do przedsiÚbiorstw. Jest to kapitaï udziaïowy wnoszony do przedsiÚbiorstwa poprzez
nabycie udziaïów lub akcji. Podmiot wnoszÈcy kapitaï zwiÚksza kapitalizacjÚ przedsiÚbiorstwa, jednoczeĂnie nabywajÈc okreĂlone prawa majÈtkowe.
Po drugie niezwykle istotnym wyróĝnikiem finansowania poprzez formuïÚ
VC jest charakter papierów wartoĂciowych nabywanych w celu dokapitalizowania przedsiÚbiorstwa. Zgodnie z definicjÈ papiery te nie mogÈ byÊ
przedmiotem publicznego obrotu (notowane) na regulowanym rynku papierów wartoĂciowych (Tamowicz 1995: 8–9).
PrzedsiÚbiorstwa mogÈ pozyskaÊ finansowanie typu venture na dwa sposoby: bezpoĂrednio od inwestorów indywidualnych (business angels)
orazbprzedsiÚbiorstw lub poĂrednio z wyspecjalizowanych funduszy venture
capital. Te ostatnie odgrywajÈ rolÚ poĂredników finansowych miÚdzy inwestorami (takimi jak: inwestorzy indywidualni, przedsiÚbiorstwa, fundusze
emerytalne, banki, towarzystwa ubezpieczeniowe) a przedsiÚbiorstwami
portfelowymi4.
40
Niezwykle istotne jest to, iĝ venture capitalists wnoszÈ w przedsiÚbiorstwo
portfelowe coĂ wiÚcej niĝ tylko Ărodki finansowe. Ten dodatkowy wkïad
obejmuje: wsparcie w zarzÈdzaniu, monitorowanie dziaïalnoĂci, organizowanie procesów inwestycyjnych, kapitaï reputacji (uwiarygodnienie przedsiÚbiorstwa w kontaktach biznesowych). Venture capitalists redukujÈ ponadto
problemy informacyjne, jak równieĝ ïagodzÈ problem agencji na linii przedsiÚbiorstwo–inwestorzy. WspomnieÊ tu równieĝ naleĝy o czÚsto stosowanym
mechanizmie dyscyplinowania przedsiÚbiorstw portfelowych, polegajÈcym
na powiÈzaniu transz wnoszonego kapitaïu z róĝnymi miernikami efektywnoĂci gospodarowania we wspieranych firmach (Baygan i Freudenberg
2000:b 10).
Warto w tym miejscu podkreĂliÊ zróĝnicowanie w poszczególnych krajach
znaczenia róĝnych ěródeï finansowania inwestycji typu venture. W wielu
krajach istotnym ěródïem finansowania tego typu inwestycji sÈ inwestorzy
instytucjonalni, zwïaszcza fundusze emerytalne. OdgrywajÈ one znaczÈcÈ
rolÚ w Stanach Zjednoczonych Ameryki Póïnocnej, Australii, Nowej Zelandii, Wielkiej Brytanii, Danii, gdzie ich udziaï w strukturze ěródeï finansowania funduszy venture capital przekracza 30% (lata 1999–2002). W wiÚkszoĂci jednak krajów udziaï ten ksztaïtuje siÚ znacznie poniĝej wspomnianej
wartoĂci.
Dïugoterminowy charakter zobowiÈzañ funduszy emerytalnych, tak samo
zresztÈ, jak towarzystw ubezpieczeñ na ĝycie, sprawia, iĝ stanowiÊ mogÈ
one doskonaïe ěródïo finansowania tego typu przedsiÚwziÚÊ. PamiÚtaÊ
bowiem naleĝy, iĝ horyzont czasowy inwestycji tej grupy inwestorów jest
zdecydowanie dïuĝszy niĝ kaĝdego innego potencjalnego inwestora. Ze
wzglÚdu jednak na ograniczenia inwestycyjne, okreĂlone w prawodawstwie,
czy teĝ konserwatywne podejĂcie do inwestowania udziaï tej grupy inwestorów na rynku VC jest w wielu krajach stosunkowo nieduĝy.
W pañstwach, w których systemy finansowe zorientowane sÈ bankowo,
istotnym ěródïem finansowania przedsiÚwziÚÊ typu venture sÈ banki. I tak,
w Austrii, Niemczech czy we Wïoszech okoïo 50% Ărodków finansowych
pozyskanych przez fundusze VC pochodzi z banków (lata 1999–2002). Warto
w tym miejscu nadmieniÊ, iĝ banki na rynku VC inwestujÈ za poĂrednictwem
wyspecjalizowanych przedsiÚbiorstw zaleĝnych. Wydaje siÚ jednak, ĝe struktura aktywów i pasywów banków nie jest odpowiednia do podejmowania
tego typu dïugoterminowych inwestycji. StÈd teĝ wraz z rozwojem rynku
VC oczekuje siÚ wiÚkszego zaangaĝowania inwestorów instytucjonalnych
wb krajach historycznie zorientowanych bankowo (OECD 2003: 12).
Business angels (BA) – osoby prywatne inwestujÈce bezpoĂrednio
wb mniejsze firmy bÚdÈce we wczesnych fazach rozwojuodgrywajÈ znaczÈcÈ
rolÚ w finansowaniu nowych przedsiÚbiorstw. Niewiele dostÚpnych jest jednak danych statystycznych o ich finansowym wkïadzie w inwestycje typu
venture. Tych nieformalnych inwestorów postrzegaÊ moĝna jako alternatywÚ
czy teĝ prekursorów formalnego rynku VC. W niektórych krajach, takich
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
41
Adam Samborski
jak Stany Zjednoczone, business angels odgrywajÈ istotnÈ rolÚ w finansowaniu inwestycji typu venture. SÈ oni jednak w mniejszym stopniu zorganizowani niĝ VC.
Istotnym ěródïem finansowania funduszy venture capital sÈ równieĝ
przedsiÚbiorstwa. OdgrywajÈ one istotnÈ rolÚ w Korei, Japonii, Norwegii
czy Szwecji. Corporate venturing przybraÊ moĝe róĝne formy – finansowÈ,
zarzÈdczÈ, technicznÈ. Ustanowienie partnerstwa strategicznego maïej
ib duĝej firmy jest jednak przedsiÚwziÚciem niezwykle trudnym. Fundusze
pozyskiwane z przedsiÚbiorstw, ale równieĝ od osób indywidualnych majÈ
charakter czÚsto cykliczny (OECD 2003: 12).
Innym ěródïem finansowania funduszy venture capital w wielu krajach
sÈ instytucje rzÈdowe oraz samorzÈdowe (OECD 1997). W takich krajach,
jak: Korea, Norwegia, Portugalia, wkïad rzÈdu centralnego w finansowanie
inwestycji typu venture jest relatywnie duĝy w stosunku do innych ěródeï
finansowania (OECD 2003: 12).
Róĝny teĝ jest poziom rozwoju rynku kapitaïu ryzyka w poszczególnych
krajach. WĂród krajów skupionych w ramach Organizacji Wspóïpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) wyraěnie wyróĝnia siÚ Finlandia, Szwecja, Wielka
Brytania, Norwegia, Dania (rysunek 10).
mln USD
zasiew/start
% PKB
wczesny rozwój i ekspansja
% PKB
mln USD
20 000
18 000
16 000
14 000
12 000
10 000
8 000
6 000
4 000
2 000
0
Fin
lan
dia
S
Wlk zwec
j
.B
ryta a
No nia
rwe
gia
Da
nia
Au
stra
li
Irla a
Szw ndia
ajc
a
Fra ria
ncj
a
His
zpa
nia
US
Cz A
ech
y
Ho
lan
dia
Be
lg
Nie ia
mc
Kan y
ada
Ko
rea
Wę
gry
Wło
ch
Po
rtug y
ali
Au a
stri
a
Po
lsk
a
Gre
cja
% PKB
0,20
0,18
0,16
0,14
0,12
0,10
0,08
0,06
0,04
0,02
0,00
Rys. 10. Inwestycje venture capital w 2008 r. ½ródïo: OECD 2010a. Measuring Innovation.
A New Perspective, Paris: OECD, s. 67; OECD 2009. OECD Science, Technology and
Industry Scoreboard 2009, Paris: OECD, s. 23.
W roku 2008 wartoĂÊ inwestycji typu venture capital w relacji do PKB
wyniosïa w Finlandii 0,24% PKB, w Szwecji 0,21%, w Wielkiej Brytanii
0,20%, natomiast w Norwegii i Danii 0,16%. W przypadku Szwecji inwestycje te w znacznie wiÚkszym stopniu niĝ w pozostaïych krajach zostaïy
ukierunkowane na przedsiÚbiorstwa bÚdÈce we wczesnych fazach rozwoju,
tj. te przedsiÚbiorstwa, którym najtrudniej pozyskaÊ jest kapitaï zewnÚtrzny.
42
Pomimo ogromnego wzrostu aktywnoĂci na rynku VC w ostatniej dekadzie, udziaï inwestycji we wczesne fazy rozwoju przedsiÚbiorstw w inwestycjach ogóïem w wielu krajach czïonkowskich OECD jest niewielki. Spadek
koniunktury na Ăwiatowych rynkach finansowych zapoczÈtkowany w koñcu
2007 r. doprowadziï do przyjmowania bardzo zachowawczych postaw wbprocesie inwestycyjnym, co spowodowaïo ograniczenie dostÚpnoĂci kapitaïu
zewnÚtrznego dla wielu maïych firm.
Przyczyn stosunkowo maïej aktywnoĂci inwestycyjnej na rynku przedsiÚbiorstw bÚdÈcych we wczesnych fazach rozwoju upatrywaÊ naleĝy równieĝ
w braku kultury inwestowania w akcje, w problemach z przepïywem informacji czy w zmiennoĂci rynku. NiewÈtpliwie istotne znaczenie ma tutaj
takĝe niewielka liczba w stosunku do potrzeb doĂwiadczonych venture capitalists. W niektórych krajach tÈ lukÚ wypeïnia siÚ inwestorami typu venture
z zagranicy (OECD 2003: 6–7).
NajwiÚkszym rynkiem kapitaïu ryzyka sÈ jednak Stany Zjednoczone.
WartoĂÊ inwestycji funduszy VC w 2008 r. przekroczyïa 17,3 mld USD. Jest
to ponadtrzyipóïkrotnie wiÚcej niĝ w przypadku drugiego rynku, jakim jest
Wielka Brytania. W Stanach Zjednoczonych w 2009 r. wartoĂÊ inwestycji
typu VC wyniosïa 17,7 mld USD, a inwestycji typu BA 17,6 mld USD.
Wb przypadku Stanów Zjednoczonych znaczna wartoĂÊ zaangaĝowanych
Ărodków finansowych na rynku kapitaïu ryzyka wynika w duĝej mierze ze
stabilnoĂci ěródeï finansowania tego typu inwestycji, co pozwala w duĝo
wiÚkszym stopniu dywersyfikowaÊ ryzyko, jak równieĝ dobieraÊ do portfela
inwestycyjnego najlepsze przedsiÚbiorstwa. Dobrze rozwinÈï siÚ zarówno
rynek business angels, jak i rynek publicznych i prywatnych funduszy typu
venture. Nie moĝna zapominaÊ równieĝ o licznych instrumentach finansowania dostosowanych do faz dziaïalnoĂci przedsiÚbiorstwa, duĝym doĂwiadczeniu we wspieraniu przedsiÚbiorstw w obszarze technologicznym i zarzÈdczym czy dobrze rozwiniÚtym rynku wyjĂÊ. Stwarza to niewÈtpliwie bardzo
dogodne warunki do rozwoju i wzrostu firm portfelowych (OECD 2003:
6–7; OECD 2010b: 66; OECD 2009: 23).
Niemniej jednak, jak zauwaĝono wczeĂniej, rynek VC jest szczególnie
wraĝliwy na wahania koniunktury, co widaÊ wyraěnie na rysunku 11. Kwartalny
poziom inwestycji typu VC w sektory o wysokiej wartoĂci dodanej wblatach
2008 i 2009 spadï w stosunku do ostatniego kwartaïu roku 2007. Udziaï sektorów zaawansowanych technologicznie w inwestycjach VC ogóïem pozostaje
jednak na bardzo wysokim poziomie (rysunek 12). W 2005br. wyniósï on 88%.
Wysoki teĝ byï w przypadku Irlandii (96%) i Kanady (81%). W Australii,
Czechach, Holandii czy na WÚgrzech udziaï sektorów o wysokiej wartoĂci
dodanej w inwestycjach VC ogóïem ksztaïtowaï siÚ poniĝej 20%. Róĝnice te
odzwierciedlajÈ zróĝnicowanie struktury przemysïowej poszczególnych krajów. Róĝne teĝ jest zdywersyfikowanie inwestycji w ramach sektorów zaawansowanych technologicznie. W Grecji dominujÈ inwestycje w komunikacjÚ,
wbIrlandii w technologiÚ informacyjnÈ, a w Danii w zdrowie i biotechnologiÚ.
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
43
Adam Samborski
3000
mln USD
2500
2000
1500
1000
500
20
05
20 1
05
20 -2
05
20 3
05
20 4
06
20 1
06
20 -2
06
20 3
06
20 -4
07
20 1
07
20 -2
07
20 3
07
20 -4
08
20 1
08
20 -2
08
20 3
08
20 -4
09
20 1
09
-2
0
komunikacja
IT
zdrowie/biotechnologia
Rys. 11. Inwestycje venture capital w Stanach Zjednoczonych w poszczególnych sektorach
(w mln USD). ½ródïo: OECD 2009. OECD Science, Technology and Industry Scoreboard
2009, Paris: OECD, s. 23.
100
komunikacja
IT
zdrowie/biotechnologia
80
60
%
40
20
Irla
n
dia
U
Kan SA
Szw ad
ajc a
ar
Da ia
n
Gre ia
Au cja
Fin stria
lan
d
Be ia
lg
OE ia
No CD
rwe
g
Ko ia
Isla rea
n
Szw dia
e
Nie cja
m
Wlk Japo cy
n
.B
ryta ia
nia
No
wa
Zel UE
and
ia
F
Po rancja
rtug
His alia
zpa
n
Po ia
ls
Wło ka
Sło chy
w
Au acja
str
Cz alia
e
Ho chy
lan
d
Wę ia
gry
0
Rys. 12. Udziaï sektorów zaawansowanych technologicznie w inwestycjach venture capital
(w %, 2005 r.). ½ródïo: OECD 2008. OECD Science, Technology and Industry Outlook
2008, Paris: OECD, s. 42.
UogólniajÈc, rynek venture capital doĂwiadczyï znaczÈcego wzrostu wbkrajach, w których odchodzenie od tradycyjnych sektorów gospodarki na rzecz
sektorów produkcyjnych i usïugowych zaawansowanych technologicznie ulegïo nasileniu. Kraje te skorzystaïy z silnych zwiÈzków uniwersytetów, publicznych instytutów badawczych i przemysïu. Programy finansowania innowacji
w maïych przedsiÚbiorstwach, zwïaszcza w Stanach Zjednoczonych, uïatwiïy
przepïyw projektów o wysokiej jakoĂci do prywatnych funduszy koncentrujÈcych siÚ na technologiach bÚdÈcych we wczesnych fazach (OECD 2008: 41).
44
W pozostaïych krajach OECD wiÚkszy udziaï w pozyskiwaniu kapitaïu
wïaĂcicielskiego majÈ bardziej tradycyjne przemysïy produkcyjne. W krajach
tych ponadto brak jest doĂwiadczenia i wiedzy specjalistycznej z zakresu
inwestycji w zaawansowane technologie bÚdÈce we wczesnych fazach rozwoju. Czynniki te niewÈtpliwie faworyzujÈ umowy koncentrujÈce siÚ na
póěniejszych fazach cyklu ĝycia przedsiÚbiorstwa. Udziaï sektorów zaawansowanych technologicznie w finansowaniu typu venture capital jest niewielki
w wielu krajach Unii Europejskiej, Japonii czy Australii. Inwestycje o charakterze udziaïowym kierowane sÈ gïównie do branĝy odzieĝowej, spoĝywczej oraz metalowej, jak ma to miejsce w Hiszpanii i Portugalii, czy branĝ
surowcowych, czego przykïadem moĝe byÊ Norwegia (Samborski 2006:
304–312).
7. Uwagi koñcowe
Ogromnym wyzwaniem, przed którym stajÈ obecnie przedsiÚbiorstwa
nie jest brak idei, ale raczej Ărodków na ich sfinansowanie. We wspóïczesnej
gospodarce jej wzrost czy tworzenie miejsc pracy uzaleĝnione sÈ jednak
wbduĝym stopniu od poziomu innowacyjnoĂci sektora przedsiÚbiorstw. Kluczowym czynnikiem determinujÈcym proces kreowania innowacji jest dostÚp
do finansowania. WaĝnÈ rolÚ odegraÊ tu mogÈ fundusze VC, bÚdÈce wbwielu
krajach istotnym ěródïem finansowania przedsiÚwziÚÊ innowacyjnych. Wiele
wskazuje na to, iĝ drogÚ do rewolucji technologicznej, której rezultatem
staïa siÚ transformacja przemysïu, utorowaïy przedsiÚbiorstwa wspierane
we wczesnych fazach rozwoju przez fundusze VC (np. technologia komputerowa).
Rynek kapitaïu ryzyka jest jednak niezwykle wraĝliwy na wahania
koniunktury gospodarczej. Stabilnym – do tej pory – ěródïem finansowania
dziaïalnoĂci innowacyjnej byïy Ărodki publiczne. W warunkach dekoniunktury gospodarczej rzÈdy niejednokrotnie podejmowaïy dziaïania pobudzajÈce
popyt na dobra i usïugi firm innowacyjnych. WspomnieÊ tu moĝna o boděcach fiskalnych, dziaïajÈcych bezpoĂrednio poprzez subsydia czy inne formy
wsparcia bezpoĂredniego oraz poĂrednio poprzez ciÚcia stawek podatkowych.
Wiele wskazuje jednak na to, ĝe poszczególne kraje zacznÈ siÚ wycofywaÊ
z tej formy wsparcia ze wzglÚdu na stan finansów publicznych.
Ponadto potrzeba szerokiej konsolidacji fiskalnej moĝe ograniczyÊ zdolnoĂÊ niektórych rzÈdów krajów OECD do utrzymania zaïoĝonego poziomu
inwestycji w badania i rozwój oraz innowacje (jak równieĝ wsparcia kluczowych obszarów, takich jak edukacja). Konsolidacja fiskalna moĝe równieĝ
przyczyniÊ siÚ do ogólnego osïabienia popytu na oferowane przez firmy
innowacyjne dobra i usïugi. W czÚĂci krajów juĝ siÚ to dokonaïo, gdzie
wyraěnie obniĝono wydatki budĝetowe na B+R oraz szkolnictwo wyĝsze.
Co wiÚcej wiele dziaïów gospodarki w odpowiedzi na globalny kryzys gospodarczy ograniczyïo wydatki na dziaïalnoĂÊ innowacyjnÈ.
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
45
Adam Samborski
RozpatrujÈc zatem kwestie finansowania w przedsiÚbiorstwach dziaïalnoĂci innowacyjnej w warunkach spowolnienia gospodarczego, nasuwa siÚ
wiele pytañ, na które nie znaleziono do tej pory odpowiedzi. Podstawowe
moĝna sformuïowaÊ nastÚpujÈco:
– Jaki wpïyw spowolnienie gospodarcze wywiera na cele, strategie i taktyki
przedsiÚbiorstw?
– Co to oznacza dla inwestycji w innowacje, kluczowÈ determinantÚ dïugoterminowej konkurencyjnoĂci?
– Jak na takÈ sytuacjÚ reagujÈ wiodÈce spóïki?
Informacje o autorze
Prof. UE dr hab. Adam Samborski – Katedra ZarzÈdzania PrzedsiÚbiorstwem,
Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach. E-mail: [email protected].
Przypisy
1
AnalizÚ materiaïu empirycznego dotyczÈcego finansowania dziaïalnoĂci innowacyjnej
w warunkach spowolnienia gospodarczego zakoñczono na 2009 r. Eksploracje badawcze obejmujÈce okres póěniejszy jawiÈ siÚ niewÈtpliwie bardzo interesujÈco, lecz
wykraczajÈ poza ramy niniejszego opracowania.
2
Innowacja ewolucyjna – rodzaj innowacji, który dotyczy wÈskiej gamy rozszerzeñ
ib ulepszeñ istniejÈcego produktu lub procesu. Dany produkt lub proces nie podlega
znaczÈcym zmianom. Zastosowane zmiany sÈ raczej niewielkie i majÈ stopniowy
charakter. NiezbÚdna wiedza znajduje siÚ wewnÈtrz dziedziny innowatora.
Innowacja rewolucyjna – rodzaj innowacji, który dostarcza rozwiÈzañ wykraczajÈcych
poza ograniczenia wspóïczesnej wiedzy naukowej, najlepszych praktyk z danej dziedziny. Reprezentuje pracÚ pionierskÈ.
3
Innowacja – generowanie nowej idei (nowej wiedzy), które prowadzi do rozwoju
nowych produktów i praktyk organizacyjnych.
Innowacja stopniowa – generowanie nowej idei (nowej wiedzy), które prowadzi do
stopniowego rozwoju nowych produktów lub usïug, które wpïywajÈ na istniejÈce
praktyki.
Innowacja radykalna – generowanie nowej idei (nowej wiedzy), które prowadzi do
rozwoju radykalnie nowych produktów lub usïug, które wpïywajÈ na istniejÈce praktyki.
4
Finansowanie typu venture obejmuje zasiew, start, wczesny rozwój i ekspansjÚ (OECD
2009: 22; OECD 2010a: 67).
Bibliografia
Baygan, G. i M. Freudenberg 2000. The Internationalisation of Venture Capital Activity
in OECD Countries: Implications for Measurement and Policy. OECD Science, Technology and Industry Working Papers, nr 7, Paris: OECD.
BÈkowski, A., Gïodek, P., GoïÚbiowski, M., Gulda, K., Jewtuchowicz, A., Klepka,
M.,b Latyñski, K., Matusia, K., Matusia, M., Maĝewska, M., Niedzielski, P., Nowakowska, A., Stawasz, E. i K. Zasiadïy 2005. Innowacje i transfer technologii sïownik
pojÚÊ, Warszawa: PARP.
46
Bureau of Economic Analysis 2011. National Economic Accounts. Gross Domestic Product. Current Dollar and Real GDP, www.bea.gov.
Criscuolo, C. 2009, Innovation and Productivity: Estimating the Core Model Across
18b Countries, w: Innovation in Firms: A Microeconomic Perspective, Paris: OECD.
Gibson, R. 2009. Financing Innovation in Tough Times. Financial Executive, April,
s.b 26–28.
Glinka, B. i J. Pasieczny 2004. Uwarunkowania polaryzacji regionów w Polsce, w: J. Pyka
(red.) NowoczesnoĂÊ przemysïu i usïug. Tom II, s. 204–214. Katowice: TNOiK.
Goliñska-Pieszyñska, M. 2007. Spoïeczne warunki kreowania innowacji, w: J. Pyka (red.)
NowoczesnoĂÊ przemysïu i usïug. Tom II, s. 211–219. Katowice: TNOiK.
National Bureau of Economic Research 2008. Memo from the Business Cycle Dating
Committee, December 1, www.nber.org.
National Bureau of Economic Research 2010. Memo from the Business Cycle Dating
Committee, September 20, www.nber.org.
National Bureau of Economic Research 2011. US Business Cycle Expansions and Contractions, www.nber.org.
Newell, S. 2006. Understanding Innovation Processes, w: D.G. Schwartz (red.) Encyclopedia of Knowledge Management, Hershey–London–Melbourne–Singapore: Idea
Group Reference.
OECD 1997. Government Venture Capital for Technology-Based Firms, Paris: OECD.
OECD 2003. Venture Capital: Trends and Policy Recommendations. OECD Science,
Technology and Industry Working Papers, Paris: OECD.
OECD 2008. OECD Science, Technology and Industry Outlook 2008, Paris: OECD.
OECD 2009. OECD Science, Technology and Industry Scoreboard 2009, Paris: OECD.
OECD 2010a. Measuring Innovation. A New Perspective, Paris: OECD.
OECD 2010b. OECD Science, Technology and Industry Outlook 2010, Paris: OECD.
OECD 2011a. Main Science and Technology Indicators (MSTI), Paris: OECD Database.
OECD 2011b. OECD National Accounts Statistics, Paris: OECD Database.
Paukert, M., Niederee, C. i M. Hemmje 2006. Knowledge in Innovation Processes, w:
D.G. Schwartz (red.) Encyclopedia of Knowledge Management, Hershey–London–
Melbourne–Singapore: Idea Group Reference.
Pïaczek, E. 2005. Innowacja w usïugach logistycznych – rozwaĝania ogólne, w: J. Pyka
(red.) NowoczesnoĂÊ przemysïu i usïug. UnowoczeĂnienie przemysïu i usïug – organizacja i finansowanie, s. 147–157. Katowice: TNOiK.
Samborski, A. 2006. Finansowanie przedsiÚbiorstw a poziom rozwoju rynku venture
capital, w: D. Kisperska-Moroñ (red.) Zarzadzanie. Kierunki badañ, s. 303–317. Katowice: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej.
Samborski, A. 2010. Finansowanie inwestycji rzeczowych w warunkach recesji: doĂwiadczenia przedsiÚbiorstw amerykañskich, w: H. Buk, C. Olszak, E. Ziemba i M. Rówiñska (red.) Ekonomia, Finanse. Wspóïczesne wyzwania i kierunki rozwoju, s. 499–521.
Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego.
Tamowicz, P. 1995. Fundusze inwestycyjne typu venture capital, Gdañsk: Instytut Badañ
Nad GospodarkÈ RynkowÈ.
WÚcïawski, J. 1997. Venture capital. Nowy instrument finansowania przedsiÚbiorstw, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
47

Finansowanie dziaďalnoĂci innowacyjnej w warunkach

Transkrypt

Podobne dokumenty

Generuj PDF - Europejska Sieć Migracyjna

Download/View File

Economic Policy Reforms Going for Growth - 2006 Edition

Flyer - BEPS Action 1 - Addressing the tax

Biuletyn w formacie PDF - La Fondation Robert Schuman