Goluch-Koniuszy Z., Zielińska B - Zachodniopomorski Uniwersytet

Goluch-Koniuszy Z., Zielińska B - Zachodniopomorski Uniwersytet

Zuzanna Goluch-Koniuszy, Beata Zielińska
Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie
OCENA
ZACHOWAŃ
ŻYWIENIOWYCH
BĘDĄCYCH W OKRESIE PROKREACJI
WEGAN
Streszczenie:
Weganizm jest jedną z bardziej rygorystycznych form wegetarianizmu. Rezygnacja w
diecie z produktów pochodzenia zwierzęcego ma znaczny wpływ na wartość energetyczną i
odżywczą diety, dlatego nie zaleca się jej dzieciom w okresie wzrostu i rozwoju, kobietom
ciężarnym oraz lakującym. Jednakże nie znaleziono prac, w których wpływ stosowania tej
diety odniesiono do okresu wczesnej dorosłości kobiet i mężczyzn. Dlatego celem pracy była
ocena stanu odżywienia i sposobu żywienia 23 kobiet i 14 mężczyzn, w wieku 21-30 lat,
stosujących dietę wegańską w aspekcie możliwości prokreacji. Przeprowadzono badanie
ankietowe dotyczące stylu życia oraz częstotliwości spożycia wybranych grup produktów
spożywczych. Dokonano oceny stanu odżywienia wegan na podstawie wartości wskaźnika
BMI, która wykazała u wszystkich mężczyzn prawidłowy stan odżywienia a u kobiet również
występowanie niedowagi. Analiza 111 całodziennych racji pokarmowych wegan wykazała,
pomimo wartości energetycznej bliskiej zalecanych wartości, niskie spożycie białka
zwierzęcego, tłuszczu, cholesterolu, wapnia oraz płynów, przy równocześnie występującym
wysokim spożyciu białka ogółem, węglowodanów przyswajalnych, błonnika, składników
mineralnych (P, Mg, Fe, Zn, Cu), witamin A, E, z grupy B oraz C.
Zarówno styl życia jak i sposób żywienia wegan nie do końca był zgodny z założeniami
tego systemu żywieniowego. Dieta poprzez wyłącznie produktów zwierzęcych nie jest
zbilansowana pod względem zawartości tłuszczu i cholesterolu niezbędnych prekursorów do
biosyntezy hormonów płciowych, co może wpływać na zdolność do prokreacji wegan. Ponadto
niskie spożycie wapnia, witaminy D może predestynować do rozwoju osteoporozy. Dlatego
zasadnym jest monitorowanie sposobu żywienia wegan w tym okresie życia wczesnej
dorosłości oraz doposażenie diety w inne źródła składników odżywczych.
Słowa kluczowe: weganizm, sposób żywienia, wczesna dorosłość, okres porkreacji
Wstęp
W ostatnich latach znacznie wzrosło zainteresowanie alternatywnymi sposobami
odżywiania m.in. wegetariańskim. Głównymi powodami rezygnacji z diety
tradycyjnej i stosowaniem wegetariańskiej są względy filozoficzne, zdrowotne,
religijne, ekonomiczne a nawet ekologiczne. Dieta wegetariańska jest uznawana za
zasadną w profilaktyce m.in. otyłości, cukrzycy typu 2, choroby niedokrwiennej
serca, miażdżycy i niektórych nowotworów ze względu na wysoką zawartość
błonnika, antyoksydantów, fitoestrogenów, kwasów tłuszczowych n-3, oraz obniżoną
glukozy, cholesterolu i nasyconych kwasów tłuszczowych [Hozyasz 2000]. Jedną z
najbardziej rygorystycznych odmian wegetarianizmu jest weganizm, zakładający
spożywanie wyłącznie produktów pochodzenia roślinnego takich jak strączkowe,
pełnoziarniste produkty zbożowe, warzywa, owoców i orzechy [Key i wsp. 2006].
Tak dieta nie dostarcza lub dostarcza w niewielkich ilościach niezbędnych
aminokwasów, cholesterolu, wapnia, żelaza hemowego, witaminy D oraz B12.
Nadmierne spożycie
produktów roślinnych powoduje również pogorszenie
przyswajalności niektórych składników, takich jak: cynk, magnez, żelazo, wapń
[Jabłoński 2000].
Rezygnacja w diecie z produktów pochodzenia zwierzęcego ma znaczny wpływ
na wartość energetyczną i odżywczą diety, dlatego nie można tego jej zalecać
zarówno dzieciom w okresie wzrostu i rozwoju, kobietom ciężarnym jak i laktującym.
Jednakże nie znaleziono prac, w których odniesiono by weganizm do okresu wczesnej
dorosłości (20-40 r.ż.) i jej możliwym wpływem na zdolności do prokreacji zarówno
kobiet jak i mężczyzn. W ostatnich latach wzrosła liczba par mających przejściowe
lub trwałe problemy z poczęciem potomstwa [Makara-Studzińska i wsp. 2008].
Obecnie w Polsce z problemami niepłodności boryka się 15-20% par, a liczba
porodów fizjologicznych z roku na rok spada. W połowie przypadków problem ten
wiąże się również z czynnikiem męskim [Wdowiak i Jakiel 2004]. Z medycznego
punktu widzenia, najlepszym czasem na poczęcie dziecka dla kobiety jest wiek,
między 18 a 26 rokiem życia, gdy organizm jest dojrzały biologicznie, a stężenie
hormonów płciowych najwyższe, chociaż obecnie i taki stan nie wystarcza aby zajść
w ciążę. Badania ostatnich lat dowodzą, że prawidłowe żywienie, jak i stan
odżywienia mogą znacząco wpływać na płodność, zarówno kobiet jak i mężczyzn
[Chavarro i wsp. 2007ab; Moran i wsp. 2003].
Dlatego celem pracy była ocena stanu odżywienia i sposobu żywienia kobiet i
mężczyzn, w wieku 21-30 lat, stosujących dietę wegańską w aspekcie możliwości
prokreacji.
Materiał i metody
Badania przeprowadzono wśród 37 młodych dorosłych wegan w wieku 21-30 lat
(23 kobiety, 14 mężczyzn) stosujących dietę wegańską od 2-15 lat, mieszkańców
województwa zachodniopomorskiego. Przeprowadzono badania ankietowe dotyczące.
danych antropometrycznych, regularności spożywania posiłków, częstości spożycia
niektórych produktów spożywczych, stosowania suplementów diety oraz
częstotliwości i rodzaju aktywności fizycznej. Na podstawie uzyskanych danych
antropometrycznych obliczono wskaźnik stanu odżywienia organizmu (Body Mass
Index) według wzoru: masa ciała [kg]/wzrost [m²], a jego interpretacji dokonano w
oparciu o klasyfikację WHO [1990].
Informacje o dokładnym żywieniu zebrano od badanych osób, które po
wcześniejszym poinstruowaniu zapisywały czas, rodzaj i ilość spożytej żywności w
trzech (24 godzinnych) losowo wybranych dniach tygodnia, w tym jednym dniu
weekendowym. Wielkość spożytych porcji określano na podstawie „Albumu porcji,
produktów i potraw” [Szponar i wsp. 2000] podczas kolejnego spotkania. Uzyskane,
metodą bieżącego notowania, 111 całodziennych racji pokarmowych (crp)
jadłospisów opracowano przy użyciu programu „Dietetyk 2009”, określając spożycie
składników w każdym dniu, a następnie średnie spożycie z 3 dni (wartość odżywczą
trzydniowych racji pokarmowych), które po uwzględnieniu strat porównano z
normami zalecanego spożycia (RDA) dla grup wiekowych i płci. Spożycie błonnika i
cholesterolu odniesiono do zalecanych ilości w prewencji otyłości i innych chorób
niezakaźnych (analogicznie >25 g i <300 mg) [Jarosz i Bułhak-Jachymczyk 2008]. Po
uwzględnieniu odpadków w spożywanych grupach produktów, uzyskane wartości
porównano z zalecanymi modelowymi racjami pokarmowymi dla tych grup
wiekowych i płci [Turlejska i wsp. 2006].
Dla wszystkich składników obliczono średnią i odchylenie standardowe za
pomocą arkusza kalkulacyjnego programu Microsoft Office Excel 2007.
Wyniki
Badaną grupę wegan stanowiły osoby (tab.1.) o średniej wieku kobiet 25-26 lat.
Kobiety dłużej stosowały dietę wegańską niż mężczyźni. Średnia wartość wskaźnika
BMI u kobiet była niższa niż u mężczyzn i wskazywała na prawidłowy stan
odżywienia. Jednakże szczegółowa analiza wartości tego wskaźnika (tab.2) wykazała
u niewielkiego odsetka kobiet niedowagę, znaczną niedowagę oraz otyłość I .
Tabela 1. Wartości cech antropometrycznych oraz wskaźnika BMI u wegan, ( x
SD, n = 37)
Badana cecha
Kobiety
Mężczyźni
(n = 23)
(n = 14)
Wiek [lata]
26,1 ± 3,0
25,4 ± 2,6
Masa ciała [kg]
Wzrost [cm]
BMI [Body Mass Index kg/m2]
Czas stosowania diety wegańskiej [lata]
55,3 ± 8,8
70,8 ± 7,2
167,7 ± 4,9
180,4 ± 4,3
19,6 ± 2,7
21,7 ± 1,6
5,0 ± 3,5
4,5 ± 3,0
Tabela 2. Stan odżywienia wegan [%] w odniesieniu do wartości BMI, (n = 37)
Kobiety
Mężczyźni
Zakres BMI
(n = 23)
(n = 14)
< 16,0 III chronicznego niedoboru energii
9
16,0 - 16,9 II chronicznego niedoboru energii
4
17,0 - 18,4
I chronicznego niedoboru energii
4
-
18,5 – 24,9
zakres normy
78
100
25,0 – 29,9 otyłość I
5
-
30,0 – 39,9 otyłość II
-
-
> 40,0 otyłość III
-
-
Analiza danych ankietowych wykazała (tab. 3), że na wybór stosowania diety
wegańskiej miały wpływ względy filozoficzny, etyczne i zdrowotne. Minimalny czas
stosowania tej diety u obu płci wynosił 2 lata a blisko 2/3 badanych (częściej
mężczyźni) stosowało ją od 2 do 5 lat. Tylko niewielki odsetek osób stosował
weganizm powyżej 10 lat. Natomiast przed zastosowaniem diety wegańskiej 2/3
badanych stosowało inne formy wegetarianizmu: laktoowowegetarianizm,
laktowegetarianizm, semiwegetarianizm, witarianizm oraz makrobiotykę.
Ponad połowa badanych legitymowała się wykształceniem wyższym lub była w
trakcie jego zdobywania. Wszyscy mężczyźni nie palili papierosów, ale wcześniejsze
palenie zadeklarował co trzeci badany. W przypadku kobiet aktualnie paliła tylko
jedna osoba (do 10 papierosów dziennie), ale spośród niepalących kobiet do
wcześniejszego palenia przyznała się co piąta z nich. Całkowitymi abstynentami od
alkoholu była ponad połowa badanych wegan a pozostali zadeklarowali okazjonalne
spożywanie tej używki. Picie kawy zadeklarowało mniej niż połowa wegan, w
ilościach do 2 filiżanek dziennie. Swoją aktywność fizyczną blisko połowa badanych
określiła jako wysoką i mężczyźni najczęściej deklarowali codziennie jej stosowanie,
natomiast kobiety 4-5 razy w tygodniu. Najczęściej wymienianymi formami
aktywności fizycznej stosowanymi przez mężczyzn była jazda na rowerze jako
alternatywa dla komunikacji miejskiej, ćwiczenia na siłowni, gry zespołowe, spacery,
jogging i pływanie. Kobiety częściej zadeklarowały jogging, fitness, pływanie,
spacery, jogę, taniec, jazdę na rolkach oraz gry zespołowe. Wielu badanych wskazało
więcej niż 1 formę aktywności fizycznej. Dzienny czas przebywania na powietrzu
powyżej 1 godziny zadeklarowała ponad połowa badanych osób, a od 30 minut do 1
godziny blisko 1/3 z nich. Suplementację diety preparatami farmaceutycznymi
stosowało aż 87% kobiet i 93% mężczyzn. Wszyscy suplementujący się mężczyźni
oraz 2/3 kobiet zażywało preparaty witaminy B12, niektórzy witaminy B6, wapnia,
magnezu. Dodatkowo kobiety zażywały spirulinę, w składzie których także była
witamina B12 oraz spożywały mleko sojowe wzbogacane również w tę witaminę.
Tabela 3. Styl życia badanej grupy wegan (n=37)
Charakterystyka
Względy stosowania diety wegańskiej
zdrowotne
religijne
filozoficzne, etyczne
ekonomiczne
inne
Staż wegański (lata)
0-2
2-5
5-10
>10
Stosowanie wcześniej innych diet
semiwegatarianizm
laktoowowegetarianizm
laktowegatarianizm
inne (makrobiotyka, witarianizm)
Struktura wykształcenia badanych
podstawowe
średnie, zawodowe
student
wyższe
Palenie papierosów
osoba niepaląca
były palacz (palaczka)
osoba paląca do 10 papierosów dziennie
Kobiety
(n = 23)
(%)
Mężczyźni
(n = 14)
(%)
65
13
83
13
17
64
0
100
7
14
0
61
30
8
0
71
21
7
12
70
21
9
21
78
28
0
0
4
39
57
0
14
29
57
96
22
4
100
29
0
osoba paląca 10-20 papierosów dziennie
osoba paląca > 20 papierosów dziennie
Spożywanie alkoholu
całkowita abstynencja
okazjonalnie (1-2 razy w tygodniu)
Picie kawy
nie piję
1 filiżanka dziennie
1-2 filiżanek dziennie
> 2 filiżanek dziennie
Częstotliwość uprawiania aktywności fizycznej
nigdy
1 raz w tygodniu
2-3 razy w tygodniu
4-5 razy w tygodniu
codziennie
Czas spędzany na powietrzu (dziennie)
do 0,5 godziny
0,5 - 1 godziny
1 godziny
Stosowanie suplementów diety
osoba nie suplementująca się
składników mineralnych
witamin
preparatów mineralno-witaminowych
innych
0
0
0
0
52
48
64
36
61
0
39
0
79
0
21
0
4
13
13
26
44
0
0
22
14
64
4
35
61
7
36
57
13
13
65
17
9
7
14
93
0
0
Weganie w ankiecie zadeklarowali, że nigdy nie spożywają produktów
zwierzęcych zgodnie z założeniami diety (tab. 4), natomiast niektórzy spożywają
dania typu fast-food, chipsy, chrupki, popcorn oraz napoje gazowane. Do najczęściej
spożywanych produktów przez wegan należą warzywa i owoce. Aż 95% badanych
spożywa rośliny strączkowe minimum raz w tygodniu i wśród tej grupy produktów
najbardziej popularne były: fasola, soczewica, groch i soja w postaci gotowanej,
pasztetów, kotletów, a soja również w postaci mleka sojowego i tofu. Badani
preferowali także produkty zbożowe, gdyż 95% z nich spożywało je minimum raz w
tygodniu, wybierając najczęściej: kaszę gryczaną, ryż brązowy, kaszę jęczmienną,
płatki owsiane. Podobną częstotliwość spożycia badani deklarowali w stosunku do
bakalii, gdyż 87% spożywa tę grupę produktów minimum raz w tygodniu.
Tabela 4. Deklarowana częstotliwość spożywania wybranych produktów [%] przez
badanych wegan (n=37)
CodzieCzęsto
Czasami
Rzadko
Nigdy
nnie
(4-5 x w
(2-3 x w
(raz w
Produkty
tygodniu)
tygodniu)
tygodniu)
♀
♂
♀
♂
♀
♂
♀
♂
♀
♂
Nabiał
100 100
- mleko
100 100
- twarogi
- sery żółte
- kefiry, jogurty
Mięso, wędliny
Ryby
Jaja
Strączkowe
- fasola
- groch
-ciecierzyca
-soja
- soczewica
Pieczywo ciemne
(razowe, graham)
Produkty zbożowe
- ryż biały
- ryż
brązowy
- ryż dziki
- makaron zwykły
- makaron razowy
- kasza
jęczmienna
- kasza gryczana
- kasza jaglana
- kasza
kukurydziana
- płatki owsiane
Słodycze, ciasta
Chipsy, chrupki,
popcorn
44
22
-
29
-
30
22
13
9
26
17
50
42
21
14
29
29
13
52
39
48
30
57
-
-
14
29
29
43
21
14
39
57
22
-
17
52
-
43
-
31
17
43
14
4
-
9
4
-
4
Bakalie
- migdały
- orzechy włoskie
- orzechy laskowe
- orzechy ziemne
- pestki
słonecznika
- pestki dyni
- suszone morele
- suszone śliwki
- suszone figi,
daktyle
Owoce
- pestkowe
4
17
39
26
13
17
7
29
43
36
43
57
100
100
100
100
100
100
9
9
9
17
9
9
100
100
100
100
100
100
7
7
7
-
29
13
7
9
7
4
26
7
14
4
31
7
36
9
26
36
7
31
36
39
36
17
21
9
4
7
-
35
31
7
7
21
26
26
35
29
29
43
74
30
26
64
57
36
-
13
14
22
14
44
43
17
29
-
-
9
4
29
14
34
17
7
14
48
44
57
29
9
35
7
43
-
-
4
-
9
-
39
29
48
71
17
4
29
-
9
9
7
7
31
26
14
14
26
26
14
43
17
35
36
36
-
-
-
-
-
-
22
21
78
79
26
17
43
21
48
26
7
-
26
22
29
29
31
7
21
4
14
29
4
4
4
7
-
22
22
4
7
7
26
17
31
43
29
36
39
48
39
21
43
21
9
9
22
29
21
36
9
14
35
29
26
29
26
7
4
21
9
9
7
7
26
17
14
29
35
22
36
7
26
26
29
36
4
26
14
14
4
-
22
-
13
7
22
50
39
43
9
-
17
14
17
7
31
36
26
43
100
26
72
14
35
21
29
26
7
14
13
43
-
-
- ziarnkowe
- jagodowe
- cytrusowe
- inne południowe
Warzywa
- liściowe
- rzepkowate
- dyniowate
- psiankowate
- ziemniaki
- korzeniowe
- cebulowe
- kapustne
Grzyby
Dania typu FastFood
Woda
przegotowana
Woda mineralna
Napoje gazowane
48
9
22
44
100
57
13
48
65
13
39
43
31
9
36
7
14
29
100
43
14
43
-
31
39
26
26
26
13
35
31
39
31
22
52
13
50
36
36
36
36
14
50
43
14
29
29
50
7
17
26
17
26
17
39
13
4
22
26
22
13
26
7
14
14
14
43
29
29
14
50
43
14
29
29
26
26
31
4
13
4
13
4
52
7
43
36
21
21
57
21
29
14
14
21
50
4
9
4
4
13
-
7
14
-
-
-
-
-
7
13
7
87
86
35
72
13
7
4
-
22
7
26
14
65
-
64
-
26
-
29
7
9
4
-
13
7
7
83
86
Spośród badanej grupy wegan 2/3 kobiet i ponad połowa mężczyzn spożywała
zalecane 4-5 posiłków dziennie, natomiast co piąta osoba dojadała między posiłkami
(tab. 5), chociaż były osoby spożywające dodatkowe posiłki (najczęściej w postaci
owoców, orzechów) po kolacji, nawet w późnych godzinach wieczornych.
Tabela 5. Liczba posiłków spożywanych dziennie przez badanych wegan w okresie
objętym wywiadem (n = 37)
Liczba
[%]
posiłków
Kobiety (n = 23)
Mężczyźni (n = 14)
1-2
1
5
3
6
19
4
28
12
5
45
45
6 i więcej
20
19
Najwięcej wegan spożywało codziennie I śniadania, obiady i kolacje a posiłkami z
których najczęściej rezygnowano były podwieczorki i II śniadania (tab.6).
Tabela 6. Odsetek wegan spożywających podstawowe posiłki w okresie objętym
wywiadem na podstawie ankiet i jadłospisów, (n = 37)
Nazwa posiłku
[%]
Kobiety (n = 23)
Mężczyźni (n = 14)
I śniadanie
II śniadanie
Obiad
Podwieczorek
Kolacja
94
87
100
67
96
90
62
90
48
86
Analiza crp (tab. 7) wegan wykazała, pomimo wartości energetycznej bliskiej
zalecanych wartości, niskie spożycie białka zwierzęcego, tłuszczu, cholesterolu,
wapnia oraz płynów, przy równocześnie występującym wysokim spożyciu białka
ogółem, węglowodanów przyswajalnych, błonnika, składników mineralnych (P, Mg,
Fe, Zn, Cu), witamin A, E, z grupy B oraz C.
Tabela 7. Energia i podstawowe składniki odżywcze w dziennych racjach
pokarmowych badanych wegan w okresie objętym wywiadem (n = 37).
Kobiety (n=23)
Mężczyźni (n=14)
%
%
x ± SD
x ± SD
normy
normy
Energia (kcal)
2137 ± 755
92,9
2889 ± 868
94,7
Białko ogółem (g)
61 ± 23
122,5
82 ± 26
129,7
Białko zwierzęce (g)
0,19 ± 0,33
1,1
0,31 ± 0,34
1,5
Węglowodany przyswajalne (g)
250 ± 121
192,3
404 ± 128
310,8
Błonnik pokarmowy (g)
115 ± 59
383,3
104 ± 74
346,7
Tłuszcze ogółem (g)
66 ± 30
90,4
84 ± 32
82,4
Cholesterol (mg)
0,95 ± 1,22
0,3
0,31 ± 0,52
0,1
Wskaźnik P/S
2,71
2,25
Sód (mg)
1408 ± 952
93,8
2257 ± 982
150,5
Potas (mg)
5042 ± 2660
107,3
5837 ± 1912
124,2
Wapń (mg)
500 ± 247
50,0
557 ± 210
55,7
Fosfor (mg)
1463 ± 565
209
2047 ± 744
292,4
Magnez (mg)
634 ± 234
204,5
778 ± 303
194,5
Żelazo (mg)
20,4 ± 7,6
113,3
28,4 ± 9,5
284,0
Cynk (mg)
12,0 ± 4,0
150,0
18,3 ± 6,1
166,4
Miedź (mg)
3,0 ± 1,2
333,3
3,56 ± 1,3
395,6
Wskaźnik Ca/P
0,35
0,28
Równoważnik retinolu (µg)
1998 ± 1303
285,4
1837 ± 1088
204,1
Witamina E (mg)
23,7 ± 10,8
296,3
26,6 ± 10,3
266,0
Witamina B1 (mg)
1,84 ± 0,7
167,2
2,48 ± 0,9
190,8
Witamina B2 (mg)
1,49 ± 0,8
135,5
1,62 ± 0,48
124,6
Witamina B6 (mg)
2,82 ± 1,6
216,9
3,26 ± 0,9
250,8
Witamina PP (mg)
16,3 ± 7,0
116,4
18,6 ± 5,2
116,3
Witamina C (mg)
281 ± 330
374,7
309 ± 169
343,3
Zawartość wody (ml)
2426 ± 1037
89,9
3152 ± 427
85,2
Udział energii pochodzącej z podstawowych składników odżywczych (tab. 8) w
crp wegan, poza węglowodanami u mężczyzn oraz sacharozą u kobiet, nie odbiegał
od zalecanych wartości.
Tabela 8. Struktura energii z białek, tłuszczów i węglowodanów w dziennych
racjach pokarmowych wegan w okresie objętym wywiadem (n = 37).
Procentowy
udział
Spożycie
energii z:
Zalecenia
Kobiety
Mężczyźni
(n = 23)
(n = 14)
Białka
10-15
11,4
11,2
Tłuszczów
25-30
28,1
26,3
Węglowodanów
50-60
60,5
62,5
Sacharozy
< 10
12,0
8,7
Analiza składu aminokwasowego crp wegan wykazała, że aminokwasem
ograniczającym biosyntezę białka w organizmie była lizyna (tab. 9).
Tabela. 9. Zawartość aminokwasów egzogennych w diecie badanych wegan w
okresie objętym wywiadem (n = 37).
Kobiety (n = 23)
Mężczyźni (n = 14)
%
%
Aminokwas
realizacji
realizacji
normy
normy
Histydyna
27
180
26
173
Izoleucyna
44
147
44
147
Leucyna
72
136
72
136
Lizyna
51
113
48
107
Metionina +
35
164
37
168
Cysteina
Fenyloalanina+
77
203
79
208
Tyrozyna
Treonina
38
165
37
161
Tryptofan
13
217
13
216
Walina
53
136
54
138
Stwierdzona w crp wegan nieprawidłowa podaż podstawowych składników
odżywczych wynikała (tab. 10) z braku spożycia produktów pochodzenia
zwierzęcego oraz niskiego spożycia produktów zbożowych i ziemniaków, a z
nadmiernego spożycia kasz i płatków śniadaniowych, warzyw, owoców, nasion roślin
strączkowych.
Tabela 10. Spożycie wybranych grup produktów w dziennych racjach pokarmowych
wegan w okresie objętym wywiadem, (n = 37)
Kobiety
Mężczyźni
(n=23)
(n=14)
Nazwa produktów
%
%
x
x
normy
normy
Pieczywo pszenne i żytnie (g)
117
48,8
283
74,5
Mąka, makarony (g)
46
76,7
66
73,3
Kasze, ryż, płatki śniadaniowe (g)
Ziemniaki (g)
Warzywa (g)
Nasiona strączkowe i orzechy (g)
Owoce (g)
Mleko i mleczne napoje fermentowane (g)
Sery twarogowe (g)
Sery podpuszczkowe (g)
Mięso, drób (g)
Wędliny (g)
Ryby (g)
Jaja (g)
Tłuszcze zwierzęce (g)
Tłuszcze roślinne (g)
Tłuszcze mieszane (g)
Cukier i słodycze (g)
67
61
784,5
113,5
805,5
34,5
21,5
223,3
20,3
156,9
515,9
268,5
172,5
47,8
146
53
681
133
639,5
45,5
18,5
365,0
10,6
123,8
604,5
182,7
182,0
33,6
Dyskusja
Czynnikiem, który istotnie wpływa na zdolności prokreacyjne młodych dorosłych
osób jest stan odżywienia [Chavarro i wsp. 2007b] a jednym z jego mierników jest
prawidłowa masa ciała, odpowiadająca BMI w granicach 20,0-24,9 kg/m2. W
badaniach własnych większość wegan posiadała prawidłowy stan odżywienia,
chociaż wśród kobiety były również osoby z niedowagą, co może świadczyć o
niedożywieniu. Wyższy odsetek (36%) wegan z BMI <19 stwierdzili Haddad i wsp.
[1999]. Wykazano, że u kobiet istnieje zależność między płodnością a masą ciała
kobiety, gdyż BMI poniżej 20kg/m2 wiąże się z zaburzeniami owulacji oraz
zaburzeniami hormonalnymi [Przysławski i wsp. 2010], które mogą wpływać na
zdolności rozrodcze.
Podobnie w badaniach Larsson i wsp. [2003] badani weganie najczęściej
kierowali się względami etycznymi i zdrowotnymi przy podejmowaniu decyzji o
stosowaniu tej diety. Większość badanych posiadała wykształcenie wyższe lub była w
trakcie jego zdobywania, a jak wykazali Gale i wsp. [2006], osoby, które
zdecydowały się na dietę wegetariańską, odznaczały się wysokim ilorazem
inteligencji już w dzieciństwie. Również ze świadomością dbania o własne zdrowie
przemawia fakt może być związany fakt codziennego uprawiania sportu przez ponad
połowę badanych wegan. Powszechnie wiadomo, że aktywność fizyczna w sposób
pozytywny wpływa na stan morfologiczny i funkcjonalny organizmu, kształtuje cechy
psychiczne i redukuje poziom stresu, wpływa na aktywność czynników
odpornościowych i utrzymanie prawidłowej masy ciała a w aspekcie płodności
poprawia parametry nasienia i pozytywnie wpływa na profil hormonalny [Kasperczyk
2000; Vaamonde i wsp. 2012].
Większość badanych wegan oszacowała swój codzienny czas przebywania na
powietrzu powyżej pół godziny. Czas ten jest bardzo istotny dla wegan, którzy nie
spożywają zwierzęcych źródeł witaminy D, ze względu na możliwość przemiany
zawartego w skórze 7-dehydrocholesterolu pod wpływem promieniowania UV w
cholekalcyferol, aktywną postać witaminy D3 [Holik 2006]. Biorąc pod uwagę fakt,
że w crp zawartość cholesterolu, prekursora witaminy D, nie przekraczał 1%
zalecanych wartości, to można domniemywać że synteza tej witaminy w skórze
również nie jest wystarczająca na pokrycie zapotrzebowania. Niedobór witaminy D
prowadzi do zaburzeń w gospodarce wapniowo-fosforanowej zwiększa
zachorowalność na nowotwory i odwrotnie koreluje z ryzykiem wystąpienia zespołu
metabolicznego [Kosińska 2008]. Dlatego weganom szczególnie w okresie zimowym
przy niskim nasłonecznieniu, zaleca się spożywanie żywność wzbogacanej w wapń
oraz suplementów diety [Larsson i Johansson 2002], co znalazło odzwierciedlenie w
uzyskanych wynikach badań ankietowych.
Pozytywnym aspektem stylu życia wegan był fakt nie palenia papierosów przez
prawie wszystkich badanych, poza jedną kobietą. Większy odsetek palących wegan
(21,8%) stwierdzili Baines i wsp. [2007]. Palenie papierosów przez wegankę może
przyczynić się do obniżenia zdolności do zapłodnienia komórki jajowej i jej
podziałów [Hull i wsp. 2000] oraz wydłużenia czasu potrzebnego do uzyskania ciąży
[Tkaczuk-Włach i wsp. 2006]. Ponadto wykazano [Pasińska i wsp. 2009], że płodność
osób regularnie palących tytoń jest 30% mniejsza niż osób niepalących i wprost
proporcjonalnie zależna od liczby wypalanych papierosów.
Całkowitą abstynencję od alkoholu zadeklarowała blisko połowa badanych, co
potwierdza fakt, że weganie spożywają statystycznie mniej alkoholu niż osoby
odżywiające się w sposób tradycyjny [Larsson i Johanson 2002]. Wpływ alkoholu na
zdrowie ma charakter dyskusyjny i w dużej mierze zależy od ilości wypijanego
alkoholu i osobniczej tolerancji [Grzybowski i wsp. 2007; Jelski i wsp. 2006]. W
aspekcie prokreacji alkohol może powodować zaburzenia seksualne oraz w
uwalnianiu, transporcie i stężeniu hormonów we krwi, a tym samym negatywnie
wpływać na gonady. U mężczyzn może dochodzić do atrofii jąder, impotencji, utraty
libido, a u kobiet do zaburzeń cyklu menstruacyjnego, utrudnienia zajścia w ciążę, do
poronień samoistnych oraz do wcześniejszego wystąpienia menopauzy [TkaczukWłach i wsp. 2006]. Alkohol może negatywnie wpływać przyswajanie, metabolizm i
wykorzystanie składników odżywczych, szczególnie witamin z grupy B [Ronis i wsp.
2011], nawet pomimo ich znacznego spożycia przez badanych wegan.
Wypijanie kawy w ilościach 2 filiżanek dziennie zadeklarowała co trzecia badana
kobieta i co piąty mężczyzna, co jest zbieżne z wynikami Fraser i wsp. [1999], w
których stwierdzono, że wegetarianie spożywają znacznie mniej tej używki niż osoby
na diecie tradycyjnej. Pomimo wielu korzystnych aspektów spożycia kawy na
organizm, to jednak na potencjał rozrodczy nie wpływa korzystnie, gdyż kofeina
wzmaga wydalanie jonów Mg2+, K+, Ca2+ istotnie wpływających na płodność kobiety
i mężczyzny. Ponadto u kobiet planujących poczęcie dziecka nie zaleca się picia
kawy w ilości przekraczającej 300 mg kofeiny na dobę, a jak oszacowano jedna
filiżanka kawy (240 ml) może zawierać średnio ok. 95 mg kofeiny [Andrews i wsp.
2007].
Powszechnie wiadomo, że zbilansowana dieta pokrywa zapotrzebowania
organizmu na wszystkie składniki odżywcze. Suplementacja jest zasadna u osób w
organizmie których stwierdza się niedobory składników odżywczych spowodowane
chorobą lub innym stanem fizjologicznym uniemożliwiającym pokrycie dziennego
zapotrzebowania na poszczególne składniki [Pietruszka i Brzozowska 2002]. Ponad
2/3 badanych wegan suplementowało dietę preparatami farmaceutycznymi, głównie
witaminy B12. Zdecydowanie mniejszy odsetek osób zażywał witaminę B6, wapń i
magnez. W przypadku badanych suplementacja witaminą B12 jest konieczna ze
względu na fakt, że aktywna postać kobalaminy występuje wyłącznie w produktach
pochodzenia zwierzęcego. Niedobór tej witaminy przyczynia się do zwiększenia
stężenia we krwi aterogennej homocysteiny [McCully 2007], co jest dodatnio
skorelowane z czasem stosowania diety wegańskiej [Rembiałkowska i Wasiak-Zys
2003]. Objawami niedoboru kobalaminy mogą być problemy trawienne, infekcje
górnych dróg oddechowych, uczucie zmęczenia, objawy hematologiczne,
neurologiczne oraz psychiatryczne [Elmadfa i Singer 2009; Kazimierska i WeyerHepka 2002]. Wydaje się, że badani polscy weganie mają większą świadomość
ryzyka wiążącego się z niedoborami tej witaminy i dlatego większy odsetek z nich
suplementują ten związek w porównaniu z weganami ze Szwecji (37% ) [Larsson i
Johansson 2002].
Podobnie jak w badaniach Gacek [2008], zgodnie z założeniami diety, weganie
nie spożywali żadnych produktów pochodzenia zwierzęcego a najwięcej warzyw,
owoców i nasion strączkowych. Prawie wszyscy spożywali przynajmniej raz w
tygodniu produkty zbożowe (nie uwzględniając pieczywa), grzyby i bakalie, głównie
pestki dyni i słonecznika, migdały, orzechy laskowe, włoskie i morele suszone. Gacek
[2008] stwierdziła większą częstotliwość spożywania słodyczy i ciast (4-7 razy w
tygodniu) przez większy odsetek wegan (23%) niż w przeprowadzonych badaniach.
Interesującym był fakt spożywania przez badanych wegan takich grup produktów jak
chipsy, chrupki czy dania typu fast-food czy napojów gazowanych, gdyż z założeń
diety wegańskiej wynika, że nie powinna być spożywana żywność przetworzona.
Ocena crp wegan wykazała bliską normy wartość energetyczną. Podobnie jak w
badaniach Winiarskeiej-Mieczan i Mazurek [2005] badani spożywali nadmierne ilości
białka pochodzące z roślin strączkowych, produktów zbożowych i orzechów. Niższe
(o 20%) spożycie białka stwierdziły w badaniach przeprowadzonych wśród weganek
Rembiałkowska i Wasiak-Zys [2003]. Nadmiar białka prowadzi do wzrostu
kwasowości moczu, a tym samym zwiększa utratę wapnia z moczem jako substancji
buforującej, co predestynuje do rozwoju osteoporozy [Remer 2000]. Ponadto białka
roślinne mogą różnić się stopniem strawności zależnym od składu aminokwasowego i
składników antyżywieniowych [Millward 1999] i są uboższe w aminokwasy
egzogenne, których odpowiednia podaż jest niezbędna do wzrostu i regnereacji
tkanek, syntezy enzymów i hormonów [Phillips 2005]. W aspekcie okresu prokreacji
substancją niezbędną u mężczyzn do syntezy plazmy nasiennej jest karnityna
[Semczuk 2006], której stężenie jest wprost proporcjonalne do ilości obecnych w nim
plemników oraz stopnia ich ruchliwości [Pękala i wsp. 2011]. Organizm człowieka
potrafi syntetyzować karnitynę, ale proces ten przebiega wieloetapowo, przy udziale
enzymów, które wymagają obecności kofaktorów takich jak lizyna, metionina, Fe,
witamin C, B6 i niacyna [Vaz i Wanders 2002]. Niedobór w organizmie choćby
jednego z wymienionych związków, powoduje obniżenie syntezy karnityny oraz
innych białek ustrojowych a jak wykazała analiza crp wegan lizyny była
aminokwasem ograniczającym.
Udział energii pochodzącej z tłuszczów w crp był prawidłowy i zbieżny z
wynikami uzyskanymi przez innych autorów [Haddad i wsp. 1999; Larsson i
Johansson 2002] i niższy niż u osób stosujących dietę tradycyjną [Nowak i wsp.
2003; Winiarska-Mieczan i Mazurek 2005]. W diecie wegan przeważały kwasy
tłuszczowe nienasycone, pochodzące głównie z olejów roślinnych i orzechów, o czym
świadczy wartość wskaźnika P/S wynosząca u kobiet 2,92 a u mężczyzn 2,21.
Wyższe spożycie kwasów nienasyconych zanotowali Haddad [1999] i Larrson i
Johansson [2002], a niższe Winiarskia-Mieczan i Mazurek [2005]. Znanym jest fakt,
że kwas tłuszczowe nienasycone n-3 pełnią istotną rolę w profilaktyce chorób
sercowo-naczyniowych i insulinooporności, jednakże dieta wegańska może być
niedoborowa w te kwasy, gdyż nie są syntetyzowane w ustroju i muszą być
dostarczane w diecie, szczególnie eikozapentaenowy (EPA) i dokozaheksaenowy
(DHA), które występują w tkankach zwierząt morskich. Badania wykazały, że
możliwe jest przekształcenie kwasu α-linolenowego do EPA i DHA, jednak reakcję tą
ogranicza nadmierna ilość kwasu linolowego, w który dieta wegańska jest zazwyczaj
bogata. Powstałe w ustroju ilości kwasów EPA i DHA mogą nie być jednak
wystarczające dla zapewnienia optymalnego stanu zdrowia, w tym płodności [Ruder i
wsp. 2008].
Niekorzystnym w okresie prokreacji jest znikoma zawartość cholesterolu w diecie
wegan nie tylko ze względu na obniżoną syntezę witaminy D3 w ustroju, ale również
ze względu na gospodarkę hormonalną, gdyż cholesterol prekursorem do biosyntezy
hormonów steroidowych a ich niedobór powoduje zaburzenia w owulacji u kobiet
dodatkowo nasilone znacznym spożyciem cukrów prostych [Chavarro i wsp. 2007ab],
co również zaobserwowano w dietach badanych weganek.
Ze względu na wysokie spożycie produktów roślinnych dieta badanych wegan
odznacza się wysoką zawartością błonnika pokarmowego, wyższą niż w badaniach
innych autorów [Haddad i wsp. 1999; Larsson i Johansson 2002; Rembiałkowska i
Wasiak-Zys 2003]. Nadmierne spożycie błonnika przyczynia się do wiązania
cholesterolu i utrudniania przyswajania wapnia, żelaza, magnezu i cynku w jelitach,
składników niezbędnych w okresie prokreacji [Traczyk i Ziemlański 2000].
Szczególnie budzi niepokój niskie spożycie wapnia przez wegan, które są
uzupełniane w organizmie kosztem tkanki kostnej, powodując zwiększenie tempa
spadku jej gęstości a tym samym predestynując do rozwoju osteoporozy. Dodatkowo
niebezpieczeństwo rozwoju tej choroby pogłębia fakt wysokiego poziomu spożycia
fosforu, błonnika, kwasu szczawiowego i fitynianów oraz brak laktozy z mleka i jego
przetworów co obniża wykorzystanie wapnia nawet do 50% [Sobczuk i Jabłoński
2005]. Podobnie nadmierne spożycie błonnika, kwasu fitynowego i polifenoli [Pénau
2008] może wpływać na przyswajanie żelaza niehemowego, pomimo iż jego
zawartość w diecie była znacząca.
Znaczne spożycie cynku i magnezu przez wegan jest istotne, gdyż bierze on
udział w metabolizmie hormonów, a u mężczyzn dodatkowo w wytwarzaniu nasienia
i regulacji żywotności i ruchliwości plemników [Wong i wsp. 2001; Zdrojewicz i
Wiśniewska 2005]. Jednakże jego wchłanianie może utrudniać zawarty w soi i
ziarnach zbóż kwas fitynowy, a także wysoka podaż żelaza [Hozyasz 2000]. Dlatego
osobom stosującym diety bezmięsne zaleca się wyższe (10 mg dla kobiet i 14 mg dla
mężczyzn) spożycie cynku niż przewidziane w normach [Venti i Johnston 2002], co
znalazło odzwierciedlenie w analizowanych dietach wegan.
Podobnie jak w badaniach innych autorów [Haddad i wsp. 1999; Larsson i
Johansson 2002; Rembiałkowskiej i Wasiak-Zys 2003] dieta badanych wegan była
obfita w witaminy antyoksydacyjne A, E i C, co jest korzystne ze względu na duże
spożycie kwasów tłuszczowych nienasyconych. W aspekcie okresu prokreacji
witaminy chronią plemniki przed szkodliwym działaniem stresu oksydacyjnego,
wywierają korzystny wpływ na błony śluzowe narządów płciowych [Rutkowski i
wsp. 2010].
Zawartość witamin z grupy B nie budzi zastrzeżeń. Pomimo że nie obliczono
zawartości witaminy B12 w dietach wegan, to biorąc pod uwagę fakt, że nie
spożywają żadnych produktów zwierzęcych można domniemywać deficyt tej
witaminy w diecie, a którą weganie świadomie suplementowali z preparatów
farmaceutycznych. Witamina B12 jest niezbędna do prawidłowej funkcji układu
krwiotwórczego i nerwowego a jej niedobór prowadzi do niedokrwistości
megaloblastycznej, zaburzeń w metabolizmie tłuszczów i węglowodanów oraz
nieodwracalnych zmian w układzie nerwowym [Kazimierska i Weyer-Hepka 2002;
Masalha i wsp. 2002].
Spożycie wody przez wegan nie było wystarczające a jak wykazano jest
konieczna do prawidłowego przebiegu torów metabolicznych, pracy układu
nerwowego, termoregulacji oraz wydalania produktów przemiany materii
[Bossingham i wsp. 2005].
Posiłki wegańskie znacznie różnią się od tradycyjnych, na przykład w miejsce
mleka krowiego, weganie wybierają mleko sojowe, zamiast twarogu - ser sojowy
tofu. Często spożywane są także takie produkty jak pasztety czy pieczenie z różnych
roślin strączkowych. Jako dodatki do potraw lub jako samodzielna przekąska,
spożywane są orzechy i nasiona oraz soja. Pomimo wielu walorów produktów
sojowych [Kwiatkowska 2007; Prescha i Biernat 2008] należy zaznaczyć, że
wykazano negatywny wpływ fitoestrogenów na układ rozrodczy męski, który objawia
się spadkiem masy jąder, najądrzy i prostaty, nieprawidłowym przebiegiem
spermatogenezy, a więc także spadkiem ilości spermy i obniżeniem płodności
[Macura i Śliwa 2006].
Resumując przeprowadzone badania wykazały, że zarówno styl życia jak i sposób
żywienia badanych wegan nie do końca było zgodny z założeniami tego systemu
żywieniowego, gdyż badani spożywali dania typu fas-food, chipsy czy pili napoje
gazowane. Natomiast dieta poprzez wyłącznie produktów zwierzęcych nie jest
zbilansowana pod względem wartości odżywczej, co w aspekcie okresu prokreacji
może wpływać na proces steroidogenezy a tym samym na płodność. Ponadto dieta
wegan predestynuje do rozwoju osteoporozy . Dlatego zasadnym jest monitorowanie
sposobu żywienia wegan w okresie wczesnej dorosłości.
Wnioski
Analiza przeprowadzonych badań wykazała, że:
1) zarówno styl życia jak i sposób żywienia wegan nie do końca był zgodny z
założeniami tego systemu żywieniowego.
2) Dieta poprzez wyłącznie produktów zwierzęcych nie jest zbilansowana pod
względem zawartości tłuszczu i cholesterolu niezbędnych prekursorów do
biosyntezy hormonów płciowych, co może wpływać na zdolność do prokreacji
wegan.
3) Wysokie spożycie białka, niskie spożycie wapnia i witaminy D oraz
nieprawidłowy stosunek Ca:P mogą predestynować do rozwoju osteoporozy.
4) Zasadnym jest monitorowanie sposobu żywienia wegan w tym okresie życia
wczesnej dorosłości oraz doposażenie diety w inne źródła składników
odżywczych.
Literatura
1. Andrews K.W., Schweitzer A., Zhao C., The caffeine contents of dietary supplements
commonly purchased in the US: analysisof53productswithcaffeine-contsiningingredients.
Anal Bioanal Chem, 2007, 398, 231-239.
2. Baines S., Powers J., Brown W.J. How does the health and well-being of young Australian
vegetarian and semi-vegetarian women compare with non-vegetarians? Public Health
Nutrition, 2007, 10, 436-442.
3.
Bossingham M.J., Carnell N.S., Campbell W.W., Water balance, hydration status, and
FAT-free mass hydration in younger and older adults. Am J Clin Natur 2005, 81, 13421350.
4. Chavarro J.E., Rich-Edwards J.W., Rosner B.A., Willett W.C., A prospective study of dairy
food intake and anovulatory infertility. Hum. Reprod. 2007a, 22, 5, 1340-1347.
5. Chavarro J.E., Rich-Edwards J.W., Rosner B.A., Willett W.C., Diet and lifestyle in the
prevention of ovulatory disorder infertility. Obstet. Gynecol. 2007b, 110, 5, 1050-1058.
6. Elmadfa I., Singer I., Vitamin B-12 and homocysteine status among vegetarians: a global
perspective. Am. J. Clin. Nutr., 2009, 89, 1693-1698 (abstract).
7. Fraser G.E., Associations between diet and cancer, ischemic heart disease, and all-cause
mortality in non-Hispanic white California Seventh-day Adventists. Am. J.Clin. Nutr.,
1999, 70, 3, 532-538.
8. Gacek M. Wybrane zachowania żywieniowe osób dorosłych o zróżnicowanym modelu
żywienia. Roczniki PZH, 2008, 59, 1, 59-66.
9. Gale C.R., Deary I.J., Schoon I., Batty D., IQ in childhood and vegetarianism in adulthood:
1970 British cohort study. BMJ 2007, 334
10. Grzybowski A., Grzybowski P., Mrzygłód S., Trafalska E., Żywieniowe uwarunkowania
stanu zdrowia ludzi w wieku produkcyjnym w świetle norm i zwyczajów żywieniowych.
Probl Hig Epidemiol., 2007, 88, 1, 1-6.
11. Haddad E.H., Berk L.S., Kettering J.D., Hubbard R.W., Peters W.R., Dietary intake and
biochemical hematologic, and immune status of vegans compared with nonvegetarians.
Am. J, Clin. Nutr., 1999, 70, 3, 586-593.
12. Holik M.F., Resurrection of vitamin deficiency and rickets. J. Clin. Invest., 2006, 116,
2062-2072.
13. Hozyasz K., Zawartość i biodostępność witamin i pierwiastków śladowych w dietach
wegetariańskich. Medycyna Rodzinna, 2000, 1, 8-13.
14. Hull M., North K., Farrow A., Ford W., Delayed conception and active and passive
smoking. The Avon longitudinal study of pregnancy and childhood study team. Fertil. Steril.
2000, 74, 725-733.
15. Jabłoński E., Dieta bezmięsna u sportsmenek - komentarz. Medycyna po Dyplomie, 2000,
9, 5, 69.
16. Jarosz M., Bułhak-Jachymczyk B., Normy żywienia człowieka. Podstawy prewencji otyłości
i chorób niezakaźnych. PZWL, 2008, Warszawa.
17. Jelski W., Sani T.A., Szmitkowski M., Wpływ alkoholu etylowego na układ krążenia.
Polski Merkuriusz Lekarski, 2006, 21, 123, 299-302.
18. Kasperczyk T., Poziom sprawności i aktywności fizycznej a zdrowie. Nowa Medycyna.
Medycyna w Sporcie, 2000, 4, 108, 12, 88-90.
19. Kazimierska E., Weyer-Hepka J., Niedobór witamin B12 u kobiet w wieku rozrodczym.
Medycyna po Dyplomie, 2002, 11, 12, 150-153.
20. Key T.J., Appleby P.N., Roselli M.S., Health effects of vegetarian diets. Nutrition Society,
2006, 65, 35-41.
21. Kosińska J., Billing-Marczak K., Krotkiewski M., Nowe nieznane funkcje witaminy D.
Medycyna Rodzinna, 2008, 2, 34-47.
22. Kwiatkowska E., Fitoestrogeny sojowe w profilaktyce chorób cywilizacyjnych. Postępy
Fitoterapii, 2007, 4, 207-211.
23. Larsoon C.L., Jonhansson G. K., Dietary intake and nutritional status of young vegans and
omnivores in Sweden. Am. J. Clin. Nutr., 2002, 76, 1, 100-106.
24. Larsson C.L., Rönnlund U., Johansson G., Dahlgren L., Veganism as status passage: The
process of becoming a vegan among youths in Sweden. Appetite 2003, 41, 1, 61-67.
25. Macura B., Śliwa L., 2006. Interakcje pomiędzy endogennymi estrogenami a
środowiskowymi fito estrogenami w regulacji działania układu rozrodczego męskiego.
Medycyna Rodzinna, 2006, 4, 86-91.
26. Makara-Studzińska M., Koślak A., Wołyniak M., Szwedo M., Urbańska A., Ocena
poziomu wiedzy młodych kobiet i mężczyzn w zakresie czynników mających wpływ na
płodność. Zdrowie Publiczne, 2008, 118, 1, 15-19.
27. Masalha R., Rudoy I., Volkov I., Yusuf N., Wirguin I., Herishanu Y.O., Symptomatic
dietary vitamin B12 deficiency in a nonvegetarian population. Am. J. Med. 2002, 112, 413416.
28. Mc Cully K.S., Homocysteine, vitamins, and vascular disease prevention. Am. J. Clin.
Nutr., 2007, 86, 1563-1568.
29. Millward D.J., The nutritional value of plant- based diets in relation to human amino acid
and protein requirements. Proceedings of Nutrition Society, 1999, 58, 249-260.
30. Moran L.J., Noakes M., Clifton P.M., Tomlinson L., Galletly C., Norman R.J., Dietary
composition in restoring reproductive and metabolic physiology in overweight women with
polycistic ovary syndrome. J. Clin. Endocrinol. Metab. 2003, 88, 2, 812-819.
31. Nowak A., Pilaczyńska-Szcześniak ł., Krutki P., Kasprzak Z., Karolkiewicz J., Majchrzycki
M., Ocena wybranych wskaźników metabolizmu węglowodanowego i lipidowego u osób
stosujących dietę wegańską. Endokrynologia Polska, 2003, 54, 2, 181-185.
32. Pasińska M., Przybylski G., Haus O., Ludwikowski G., Rozpowszechnienie palenia tytoniu
wśród par z niepowodzeniami ciążowymi z poradni genetycznej szpitala uniwersyteckiego
im. Dr A. Jurasza w Bydgoszczy. Medycyna Praktyczna, 2009, 60, 2, 117-123.
33. Pękala J., Patkowska-Sokoła B., Bodkowski R., Jamroz D., Nowakowski P., Lochyński S.,
Librowski T., L-Carnitine – metabolic function and meaning in humans life. Curr. Drug
Metab. 2011, 12, 7, 667-678.
34. Pénau S., Dauchet L., Vergnaud A.C., Estaquio C., Kesse-Guyot E., Bertrais S., LatinoMartel P., Hercberg S., Galan P., Relationship between iron status and dietary fruit and
vegetable based on their vitamin C and fiber content. Am. J. Clin. Nutr., 2008, 87, 5, 12981305.
35. Phillips F., Vegetarian Nutrition. British Nutrition Foundation. Nutrition Bulletin, 2005,
30, 132-167.
36. Pietruszka B., Brzozowska A., Uwarunkowana suplementacja diety witaminami i
składnikami mineralnymi w Polsce. Żywienie Człowieka i Metabolizm, 2002, 29, 215-219
37. Prescha A., Biernat J. Wpływ fitoestrogenów pokarmowych na organizm człowieka.
Bromatologia i Chemia Toksykologiczna, 2008, 41, 209-214.
38. Przysławski J., Górna I., Florek E., Szymanowski K., Rola wybranych składników
pożywienia w profilaktyce niepłodności u kobiet. Bromatologia i Chemia Toksykologiczna,
2010, XLIII, 2, 138-144.
39. Rembiałkowska E., Wasiak-Zys G., Ocena wartości energetycznej i pokarmowej diety
wegetariańskiej opartej na żywności konwencjonalnej i ekologicznej. Bromatologia i
Chemia Toksykologiczna, 2003, 36, 2, 97-105.
40. Remer T., Influence of diet on acid - base balance. Seminars in Dialysis 2000, 13,221-226
41. Ronis M. J., Hennings L., Stewart B., Basnakian A.G., Apostolov E. O., Albano E., Badger
T. M., Petersen D. R., Effects of long term ethanol administration in a rat total enteral
nutrition model of alcoholic liver disease. Am. J. Physiol. Gastrointest Liver Physiol. 2011,
300, 109-119.
42. Ruder E.H., Hartman T.J., Blumberg J., Goldman M.B., Oxidative stress and antioxidants:
exposure and impact on female fertility. Hum. Reprod. 2008, 14, 4, 345-357.
43. Rutkowski M., Matuszewski T., Kędziora J., Paradowski M., Kłos K., Zakrzewski A.,
Witaminy E, A i C jako antyoksydanty. Polski Merkuriusz Lekarski, 2010, 29, 174, 377381.
44. Semczuk M., Andrologia. Wyd. Lek. PZWL, 2006, Warszawa.
45. Sobczuk A., Jabłoński E., Rola diety i wapnia w profilaktyce osteoporozy
pomenopauzalnej. Przegląd Menopauzalny, 2005, 2, 48-52.
46. Szponar L. Wolnicka K., Rychlik E., Album fotografii produktów i potraw. IŻŻ, 2000,
Warszawa.
47. Tkaczuk-Włach J., Robak-Chołubek D., Jakile G., Niepłodność męska. Przegląd
Menopauzalny, 2006, 5, 333-338.
48. Traczyk I., Ziemlański Ś., Porównanie wartości odżywczej racji pokarmowych wegetarian i
osób żywiących się tradycyjnie. Żywienie Człowieka i Metabolizm, 2000, 27, 1, 55-69.
49. Turlejska H., Pelzner U., Szponar L., Konecka-Matyjek E., Zasady racjonalnego żywienia.
Zalecane racje pokarmowe dla wybranych grup ludności w zakładach żywienia
zbiorowego. Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr, 2006, Gdańsk.
50. Vaamonde D., Da Silva-Grigoletto M.E., García-Manso J.M., Barrera N., VaamondeLemos R., Physically active men show better semen parameters and hormone values than
sedentary men. Eur. J. Appl. Physiol. 2012, 112, 9, 3267-3273.
51. Vaz F.M., Wanders R.J.A., Carnitine biosynthesis in mammals. Biochem. J. 2002, 361,
417-429
52. Wdowiak A., Jakiel G., Wpływ wybranych zachowań zdrowotnych na męską płodność w
aspekcie markerów równowagi układu oksydoredukcyjnego plazmy nasienia. Zdrowie
Publiczne, 2004, 114, 1, 42-45.
53. WHO, Diet, nutrition and prevention of chronic diseases. Report of a WHO Study Group
Technical Report Series 797, WHO 1990, Geneve.
54. Winiarska-Mieczan A., Mazurek K., Porównanie wartości odżywczej diety tradycyjnej,
semiwegetariańskiej i wegańskiej. Żywienie Człowieka i Metabolizm, 2005, 32,3, 203-213.
55. Wong WY, Flik G, Groenen PM ??? The impact of calcium, magnesium, zinc, and copper
in blood and seminal plasma on semen parameters in men. Reprod Toxicol. 2001 MarApr;15(2):131-6.
56. Zdrojewicz Z., Wiśniewska A., Rola cynku w seksualności mężczyzn. Adv. Clin. Exp.
Med. 2005, 14, 6, 1295-1300.
Abstract: Veganism is one of the most rigorous forms of vegetarianism. Resignation from
animal products in diet has a significant influence on energetic and nutritional value of the diet
that is why it is not being recommended for children during the period of growth and
development, also for pregnant and lactating women. However no works have been found
which show any influence of this diet on young adult women and men. This work aims at
evaluating of the state of nutrition and way of nutrition of 23 women and 14 men aged 21 – 30,
complying to the requirements of vegan diet in the aspect of possible procreation. A
questionnaire test has been conducted as to the life style and frequency of consumption of
chosen groups of consumption products. Evaluation of the state of nutrition of vegans was
based on BMI indicator value, which showed proper state of nutrition in all men and also
underweight in women. Analysis 111 of the whole day nutrition ratios of vegans has shown that
despite energetic value near prescribed values, low consumption of animal protein, fat,
cholesterol, calcium and fluids, with simultaneous high protein consumption in general, easy to
assimilate carbohydrates, fibers, mineral ingredients (P, Mg, Fe, Zn, Cu, ), vitamins A, E, group
B and C.
Both, life style and the way of nutrition of vegans was not definitely done according
to the assumed nutrition system. The vegan diet, by exclusion of animal products is not
balanced as to the content of fat and cholesterol, indispensable precursors for biosynthesis of
sex hormones, which can influence their ability of procreation. And what is more, low
consumption of calcium and vitamin D might predestine the development of osteoporosis. That
is why it is important to monitor the vegan nutrition system during the period of life of early
adulthood and to supplement the diet with other sources of nutritional ingredients.