Zagrożenia i ochrona prawna wybranych gatunków dziko żyjących

Wiad. entomol.
25, Supl. 2: 17-20
Poznań 2006
Zagrożenia i ochrona prawna wybranych gatunków dziko
żyjących pszczół (Hymenoptera: Apoidea: Apiformes)
Threats and protection by low of wild bees (Hymenoptera: Apoidea: Apiformes)
WERONIKA A. BANASZAK-CIBICKA
Katedra Hodowli Owadów Użytkowych AR im. Augusta Cieszkowskiego,
ul. Wojska Polskiego 71C, 60-625 Poznań
ABSTRACT: The paper presents the issues related to threats to Apoidea in Poland and
their legal protection.
KEY WORDS: Apoidea, Poland, faunistic changes, threats, protection by law.
Pierwsze wydanie polskiej „czerwonej listy” zawierającej wykaz gatunków
o różnym stopniu zagrożenia z podaniem kategorii tych zagrożeń ukazało się
14 lat temu (GŁOWACIŃSKI 1992). Lista ta obejmowała 220 gatunków pszczół z pośród 454 wykazywanych wówczas na terenie Polski (BANASZAK
1991). Kolejne wydanie „czerwonej listy” ukazało się w roku 2002. Badania
prowadzone w tym czasie przyniosły nowe informacje o występowaniu 469
gatunków pszczół na terenie naszego kraju (BANASZAK 2000), z czego 222
z nich zostało umieszczonych na „czerwonej liście” (BANASZAK 2002).
Zgodnie z rozporządzeniem ministra środowiska z dnia 28 września 2004
roku, ochroną prawną objęte zostały gatunki z rodzaju trzmiel Bombus
LATR. jednakże z ograniczeniem zasad ochrony dla Bombus lapidarius (L.)
i Bombus terrestris (L.) (sic!). Ochroną objęte zostały także porobnice: Anthophora plagiata (ILL.), Anthophora pubescens (FABR.) i Anthophora plumipes (PALL.), oraz dwa gatunki zadrzechni: Xylocopa valga GERST. i Xylocopa
violacea (L.).
Po przeanalizowaniu list gatunków chronionych, a także zmian na dwóch
kolejnych polskich czerwonych listach (BANASZAK 1992, 2002) można wymienić gatunki, które do niedawna były uważane za stosunkowo częste, natomiast obecnie są niezwykle rzadkie. Inne, dawniej występujące sporadycznie, dzisiaj spotykane są częściej.
18
W. A. BANASZAK-CIBICKA
Przykładowo samotniczo żyjąca pszczoła porobnica murarka Anthophora
plagiata jeszcze w latach 60. i 70. ubiegłego wieku była gatunkiem licznie zamieszkującym obszary niżowe Polski. W południowej Europie pszczoła ta zasiedla różnego rodzaju gliniaste i lessowe zbocza. Natomiast w Europie centralnej, prawdopodobnie w związku z dużymi wymaganiami termicznymi,
gnieździła się głównie w glinianych ścianach zabudowań wiejskich, tworząc
nieraz ogromne kolonie. Do niedawna takie budynki były często spotykane na
polskich wsiach i stanowiły dogodne miejsce gniazdowania dla porobnicy. Jednakże w ostatnich latach pszczoła ta stała się gatunkiem niezwykle rzadko spotykanym, co wiąże się z zanikaniem glinianych budynków. Badania wykazały,
że w ciągu ostatnich 30 lat około 80% glinianych budynków na terenie Wielkopolski przestało istnieć bądź przestało być dostępnych dla tych pszczół (W. A.
BANASZAK 2005). Historia budownictwa glinianego sugeruje, że Anthophora
plagiata przeniknęła na tereny niżowe Polski, głównie na teren Wielkopolski
i Pomorza, w XVIII i XIX wieku z zachodu. Najprawdopodobniej więc ten
południowy gatunek mógł rozprzestrzenić się tak daleko na północ właśnie
dzięki dogodnym warunkom stworzonym przez człowieka do gniazdowania w
glinianych budynkach. Porobnica murarka niejako wpadła w pułapkę antropogenicznych siedlisk i zmieniające się warunki siedliskowe uniemożliwiają jej
dalszą egzystencję na terenach niżowych Polski. Tak więc w przypadku tego
gatunku konieczna jest ochrona czynna, aby mógł przetrwać. W związku z faktem, że ściany glinianych budynków, a także ich strzechy stanowią prawdziwe
ostoje życia także dla wielu gatunków owadów błonkoskrzydłych, powstała
propozycja ochrony tego typu obiektów pod nazwą pomników architektoniczno-przyrodniczych. Zaproponowano również zasiedlanie między innymi porobnicą historycznych budynków w skansenach (BANASZAK 1998). Ratunkiem
dla tych owadów może być także rozmieszczenie na obszarach chronionych
konstrukcji wykonanych z gliny. W roku 1997 w Wigierskim Parku Narodowym w ramach projektu „Ochrona rzadkich i zagrożonych gatunków roślin
i zwierząt Wigierskiego Parku Narodowego” (KRZYSZTOFIAK A., K RZYSZTOFIAK L. 2003) rozmieszczono ponad 200 różnej wielkości konstrukcji z gliny,
drewna i słomy. Konstrukcje te są wykorzystywane przez owady należące do
35 gatunków spośród 8 rodzin.
Porobnica murarka w pierwszym wydaniu polskiej „czerwonej listy” (BANASZAK 1992) została opatrzona kategorią zagrożeń V – narażone. Została
więc zaliczona do gatunków stopniowo zanikających, które przypuszczalnie
przesuną się w najbliższej przyszłości do kategorii wymierających i silnie zagrożonych, jeżeli nadal będą działać czynniki powodujące ich regres.
W związku z dalszym zanikiem budownictwa glinianego w kolejnym wydaniu
polskiej „czerwonej listy” Anthophora plagiata ponownie została uznana za
gatunek narażony (BANASZAK 2002).
ZAGROŻENIA I OCHRONA PRAWNA [...] DZIKO ŻYJĄCYCH PSZCZÓŁ
19
Odwrotną sytuację mamy w przypadku dwóch niezwykle rzadkich południowych gatunków pszczół: zadrzechni czarnorogiej Xylocopa valga i zadrzechni
fioletowej Xylocopa violacea. Te duże i bardzo charakterystycznie ubarwione
pszczoły są gatunkami typowo południowymi, a w Polsce przebiega północna
granica ich zasięgu. Oba gatunki zostały umieszczone w pierwszym wydaniu
polskiej „czerwonej listy” i uznane za gatunki wymierające (BANASZAK 1992).
W kolejnym wydaniu „czerwonej listy” X. violacea została uznana za gatunek
wymarły gdyż od ponad 70 lat brak było danych o występowaniu tego gatunku
na terenie Polski. Natomiast gatunek X. valga był odnotowywany na kilku rozproszonych stanowiskach i został uznany za krytycznie zagrożony ze względu na
swą rzadkość.
Obydwa gatunki zasiedlają obszary o charakterze stepowym, a także doliny rzeczne, obrzeża lasów. Gniazda zakładają głównie w spróchniałym drewnie, czasem w drewnianych płotach, domach. Prawdopodobnie przyczyną zaniku tych żądłówek jest zmniejszanie się liczby starych, spróchniałych drzew,
jak również drewnianych budynków, a także kurczenie się środowisk o charakterze stepowym. W przypadku zadrzechni czarnorogiej i zadrzechni fioletowej konieczna wydaje się ochrona starych drzewostanów i suchych drzew,
będących miejscem gniazdowania tych pszczół (B ANASZAK 2002).
Zarówno zadrzechnia fioletowa jak i zadrzechnia czarnoroga zostały niedawno stwierdzone na terenie Poleskiego Parku Narodowego (B ANASZAK,
PIOTROWSKI 2005), Xylocopa valga również w Ojcowskim Parku Narodowym (B ANASZAK , SOŁTYK 2005). Prawdopodobnie Xylocopa valga przez
cały czas występowała i występuje na terenie Polski w formie małych, rozproszonych populacji. Może o tym świadczyć systematyczne pojawianie się informacji o pojedynczych stanowiskach tego gatunku. Natomiast odnalezienie X. violacea pozwala na zmianę kategorii jej zagrożenia. Powstaje pytanie
czy zadrzechnia fioletowa występowała tam przez cały czas i tylko w skutek
niedostatecznych badań nie została wcześniej stwierdzona, czy też mamy do
czynienia z ponownym wnikaniem tego gatunku na tereny Polski. Być może
dalsze badania dadzą odpowiedź na to pytanie.
Pewnego komentarza wymaga również objęcie ostatnio ścisłą ochroną
prawną porobnicy miodunkowej Anthophora plumipes. Pszczoła ta jest uważana przez znawców za gatunek pospolity, zatem umieszczenie jej na liście
gatunków chronionych budzi wątpliwości.
Podane przykłady sugerują potrzebę stałej oceny współczesnych zasobów
dziko żyjących pszczół. Zmiany dokonujące się w przyrodzie wymagają ciągłych badań i śledzenia stanu liczebnego i dynamik liczebności populacji.
Niestety faunistyka i systematyka nie należą do modnych dyscyplin w Polsce.
Rozwijanie szczegółowych, aktualnych danych na temat rozmieszczenia, liczebności i biologii gatunków aktualnie i potencjalnie zagrożonych umożliwi
20
W. A. BANASZAK-CIBICKA
podjęcie odpowiednich działań ochronnych. Nasuwa się również wniosek
o konieczności stałej konsultacji ustawodawcy ze specjalistami, co sugeruje
BANASZAK (2006). Umożliwi to objęcie ochroną tych gatunków, które wymagają odpowiednich zabiegów ochronnych, aby mogły przetrwać,
w tym również ochrony czynnej.
SUMMARY
The changes in number and occurence of the wild bees in the two Polish Red Data Books
of invertebrates were analyzed. The included examples show the neasity to evaluate the
number and density of those insects.
PIŚMIENNICTWO
BANASZAK J. 1991: A checklist of the bee-species (Apoidea) of Poland with remarks to their
taxonomy and zoogegraphy. Acta Univ. Łódź, Folia zool. anthr., 7: 15-66.
BANASZAK J. 1992: Pszczoły Apoidea. [W:] Z. GŁOWACIŃSKI (red.): Czerwona lista zwierząt
ginących i zagrożonych w Polsce. Zakład Ochrony Przyrody i Zasobów Naturalnych
PAN, Kraków: 49-58.
BANASZAK J. 1998: Stare zabudowania wiejskie – miejscem życia owadów błonkoskrzydłych
(Hymenoptera). Studia Lednickie, Poznań, 5: 293-305.
BANASZAK J. 2000: A checklist of the bee species (Hymenoptera, Apoidea) of Poland, with
remarks on their taxonomy and zoogeography: revised version. Fragm. faun., 43 (14):
135-193).
BANASZAK J. 2002: Apoidea pszczoły. [W:] Z. GŁOWACIŃSKI (red.): Czerwona lista zwierząt
ginących i zagrożonych w Polsce. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków: 69-75.
BANASZAK J. 2004: Pszczoły (Apidae). [W:] W. BOGDANOWICZ, E. CHUDZICKA, I. PILIPIUK,
E. SKIBIŃSKA (red.): Fauna Polski, Charakterystyka i wykaz gatunków, Tom 1. Muzeum
i Instytut Zoologii PAN, Warszawa: 358-362.
BANASZAK J. 2006: Ochrona owadów w Polsce – badania entomologiczne a obecna sytuacja
prawna i organizacyjna. Wiad. entomol., 25, Supl. 2: 9-16.
BANASZAK J., PIOTROWSKI W. 2005: Dwa bardzo rzadkie gatunki pszczół w polsce: Xylocopa valga GERSTAECKER i Xylocopa violacea (L.) w Poleskim Parku Narodowym. Wiad.
entomol., 24 (2): 77-80.
BANASZAK J., SOŁTYK D. 2005: Rzadki gatunek pszczoły samotnicy Xylocopa valga GERSTAECKER, 1872 w Ojcowskim Parku Narodowym (Hymenoptera: Apoidea). Przegl. zool., 39
(3-4): 141-143.
BANASZAK W. A. 2005: What has caused the decline of the solitary bee Anthophora plagiata
(ILLIGER , 1806) (Hymenoptera: Apoidea) in the Wielkopolska-Kujawy Lowland in the
west Poland?. Pol. Pismo ent., 74: 157-185.
K RZYSZTOFIAK A., K RZYSZTOFIAK L. 2003: Ochrona owadów gniazdujących w glinie
i drewnie na terenie Wigierskiego Parku Narodowego. Parki narodowe, 2003 (3).