Metodyka systematycznego przeglądu literatury

Metodyka systematycznego przeglądu literatury

Wojciech Czakon
Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach
Metodyka systematycznego przeglądu literatury
Tworzenie nowej wiedzy wymaga rozpoznania istniejącego jej stanu, identyfikacji ustaleń oraz
porażek odnotowanych we wcześniejszych badaniach. Zabieg poznawczy, zmierzający do
określenia istniejącego stanu wiedzy przyjmuje mylącą nazwę badań literaturowych. Mylącą
ponieważ potoczne jego rozumienie sprowadza badacza do czytelnika, skupionego na foliałach,
woluminach i literaturze zwartej, która daje encyklopedyczny ogląd ludzkiego poznania.
Tymczasem każdy projekt badawczy, artykuł naukowy, praca promocyjna, czy nawet
wniosek o finansowanie badań, powinien ze względów formalnych odnieść się do istniejącego
stanu wiedzy. Jego podstawą jest analiza publikacji ciągłych, przede wszystkim w postaci
artykułów naukowych. Dostarczają one bowiem obrazu stanu dociekań badaczy, pozwalają
prawidłowo formułować pytania badawcze, wyprowadzać hipotezy, a następnie umożliwiają
interpretację uzyskanych rezultatów badań empirycznych.
Tradycyjna metodyka przeglądu literatury opiera się na dwóch filarach: analizie
bibliograficznej oraz tradycyjnych technikach analizy opartych o wspólnoty praktyki, które w
świetle interdyscyplinarności nauk o zarządzaniu przestają wypełniać swoją rolę. Oczekiwania
rygoru metodycznego stawiane badaniom naukowym prowadzą w stronę bardziej przejrzystych
technik, a także możliwości replikacji zastosowanych przez badacza procedur.
Potrzebę rygoru metodycznego w badaniach literatury urzeczywistnia coraz bardziej
upowszechniająca się metodyka systematycznego przeglądu literatury. Celem artykułu jest jej opis,
charakterystyka w porównaniu z bardziej tradycyjnym podejściem, a także wskazanie najczęściej
stosowanych w niej technik badawczych.
Pierwsza sekcja artykułu przedstawia uwarunkowania badań literaturowych, wraz z elementami
krytyki podejścia tradycyjnego. W drugiej części skupiono się na kluczowym problemie doboru
zbioru badanej literatury. Trzecia część opisuje ilościowe techniki badań, podczas gdy czwarta
podejmuje problem analizy treści. Zakończenie podejmuje kilka wątków krytycznych, między
innymi niski stopień digitalizacji naukowych baz polskojęzycznych oraz odmienności priorytetów
artykuł – monografia, które mogą osłabiać przydatność systematycznego przeglądu literatury wtedy,
gdy jest on ograniczony do rodzimych publikacji.
Uwarunkowania badania literatury
Badanie literatury powinno spełniać wymogi rygoru metodycznej procedury badawczej.
Zaliczyć do nich trzeba stosowanie określonego układu etapów, powtarzalnego z racji swojej
1
skuteczności. Wyczerpuje to znamiona ogólnej definicji pojęcia metoda. Ponadto, ze względów
poznawczych oczekiwać trzeba spełnienia kryterium replikowalności, czy też intersubiektywnej
sprawdzalności. Jakkolwiek poddawane dyskusji, to kryterium odnosi się do możliwości
przeprowadzenia analogicznych badań na danej próbie, aby uzyskać takie same lub podobne
rezultaty. O ile w przypadku badań empirycznych nauk o zarządzaniu oczekiwanie otrzymania
identycznych rezultatów budzi dyskusje ze względu na ich kontekstowość i dynamikę obiektów
badań, to w badaniach literaturowych te szczególne okoliczności nie zachodzą.
Podstawowy kanon nauki nawiązuje do ciągłości. Kolejne badania powinny odwoływać się do
poprzednich po to, aby rozszerzyć istniejącą wiedzę, zmienić ją lub sfalsyfikować. Można stąd
wnosić, że najnowsze publikacje będą nawiązywały do wcześniejszych ustaleń czy paradygmatów.
Ortodoksyjne rozumienie tej zasady pozwala badać literaturę warstwowo, od najnowszej
począwszy. Każda warstwa powinna zawierać wiedzę uzyskaną w poprzednich badaniach. Jednakże
rozwój wiedzy nie jest równomierny, ani liniowy, bowiem badacze podążają za modą, dominującą
perspektywą lub innymi pragmatycznymi względami. Zasada ciągłości powoduje więc, że
przedmiot badań literatury ma cechy narastania, kumulatywności.
Drugą cechą badań jest autonomia badacza w zakresie wyboru luki poznawczej, którą zamierzają
eksplorować. Wynika to z zainteresowań indywidualnych, kierunku badań zespołowych i innych
okoliczności. Powoduje jednak zawężenie, i nadanie badaniom cechy rozdrobnienia. Ta
szczegółowość stała się tak powszechna, że w potocznym mniemaniu wszystko co drobiazgowe ma
charakter specjalistyczny, a dalej akademicki czy naukowy. Oznacza to, że dobór próby spośród
wielu publikacji w danej dziedzinie wiedzy spowodować może spadek kompletności badania.
Tradycyjna procedura przeglądu literatury obciążona bywa kilkoma typowymi błędami. Po
pierwsze, rozpoczyna się od dyskusji ustaleń innych badaczy zanim zostanie postawione pytanie
badawcze, tracąc w ten sposób walory rygoru metodycznego na rzecz barwności eseistycznej. Po
drugie zwykle nie ustala się całej istotnej dla badanego przedmiotu literatury, narażając się na
zarzut fragmentaryczności i niezupełności. Po trzecie niejasne są kryteria włączenia czy wyłączenia
poszczególnych pozycji literatury, co stwarza recenzentowi pole do szczegółowych pytań, a
autorowi komfort fragmentarycznej odpowiedzi. Jednakże z punktu widzenia kryterium doboru
próby takie postępowanie jest nieprawidłowe. Po czwarte tradycyjny przegląd literatury przywołuje
rezultaty innych badań nie oceniając ich jakości metodologicznej, co prowadzić może do zarzutu
woluntaryzmu z jednej strony, a także tworzyć ryzyko nieskrępowanego doboru przykładów
właściwego raczej popisom retorycznym, niż rygorystycznej metodyce postępowania badawczego.
Lista zarzutów stwarza sposobność zastosowania takiego postępowania badawczego,
którego sam projekt uczyni je odpornymi na tego rodzaju krytykę. Właśnie ten cel przyświeca
systematycznej analizie literatury.
2
Dobór przedmiotu badania
Podobnie jak w badaniach empirycznych istotnym zagadnieniem jest dobór przedmiotu
badań, czyli określenie zbioru publikacji, które będą przedmiotem analizy. Typowe procedury w
testowaniu teorii przy pomocy technik statystycznej obróbki danych podkreślają znaczenie trybu
doboru oraz reprezentatywności próby badawczej. Tryb doboru odnosi się w istocie do takiego
sposobu wyłaniania próby badawczej z całej populacji, aby była ona reprezentatywna. Stąd
potoczne przekonanie o uniwersalnym znaczeniu losowania próby. Badania teoriotwórcze z kolei
uprzywilejowują dobór celowy przypadków lub próby, bowiem niektóre ich cechy pozwalają
jaskrawo przedstawić badane zagadnienia lub też falsyfikować dotychczas istniejącą teorię. Jednak
w obydwu przypadkach badacz skupia się na fragmencie rzeczywistości, przy czym kryterium
doboru podporządkowane jest celowi badań.
Określenie przedmiotu badania potencjalnie dotyczy bardzo znacznego zbioru publikacji, ze
względu na cechę ich rozdrobnienia. Wyodrębnienie bazy danych to kluczowy etap
przygotowawczy, który umożliwia podjęcie badań właściwych. W ich trakcie badacz
konfrontowany jest z klasycznym dla badań jakościowych wyzwaniem tj. nadmierną ilością
danych, informacji, interpretacji. Określenie przedmiotu badań przebiega zwykle w trzech krokach,
prowadzących od całego dostępnego zbioru literatury nauk o zarządzaniu do rzetelnie dobranej
bazy literatury badanej. Każdy krok to selekcja według odrębnego kryterium: podstawowej bazy
danych, słów kluczowych, kryteriów inkluzji i eliminacji.
Wyłonienie podstawowej literatury przedmiotu opierać się może na bazach pełnotekstowych lub na
z góry wybranych publikatorach. Bazy pełnotekstowe mają różny zasięg oraz odzwierciedlają
odmienne wydawnictwa, dlatego stosuje się ich kilka jednocześnie, np. EBSCO, ProQuest, czy
uniwersalna baza danych ISI SSI Reuters/Thompson. Wielu badaczy korzysta także z dedykowanej
zastosowaniom
akademickim
wyszukiwarki
scholar.google.com.
Alternatywą
wobec
maksymalnego zasięgu wyjściowej bazy danych jest określenie tzw. istotnych, czy liczących się
publikatorów (Coombs et al. 2009). Dla zadanego wyjściowego zbioru tekstów stosuje się
pojedyncze słowo kluczowe, związane z przedmiotem badania, np: przedsiębiorczość,
międzyorganizacyjny, wiedza, przewaga konkurencyjna.
Drugi etap selekcji literatury opiera się na zastosowaniu kilku słów kluczowych oraz uzupełnienia
bazy danych według procedury „kuli śnieżnej”. Słowa kluczowe charakteryzują publikację, a mogą
pochodzić od samego autora lub wykwalifikowanego bibliotekarza. Dlatego budując podstawową
bazę danych należy posłużyć się zarówno kryterium KW (keyword) jak i AKW (author-supplied
keywords). Ten etap ma charakter iteracyjny, słowo kluczowe może bowiem prowadzić do zupełnie
odległej dziedziny nauki lub też wyłonić zbyt znaczną liczbę tekstów. Na przykład „efficiency” daje
3
w bazie EBSCO 43431 trafienia, a więc liczbę zbyt znaczną dla indywidualnej analizy. Wynika to z
powszechności tego słowa kluczowego, czy też zbyt mało selektywnego kryterium. Zastosowanie
drugiego słowa kluczowego „learning” redukuje liczbę trafień do 37, z czego 27 w periodykach
naukowych. W niektórych pracach szczególną uwagę poświęca się doborowi kryteriów włączenia
do bazy danych. Opracowanie słów kluczowych odbywa się sekwencyjnie w zespole badawczym,
przy czym każdy następny badacz uzupełnia słowa kluczowe (Visschers et al. 2009). Drugą często
stosowaną techniką doboru do bazy danych jest „kula śnieżna”. Polega ona na uwzględnianiu w
bazie danych artykułów wykazywanych w literaturze referencyjnej pierwszej warstwy literatury.
Trzeci etap selekcji publikacji do szczegółowej analizy to kolokwialne „czyszczenie bazy danych”,
polegające na zastosowaniu kryteriów wyłączenia oraz usunięcia powtarzających się pozycji.
Kryteria wyłączenia również podzielić można na formalne i metodologiczne. Zwykle wyłącza się
opracowania o charakterze komunikatów branżowych, czy prezentacji konferencyjnych, recenzje
książek oraz wstępy redakcyjne (Coombs, et al 2009)2. Ponadto, interdyscyplinarność badań nauk o
zarządzaniu nieuchronnie powoduje podejmowanie danego pola badawczego przez przedstawicieli
różnych dyscyplin czy specjalności naukowych. Zwykle wyłącza się np. opracowania medyczne,
informatyczne czy prawne (Lee, 2009).
Dzięki zastosowaniu opisanej wyżej sekwencji badacz otrzymuje bazę danych, która
podlegać będzie analizie. Dokonuje się zwykle weryfikacji jej poprawności w drodze przeglądu
abstraktów, co pozwala na dalsze zawężenie opracowanej bazy danych ze względu na kluczowe dla
badacza zagadnienia. Stosuje się w tym przypadku stratyfikację tekstów na warstwę: (a)
bezpośrednio dotyczącą badanego zagadnienia, (b) częściowo dotyczącą badanego zagadnienia, (c)
słabo powiązane z badanym zagadnieniem. Jakkolwiek etap ten wydaje się subiektywny, to jednak
opiera się na ocenie zastosowanych metod i ustaleń badawczych. Jedynie warstwa bezpośrednio
dotycząca badanego zagadnienia poddawana jest analizie szczegółowej i stanowi podstawę
opracowania raportu syntetycznego.
Warto podkreślić potrzebę dokumentowania i uzasadniania każdego kroku w procedurze
selekcji zbioru publikacji będących dalej przedmiotem analizy. Umożliwia to replikację badania, a
także ocenę prawidłowości jego przebiegu. Walory transparentności tego etapu badania literatury
uznać trzeba za kluczowe dla wartości poznawczej jej wyników.
Techniki analizy bibliometrycznej
Techniki bibliometryczne uznać trzeba za pomocnicze. Pozbawione są atrybutów
samodzielności, bowiem przegląd literatury nie może opierać się na samej charakterystyce
1 Na dzień 16 lutego 2011r.
2 Wobec tego nie powinno się analizować tekstów o charakterze odtwórczym, publicystycznym, popularnonaukowym itd.
4
liczbowej. Niezbędna jest jej interpretacja, a dokonanie jej bez analizy treści jest mało rzetelne.
Prowadzić może do błędnego uznania za ważną publikację tekst cytowany 1.600 razy, co jest
rezultatem imponującym. Jeśli jednak ostatnie 600 cytowań ma charakter krytyczny, to publikacja
traci referencyjny charakter i staje się anegdotą w trajektorii rozwoju nauki. Techniki
bibliometryczne służą analizie całej zbiorowości pod względem wybranych cech. Najczęściej
stosowane są: analiza liczby publikacji oraz analiza liczby cytowań. Pozwalają one ocenić rozmiar
zbioru oraz jego znaczenie na mapie nauki.
50
45
40
35
SMJ
30
ASR
25
AMJ
OS
20
ASQ
15
10
5
0
1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
Wykres 1: Liczba publikacji w zakresie więzi międzyorganizacyjnych w latach 1980-2004.
Źródło: W. Czakon (2007), Dynamika więzi międzyorganizacyjnych przedsiębiorstwa, Wydawnictwo AE w Katowicach,
Katowice, s. 30.
Analiza liczby publikacji w kolejnych latach pozwala ocenić na jakim etapie rozwoju znajduje się
dany obszar badawczy. Przyjmuje się, że liczba publikacji podlega prawidłowościom cyklu życia, a
więc po narodzinach następuje powolny wzrost, który przyspiesza, następnie stabilizuje się na
danym poziomie, by wreszcie spaść. Odpowiada to fazom rozwoju, dojrzałości i schyłku
dyscypliny lub pola badawczego. Liczba publikacji łącznie oraz w poszczególnych latach pozwala
ocenić aktywność badawczą na danym polu (wykres 1).
Analiza cytowalności skupia się na znaczeniu pojedynczej publikacji dla dyscypliny. W naukach o
zarządzaniu bardzo niewiele publikacji uzyskuje dwuycyfrowe liczby cytowań, a jeszcze mniej
trzycyfrowe. Wynika to z rozdrobnienia badań, ale także z równoległego funkcjonowania wielu
wspólnot badaczy, które są względnie spójne. Skutkuje to spoistością wewnętrzną, w postaci
wzajemnych cytowań, ale także małą otwartością na inne społeczności badaczy. Analiza cytowań
pozwala ocenić zasięg oddziaływania uzyskanych wyników. Analizę cytowań przeprowadza się
najczęściej wprzód, rzadziej wstecz. Analiza cytowań wprzód pozwala
ocenić wpływ
pojedynczych publikacji na inne badania. Najważniejsze spośród nich zyskują zaszczytne miano
5
„seminal studies”, czyli takich, które zainspirowały wielu badaczy. Na przykład prace J. Barney'a
przekroczyły obecnie 3.000 cytowań, podczas gdy prace M. Porter'a zbliżają się do 10.000. Warto
dostrzec znaczenie upływu czasu dla liczby uzyskiwanych cytowań, wskaźnik Hirscha pozwala go
uwzględnić, choć nie może wykryć efektu mody. Analiza cytowań wstecz pozwala określić grunt
teoretyczny na jakim tworzona jest tożsamość dyscypliny. Im więcej cytowań innych dyscyplin czy
grup badaczy tym niższa dojrzałość badań i odwrotnie (Agrawal, Hoetker, 2007). W tym sensie
dopiero w ostatniej dekadzie XX w. nauki o zarządzaniu uzyskały własną tożsamość, bowiem
liczba referencji do badań nauk o zarządzaniu przekroczyła liczbę odnośników do dyscyplin
pokrewnych.
Techniki analizy treści
Techniki analizy treści mogą korzystać z obróbki ilościowej, wówczas polegają na analizie
frekwencyjności, albo na analizie ustaleń.
Analiza frekwencyjności polega na określeniu częstotliwości bezwzględnej oraz względnej
badanej cechy. Prowadzi do wyłonienia dominującej perspektywy, kategorii czy najszerzej biorąc
nurtu badań. W przypadku braku takiego dominującego ze względu na częstotliwość występowania
nurtu, analiza frekwencyjności uprawnia do wniosku o rozdrobnieniu, rozproszeniu i niespójności
wyników badań. Badanym pod względem częstotliwości obiektem może być:
− Słowo kluczowe, określające dane zjawisko np. kotwiczenie firm (Czakon, Klimas, 2010).
Badanie częstotliwości występowania danej nazwy stosuje się dla zjawisk nowych, analogii
do innych dziedzin nauki lub kategorii ulegających rozszerzeniu (rysunek 1). Można więc
przyjąć, że badanie frekwencyjności słowa kluczowego jest uzasadnione na etapie
rozpoznawczym badań oraz dla wyłaniającego się pola badawczego.
− Stosowane metody badawcze pozwalają ocenić zarówno dojrzałość pola badawczego,
jakość ocenianych badań, jak i ogólne trendy metodyczne występujące w dyscyplinie. Na
przykład stwierdzenie, że 25% publikacji dotyczących więzi międzyorganizacyjnych to
studia przypadków (Ebers, Oliver, 1997), przy ówczesnej średniej dla nauk o zarządzaniu na
poziomie 8% wskazuje na wyraźną odrębność.
6
Rysunek 1: Chmura słów – atrybuty firmy kotwicy
Źródło: W. Czakon, P. Klimas (2010), Sieci oraz firmy kotwice – ich znaczenie w gospodarce opartej na
wiedzy, [w] „Zarządzanie i Informatyka – dylematy i kierunki rozwoju”, 4 Forum Naukowe UE
Katowice, UE Katowice, s. 109 – 124
− Stosowane zmienne zależne, pozwalają ocenić stopień przydatności oraz związek badanych
publikacji z głównymi problemami dyscypliny. Na przykład, gdy zmienną zależną jest
szybkość dostępu do informacji, to związek z przewagą konkurencyjną nie jest bezpośredni.
Gdy jednak zmienną zależną jest efektywność to wówczas badania dotykają kluczowego
problemu nauk o zarządzaniu.
− Podstawy teoretyczne, pozwalają określić nurt badawczy, który rozwijają analizowane
publikacje (Coombs, et al). Problemy badawcze nauk o zarządzaniu mają charakter
interdyscyplinarny, co powoduje jednoczesne jego rozpatrywanie z wielu perspektyw. Jeśli
2/3 badanych publikacji powołuje się na zasobową teorię firmy to można całą populację
usytuować w konkretnym paradygmacie zarządzania strategicznego. Odwrotna sytuacja
zachodzi, gdy badania prowadzone są z różnych perspektyw, bowiem pozorne bogactwo
ustaleń empirycznych osiągniętych w odrębnych ramach teoretycznych wyklucza
możliwość prostej integracji, a także utrudnia porównawcze badania siły wyjaśniającej
(Bell, Den Ouden, Ziggers, 2006).
− Problemy badawcze, pozwalają zidentyfikować na dany moment obszary dociekań
naukowych (Coombs et al 2009) segmentując badania na kilka zagadnień, a także
uszeregować je według popularności, np: studia międzynarodowe, internacjonalizacja,
tworzenie firm, eksport i in. Ponadto, stwarzają możliwość analizy rozwoju dziedziny,
porządkując według chronologii badania (Czakon, 2007) na: joint ventures; stabilność
aliansów ich tworzenie oraz efektywność; sieciowość, elastyczność, uczenie się.
Ze względu na cel oraz ilościowe podejście analiza frekwencyjności nie może być uznana za
technikę samodzielną, a jedynie wspierającą analizę właściwą treści. Porządkujący i syntetyzujący
charakter tego etapu badań najczęściej prezentowany jest w postaci tabel, które znacznie podnoszą
7
walory przeglądu literatury.
Analiza
treści
wymaga
przeprowadzenia
oceny
jakości
badanych
publikacji,
uporządkowania ustaleń badawczych oraz wyłonienia luk poznawczych, które zwykle sami autorzy
wskazują w zakończeniu swoich publikacji. Ocena jakości publikacji wykorzystuje głównie kryteria
metodologiczne (tabela 1).
Tabela 1. Metodologiczne kryteria oceny publikacji w systematycznej analizie literatury.
Kryterium
Celowość
1
Cel badania
Badania nauk o zarządzaniu skupiają się na ustaleniu subiektywnych ocen, lub
znaczeń nadawanych przez respondentów badanym zjawiskom, albo też na
związkach pomiędzy danymi opisującymi badaną rzeczywistość.
2
Kontekstowość
Metodyka badania może uwzględniać kontekst, w którym zachodzą badane
zjawiska co jest typowe dla studiów przypadków, lub też go nie uwzględniać,
jak w przypadku większości empirycznych testów teorii. Uzależnienie od
kontekstu oraz uwzględnienie jego wpływu ma znaczenie dla zasięgu i
prawomocności uogólnień czy wniosków.
3
Dobór próby
Celowość doboru prowadzi do uchwycenia szczególnie istotnych
uwarunkowań, ale ogranicza możliwość generalizowania ustaleń badawczych.
Alternatywnie badacze zmierzają do uchwycenia różnorodności kontekstów i
znaczeń w doborze losowym badanej próby.
4
Jakość danych
Bazy danych mogą być oparte na pojedynczym źródle, co stwarza dobrze
rozpoznane ryzyko ich obciążenia błędem, ale mogą też wykorzystywać wiele
źródeł danych, umożliwiając ich porównywanie i krzyżową eksplorację.
5
Adekwatność
Odnosi się do etapu interpretacji uzyskanych rezultatów. Wyniki badań powinny
być jasno konfrontowane z predykcjami zawartymi w hipotezach by uzyskać
prawidłową interpretację. Badania teoriotwórcze wymagają z kolei dbałości i
szczegółowego ukazania ścieżki prowadzącej od rezultatów empirycznych do
propozycji uogólnień.
6
Generalizowalność
Możliwość uogólniania to cecha wniosków badań, a wynikać ona może z cech
zastosowanych technik ilościowych (generalizowalność statystyczna) lub cech
zastosowanej analizy teoretycznej (generalizowalność analityczna).
Źródło: opracowanie własne na podstawie Tranfield et al 2003.
Analiza treści pozwala wyodrębnić te publikacje, które badacz uznaje za szczególnie przydatne dla
osiągnięcia swojego celu oraz skupić się na ustaleniach tam poczynionych. Jednocześnie
uwidocznia pozostałą literaturę. Niektórzy autorzy skupiają się szczególnie na kryteriach: precyzji
pomiaru, realizmu kontekstowego oraz generalizowalności (Jourdan et al 2008).
Porządkowanie ustaleń badawczych przyjmuje postać narracji. Analogicznie do ogólnej
metodyki realizacji badań jakościowych czy interpretatywnych stosuje się jedną z siedmiu
dostępnych technik porządkowania (Langley, 1999).
Ze względu na prostotę badacze stosunkowo najchętniej wybierają porządek chronologiczny z
wyodrębnieniem pojawiających się bądź wygasających trendów. Interesującym elementem
8
porządku chronologicznego analizy literatury są cezury, tj. momenty przejścia z jednego etapu
rozwoju badań do drugiego. Dają się zidentyfikować zarówno pod względem ilościowym, w postaci
skokowego spadku lub wzrostu liczby publikacji, jak też jakościowym. Przejawia się on w
stosowaniu innych metod badawczych lub podstaw teoretycznych.
Zakończenie
Ważnym elementem przeglądu literatury jest identyfikacja luk poznawczych. W sensie
techniki nie nastręcza on szczególnych wyzwań, polega bowiem na analizie chronologicznej
zamierzeń badawczych zgłaszanych przez autorów we wstępie prac, oraz konfrontowaniu ich z
ograniczeniami i propozycją kierunków dalszych badań zawartymi w zakończeniach. Luka
poznawcza oznacza obszar niewiedzy, którego granice trudno jednoznacznie określić. Możliwe jest
natomiast określenie elementów tego zbioru niewiedzy, które powinny być rozpoznane. Nauki o
zarządzaniu
mają
przecież
inklinację
praktyczną
i
podporządkowane
są
użyteczności
menedżerskiej. Wobec tego rozpoznaniu uwarunkowań i przebiegu procesów towarzyszyć powinny
implikacje praktyczne. Identyfikacja luki poznawczej w świetle istniejącej literatury stanowi
niezbędne uzasadnienie teoretyczne czy też poznawcze każdego projektu badawczego.
Procedura systematycznego przeglądu literatury (Tranfield et al. 2003) obejmuje trzy etapy.
Pierwszym jest planowanie przeglądu. Składają się nań fazy: uzasadnienia potrzeby i wskazania
celu badania, przygotowania badania oraz opracowania protokołu gromadzenia danych. Drugim
etapem procedury jest właściwe przeprowadzanie procedury badawczej. Na ten etap składa się pięć
faz: określenie pola recepcji badania, wybór publikacji do analizy, ocena jakości badań,
sporządzenie wyciągu danych i ustaleń badawczych, synteza przeglądu literatury. Z punktu
widzenia wykonawczego skupia się on na uzasadnionej selekcji badanej populacji artykułów,
wykorzystaniu technik ilościowej i treściowej analizy, oceny oraz opracowania wstępnego
podsumowania. Trzeci etap badania to przygotowanie raportu z badań, a dalej ich publikacja.
Wymaga to wysiłku redakcyjnego, ale także uporządkowania pod względem celu badań
empirycznych oraz wykorzystania do interpretacji uzyskanych rezultatów badań.
Bezkrytyczne podejście do procedur badawczych pozbawiałoby jednak badacza jego
prerogatyw, a nade wszystko alienowałoby z kontekstu. Trzeba bowiem dostrzec, że w warunkach
niskiej digitalizacji polskich baz danych publikacji przeprowadzenie badania może okazać się
nadmiernie czasochłonne. Bazy pełnotekstowe uprzywilejowują publikacje angielskojęzyczne, co w
naukach humanistycznych, społecznych, ekonomicznych i zarządzaniu marginalizuje literaturę
pisaną w języku krajowym. Tymczasem badane zjawiska nie są niezależne od ich kontekstu
kulturowego, wobec czego stają się rozmyte lub wręcz niewidoczne z literaturze anglojęzycznej.
Ponadto, polskie badania odwrotnie niż w nauce światowej przedstawiane są nieproporcjonalnie
9
często w postaci monografii, zwykle wyłączanych z baz danych pełnotekstowych.
Mimo tych wątpliwości nauki o zarządzaniu znajdują się na takim etapie rozwoju, w którym rygor
metodologiczny ma kluczowe znaczenie, również w fazie badań literatury.
Bibliografia
R. Agarwal, G. Hoetker (2007) A Faustian Bargain? The Growth of Management and its Relationship with
Related Disciplines, Academy of Management Journal, 50(6): 1304-1322.
J. Bell, B. Den Ouden, G. Ziggers (2006) Dynamics of Cooperation: At the Brink of Irrelevance, Journal of
Management Studies, 43(7): 1607 – 1619
J. Coombs, F. Sadrieh, M. Annavarjula (2009). Two Decades of International Entrepreneurship Research:
What Have We Learned- Where Do We Go from There? International Journal of Entrepreneurship, 13:
23 – 64
W. Czakon (2007) Dynamika więzi międzyorganizacyjnych przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Akademii
Ekonomicznej w Katowicach, Katowice
W. Czakon, P. Klimas (2010), Sieci oraz firmy kotwice – ich znaczenie w gospodarce opartej na wiedzy, [w]
„Zarządzanie i Informatyka – dylematy i kierunki rozwoju”, 4 Forum Naukowe UE Katowice, UE
Katowice, s. 109 – 124
Z. Jourdan, K. Rainer, T. Marshall (2008). Business Intelligence: An Analysis of the Literature, Information
Sytems Management, 25(2): 121-131
A. Langley (1999), Strategies for Theorizing from Process Data, Academy of Management Review, 24(4):
691 – 710
R. Lee (2009) Social capital and business and management: Setting a research agenda, International Journal
of Management Reviews, 11(3): 247 – 273
D. Tranfield, D. Denyer, P. Smart (2003) Towards a Methodology for Developing Evidence-Informed
Management Knowledge by Means of Systematic Review, British Journal of Management, 14(3): 207222
V. Visschers, R. Meertens, W. Passchier (2009). Probability Information in Risk Communication: A Review
of the Research Literature, Risk Analysis, 29(2): 267 – 287
Streszczenie
Przegląd literatury to nie preludium do badań właściwych, ale odrębna metoda badawcza. Rygor
metodologiczny tego badania wpływa przecież na jakość wniosków, a dalej na poprawność stawianych
hipotez czy interpretacji badań empirycznych. Autor przedstawia procedurę systematycznego przeglądu
literatury. Podkreśla znaczenie doboru badanej literatury, a dalej techniki analizy ilościowej i
interpretacyjnej.
Abstract
The literature review is not a prelude for research, but a method on its own. Methodological rigor impacts
the quality of further research, as well as hypotheses and empirical results interpretation. This paper focuses
on the systematic literature review. The author discusses the stages of: literature selection, quantitative and
qualitative analysis.
10