Metoda Delphi. Źródła, proces, zastosowanie w ocenie

PSYCHOGERIATRIA POLSKA 2010;7(2):45-50
artykuł poglądowy opinion article
Metoda Delphi. Źródła, proces, zastosowanie
w ocenie psychospołecznych aspektów
psychogeriatrii
The Delphi Method. Origins, process, implementation in
assessment of psychosocial aspects of old age psychiatry.
Magdalena Ciałkowska-Kuźmińska, Patryk Piotrowski,
Tomasz Adamowski, Andrzej Kiejna
Katedra i Klinika Psychiatrii AM we Wrocławiu
Kierownik: prof. dr hab. n. med. Andrzej Kiejna
Słowa kluczowe: metoda Delphi, polityka społeczna, osoby starsze
Key words: Delphi method, social policy, elderly
Streszczenie
Praca ma na celu przybliżenie Czytelnikowi metody Delphi – jej źródeł, procesu tworzenia i przebiegu
oraz zastosowań. Metoda Delphi została zaprojektowana w celu rozwiązywania złożonych problemów i
podejmowania decyzji, które opierają się na pracy grupy. Jej dzisiejsze zastosowania są bardzo szerokie:
od analiz rynków i użyteczności poszczególnych technologii poprzez opracowywanie strategii polityki
społecznej. Delphi znalazła zastosowanie również w opiece zdrowotnej. Metoda Delphi była wykorzystana w badaniach finansowanych przez Komisję Europejską oraz w badaniach polskich o zasięgu
ogólnokrajowym. Metoda Delphi charakteryzuje się: anonimowością odpowiedzi uczestników panelu
ekspertów, asynchronicznością udzielanych odpowiedzi, regularnym sprzężeniem zwrotnym, a także
przeprowadzaniem analizy statystycznej uzyskanych odpowiedzi w poszczególnych etapach. Autorzy
zachęcają do stosowania metody Delphi w badaniach psychospołecznych aspektów psychogeriatrii i
pomocy socjalnej osobom starszym. Atutem metody Delphi jest jej użyteczność w rzetelna i twórcza
eksploracji problemów przy jednoczesnym minimalizowaniu negatywnych zjawisk związanych z pracą
grupową.
Abstract
The aim of the article is a presentation of the Delphi method – its source, course of elaboration and
application. The method was invented as a tool to solve future problems and for the need of decision-making. Currently the Delphi method is applicable in varied fields like market analysis, technological
sciences and social policy. Recently the method is used in health care not only for the purpose of national
but European scientific projects financed by the European Commission as well. Delphi is characterized
by anonymity of experts’ panel ideas, asynchronicity, regular feedback and statistical analysis of the
results. The authors emphasize the usage of method in psychosocial aspects of old age psychiatry,
social support programmes.
PGP 133
Adres do korespondencji:
Magdalena Ciałkowska-Kuźmińska;
Katedra i Klinika Psychiatrii,
Akademii Medycznej we Wrocławiu,
50-367 Wrocław, Wybrzeże L. Pasteura 10;
e-mail: [email protected]
Copyright © 2010 Fundacja Ochrony Zdrowia Psychicznego
46
Magdalena Ciałkowska-Kuźmińska i wsp.: Metoda Delphi
Wstęp
Metoda Delphi stosowana jest powszechnie w krajach Europy zachodniej oraz USA, na gruncie krajowym staje się coraz bardziej znaną w dziedzinach związanych z technologią i analityką, choć wydaje
się być wciąż niedoceniana przez badaczy zajmujących się obszarem nauk społecznych i medycznych,
w tym również psychiatrią społeczną i psychogeriatrią. Niniejsza publikacja ma na celu przybliżenie
polskiemu Czytelnikowi zasady projektowania i wdrażania badań z zastosowaniem metodologii delfickiej,
ze szczególnym uwzględnieniem jej przydatności w analizowaniu obszaru pomocy osobom starszym
w rożnych formach psychiatrycznej opieki zdrowotnej (zakłady opiekuńczo-lecznicze, domy pomocy
społecznej).
Źródła metody Delphi
Metoda Delphi jest narzędziem wykorzystywanym w prognozowaniu. Kluczowym źródłem danych jest stanowisko jednostek, które komunikując się ze sobą w sposób anonimowy, ustrukturyzowany oraz asynchroniczny
wypracowują określone stanowisko [1]. Moderatorzy badania skupiają się na analizowaniu i hierarchizacji
opinii ekspertów. Celowość zastosowania Delphi polega z jednej strony na możliwie rzetelnej, a z drugiej
maksymalnie twórczej analizie pomysłów lub tworzenia odpowiednich informacji, które umożliwią rozwiązanie
problemu lub podjęcie decyzji w danej dziedzinie. Opisywana metoda jest szeroko stosowana do prognozowania w technologii, ekonomii, edukacji, ochronie zdrowia [1, 2, 3].
Za twórców metody Delphi uznaje się Olafa Helmera i Normana Dalkey’a, a także innych badaczy korporacji
Research and Development z Santa Monica (Kalifornia, USA). Przyczynkiem do jej powstania była konieczność
opracowania prognoz w obszarze działań wojennych, a zwłaszcza analizy potencjalnych industrialnych celów
ataku z wykorzystaniem broni jądrowej [2, 3, 4, 5]. Następnie metodę tę rozwijano, aby zminimalizować
wady tradycyjnych strategii prognozowania, zwłaszcza zaś wyeliminować niekorzystne zjawiska związane z
pracą grupową, w tym myśleniem grupowym.
Przydatność zastosowaniem metody delfickiej w projektowaniu potwierdziła się w badaniach prowadzonych
na gruncie psychologii społecznej. Irving Janis w 1972 roku opisał zjawisko zwane „syndromem grupowego
myślenia”. Syndrom ten występuje przy grupowym podejmowaniu decyzji, które wiąże się z wieloma pułapkami: iluzją jednomyślności, iluzją etyczności, iluzją wszechmocności, posługiwaniem się stereotypami,
wprowadzaniem autocenzury, racjonalizacją decyzji grupy i powoływaniem tzw. stróżów poprawnego myślenia. Do błędnych grupowych decyzji, związanych z powyższymi zjawiskami Janis zaliczył do m.in. decyzję
NASA o wystrzeleniu wahadłowca kosmicznego „Challenger” oraz decyzję o inwazji na Koreę Południową
w 1950 roku [6, 7]. Ponadto w grupowym podejmowaniu decyzji istotną rolę odgrywają liderzy, zwykle
wyznaczający kierunek eksploracji problemu reszcie grupy, zawężając możliwości rozwiązań. Niebagatelną
rolę dla konstruktywnej pracy grupy mają właściwie rozwiązywane konflikty personalne, czy też negatywne
zjawisko rozproszenia odpowiedzialności.
Dla badawczej rzetelności istotna jest metodologiczna świadomość badacza, że prognozowanie metodą delficką
z zasady jest niefalsyfikowalne aż do momentu, w którym można w rzeczywistości zweryfikować trafność
dokonanych prognoz. Zgodnie z zasadą racjonalnego uznawania przekonań, rezultaty Delphi charakteryzują się takim stopniem niezawodności, jaki odpowiada wnioskowaniu za pomocą opinii konkretnego panelu
eksperckiego. Rezultaty Delphi są więc wysoce zależne od czynników związanych z: jakością postawionego
problemu badawczego, konstrukcją samego kwestionariusza, doborem grupy ekspertów przez moderatorów,
sposobem zbierania danych.
Analizy użyteczności Delphi wykazały, że (1) przewidywania uczynione przez grupę były bardziej prawdopodobne niż te, które były poczynione przez poszczególne osoby, oraz że (2) stanowiska poszczególnych
osób miały tendencję do konwergencji w miarę trwania badania. Należy zauważyć, że błąd prognozowania
z użyciem Delphi w porównaniu z innymi metodami (tj. jakościowymi i nieustrukturalizowanym prognozowaniem subiektywnym) jest znacznie niższy. [3].
47
Magdalena Ciałkowska-Kuźmińska i wsp.: Metoda Delphi
Cechy metody Delphi
Metoda Delphi jako narzędzie służące ustrukturyzowaniu procesu komunikacji odwołuje się do 4 zasadniczych cech, zgodnie z którymi jest projektowana i prowadzona:
Anonimowość
Wszyscy uczestnicy badania zachowują anonimowość dla siebie nawzajem; osobami, które mają wgląd
w skład panelu są moderatorzy badania. Dzięki takiemu zabiegowi respondenci z większą szczerością
odpowiadają na pytania, eliminowana jest również tendencja do ujednolicania odpowiedzi, lęk przed
autorytetem, wpływ eksperta grupowego na podejmowanie decyzji oraz szereg zjawisk związanych z
błędem grupowego myślenia. Ponadto respondenci mogą mieć pewność w kolejnych rundach badania,
że sugerując się zdaniem grupy i zmieniając własne odpowiedzi nie stracą autorytetu [4, 8].
Asynchroniczność
Istotną cechą metody jest również możliwość nierównoczesnego udzielania odpowiedzi przez poszczególnych uczestników panelu. Umożliwia ona zaproszenie do panelu eksperckiego osoby, które – mimo
dzielącej je odległości – są rzeczywistymi ekspertami w danej dziedzinie. Wszystkie zaproszone osoby
mają szansę rozważać zaproponowane przez badaczy tematy i odpowiadać na pytania w korzystnym
dla siebie czasie i zgodnie z własnymi możliwościami.
Kontrolowane, regularne sprzężenie zwrotne
Istotą metody Delphi jest wykorzystywanie danych uzyskanych w danym etapie do tworzenia następnego
etapu. Sprzężenie zwrotne odnosi się zarówno do respondentów (udzielających odpowiedzi w ramach
konkretnego zagadnienia), jak i do moderatorów (którzy informują o wynikach analizy statystycznej
zgodnie z przyjętymi założeniami) [2, 8].
Analiza statystyczna
Odpowiedzi udzielone przez poszczególnych ekspertów, jak również panelu jako całości są poddawane
analizie statystycznej, które następnie zostają przekazane grupie. Wiele z tych informacji przyjmuje
postać analiz liczbowych i statystycznych, z użyciem miar dyspersji (odchylenia standardowego) oraz
miar tendencji centralnej (przede wszystkim mediany i średniej arytmetycznej). W ostatnim czasie
powszechniejsze zastosowanie znajduje teoria zbiorów rozmytych, umożliwiająca redukcję błędów w
szacunkach związanych z niejasnościami semantycznymi w skalach oceny określanych stwierdzeniami.
Po każdej z rund respondenci otrzymują informację o statystykach każdej pozycji kwestionariusza,
mają tym samym możliwość zestawić własne stanowisko z opinią grupy, a także zmienić wyrażoną
wcześniej opinię [4].
Pułapki metody Delphi
Zalety metody odnoszą się do minimalizacji tych procesów grupowych, które są niekorzystne z punktu
widzenia procesu rozwiązywania problemów i podejmowania decyzji. Zostały one szczegółowo omówione powyżej.
Jeśli więc wziąć pod uwagę ograniczenia metody delfickiej podstawowym zarzutem są wątpliwości
natury metodologicznej dotyczące wyników badania. Wiąże się to z tym, że jako badanie o cechach
jakościowych trudno poddać tę metodę normalizacji, zobiektywizować i wystandaryzować [8]. Jako
słabość autorzy podkreślają również niski stopnień niezawodności opinii panelu ekspertów, wrażliwość
rezultatów na dwuznaczności, niejasności w kwestionariuszu oraz trudność rzeczywistej oceny doświadczenia ekspertów włączonych w panel [Makridakis i Wheelright (1978), za: 3]. Delphi należy do
metod bazujących na wiedzy jednostek (opartej na doświadczeniu lub intuicyjnej). Bezpośrednio więc
od jakości doświadczenia, umiejętności i wiedzy respondentów badania zależeć będzie jakość wniosków.
Jeśli więc eksperci okażą się być nie dość kompetentni, wyrażone przez nich opinie nie będą miały
wystarczającej mocy wyjaśniającej [2, 9, 10].
48
Magdalena Ciałkowska-Kuźmińska i wsp.: Metoda Delphi
Warto zwrócić uwagę, że badanie z zastosowaniem Delphi ma stosunkowo długi okres pozyskiwania
wyników, choć to ograniczenie z powodzeniem jest znoszone przez elektroniczne wersje badań [2].
Biorąc pod uwagę powyższe metoda Delphi powinna być w każdym przypadku zastosowana jako metoda
z wyboru przez świadomego metodologicznie badacza
Proces Delphi
Badanie z użyciem metody delfickiej przebiega procesualnie. Etap pierwszy -przygotowawczy - wiąże
się z analizą zagadnienia, które ma zostać eksplorowane, poszukiwaniami właściwych osób do grupy
eksperckiej, przygotowaniem i przetestowaniem możliwie optymalnego kwestionariusza, pozbawionego
dwuznaczności oraz bez zakodowanych ukrytych oczekiwań badaczy.
Kolejny etap – pozyskiwania informacji od respondentów oraz systematycznego dostarczania im informacji o wskaźnikach statystycznych uzyskanych wyników na zasadzie sprzężenia zwrotnego – może
w zależności od potrzeb składać się z dwóch i więcej właściwych rund. Końcowa analiza uzyskanych
wyników i wdrożenie rezultatów następuje po zakończeniu badania z udziałem respondentów.
Fowles [za: 3] wskazuje na dziesięć kroków, niezbędnych w procesie projektowania i wdrażania metody:
1. Stworzenie grupy, powołanie moderatorów odpowiedzialnych za przeprowadzenie i monitorowanie
badania, na czele z wyłonieniem obszaru, będącego przedmiotem analiz
2. Ukonstytuowanie panelu uczestniczącego w badaniu. Zwykle panel uczestników jak zarazem panelem rzeczywistych ekspertów w danym obszarze
3. Tworzenie kwestionariusza pierwszej rundy
4. Testowanie kwestionariusza pod względem jednoznaczności i zrozumiałości
5. Przesłanie pierwszego kwestionariusza do uczestników badania
6. Analiza odpowiedzi w ramach pierwszej rundy
7. Przygotowanie kwestionariusza drugiej rundy
8. Przesłanie drugiego kwestionariusza do uczestników badania
9. Analiza odpowiedzi w ramach drugiej rundy (fazy 7-9 mogą być wielokrotnie powtarzane w zależności od celu badania i przyjętych założeń odnośnie stabilności wyników, zarówno w aspekcie
konsensusu, jak i rozbieżności)
10. Opracowanie przez moderatorów raportu dotyczącego wyników.
Zastosowania metody Delphi
Metoda Delphi była przez lata z powodzeniem wykorzystywana zarówno w procesie prognozowania, jak
i kreowania rozwiązań dla aktualnych problemów w różnych obszarach. Od momentu jej stworzenia do
dnia dzisiejszego przeszła szereg metamorfoz, które uelastyczniły jej przebieg, poszerzając jednocześnie
zakres jej zastosowań. Doniesienia na temat możliwości jej wdrożenia w coraz to nowych obszarach
dokonywane są na bieżąco. Ugruntowane miejsce znalazła w badaniach obszarów:
• polityki społecznej – przede wszystkim w obszarze oczekiwań i potrzeb różnych środowisk,
w obszarze planowania strategii rozwoju regionu, gałęzi gospodarki, rozwoju kraju
• medycyny – zarówno jeśli chodzi o dydaktykę medyczną, jak i jakość opieki oraz zakres oraz
dostępność świadczonych usług, tworzenie wytycznych i standardów postępowania w różnych
obszarach opieki zdrowotnej,
• ochrony zdrowia, promocji i edukacji zdrowotnej – w celu analizy wyzwań, jakie stoją przed
tymi dziedzinami nauki, aby właściwie zaprojektować długofalowe plany badawcze, usługowe
i finansowe [8].
• zarządzania i marketingu – w celu ustalenia najlepszej strategii rozwoju firmy, produktu, określenia
oczekiwań szczególnej grupy klientów
• technologii i teleinformatyki – w celu analizy najlepszych strategii rozwoju określonej technologii
z uwzględnieniem jej możliwych zastosowań w różnych obszarach życia.
49
Magdalena Ciałkowska-Kuźmińska i wsp.: Metoda Delphi
Metoda Delphi w ocenie społecznych aspektów psychogeriatrii
Obszar psychogeriatrii i pomocy społecznej staje się palącym problemem zarówno Polski, jak i innych
„starzejących się” państw europejskich. Stąd też koncentracja światowych i regionalnych decydentów
na możliwościach poprawy jakości tejże opieki, poczynając od analizy potrzeb poprzez charakterystykę
samego procesu opieki nad pacjentami w wieku podeszłym, na efektywności poszczególnych procedur i
opracowaniem nowych strategii skończywszy. W warunkach polskich systemowe rozwiązania w obszarze
problematyki zdrowia psychicznego starszych osób wciąż pozostaje w niedostatku, mimo wzrastającej
świadomości konieczności zmian oraz wielu projektów poprawy tej sytuacji na szczeblach regionalnych.
W analizie opieki nad seniorami badacze, a coraz częściej i urzędnicy zwracają uwagę na zmienną jakości życia osób starszych i ich opiekunów/ krewnych, potrzeby w różnych obszarach życia, oczekiwania
towarzyszące hospitalizacji, zaangażowanie i obciążenie opieką krewnych/ przyjaciół. Opracowano wiele
skal i kwestionariuszy o dobrych właściwościach statystycznych, które mogą służyć do badania wspomnianych zmiennych, jakkolwiek ich przeznaczeniem nie jest znajdowanie rozwiązań, przewidywanie i
planowaniu opieki – do analiz tych z powodzeniem może zostać zastosowana metoda Delphi.
Szczególne zastosowania mogą obejmować:
• analizę optymalnych kierunków polityki społecznej w obszarze psychogeriatrii oraz pomocy socjalnej
osobom starszym,
• opracowanie standardów i procedur postępowania medycznego w odniesieniu do poszczególnych
zaburzeń psychicznych u seniorów,
• analizę szczegółowych potrzeb środowiska lokalnego i sytuacji wymagających pilnych zmian systemowych.
Grupami ekspertów dla podejmowanych w tym duchu badań mogą być zarówno decydenci w obszarze
opieki zdrowotnej, specjaliści – lekarze, psychologowie, pielęgniarki, opiekunowie oraz inne grupy
zawodowe, jak i sami beneficjenci tych usług - osoby chore, starsze oraz ich rodziny czy rzecznicy.
Warto podkreślić, że proponowana metoda może być szczególnie użyteczna, jeśli panelem ekspertów
są osoby starsze, zabierające głos w oparciu o własne doświadczenia i spostrzeżenia, nieposługujący
się specjalistyczną wiedzą i umiejętnościami. Wynika to z właściwości samej metodyki badania.
Metoda delficka, cechująca się asynchronicznością udzielanych odpowiedzi oraz anonimowością stanowi
korzystną formę prowadzenia dialogu z grupą seniorów. Każda osoba ma możliwość odpowiedzieć na
pytania w dogodnym dla siebie czasie i miejscu, dowolnie korzystając z pomocy innych osób, chociażby
poprzez konsultację własnej opinii. Udzielane odpowiedzi nie są recenzowane, oceniane czy odrzucane
przez ankietera, jak może mieć to miejsce w tradycyjnych formach zbierania danych - metoda ta stanowi więc bezpieczny sposób wymiany poglądów i doświadczeń seniorów. Powyższe aspekty badania
delfickiego w społeczeństwie o stosunkowo niskim poziomie integracji osób starszych i ich obecności
w życiu społeczno-kulturalnym, jakim wydaje się być Polska, stanowią istotny zasób zmniejszający lęk
przed stygmatyzacją i wykluczeniem społecznym. Tak więc metodę delficką można uznać za protekcyjną, jeśli chodzi o poszanowanie i dostosowanie do możliwych trudności poznawczych osób starszych,
członków panelu ekspertów.
Jako sprawdzona i skuteczna, metoda delficka znalazła zastosowanie zarówno w szeregu projektów
finansowanych przez Komisję Europejską (w tym: EUNOMIA, DEMoB.inc), jak również projektach badawczych realizowanych pod auspicjami polskiego Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Obok
tradycyjnych metod prognozowania i rozwiązywania problemów warto zastosować ją w analizie i prognozowaniu społecznych aspektów psychogeriatrii.
50
Magdalena Ciałkowska-Kuźmińska i wsp.: Metoda Delphi
Piśmiennictwo
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
[6]
[7]
[8]
[9]
[10]
Cuhls K Delphi method. http://www.unido.org/file-storage/download/?file_id=16959
Gordon TJ The Delphi Method. http://www.futurovenezuela.org/_curso/5-delphi.pdf; 1994
Günaydin M The Delphi Method http://www.iit.edu/~it/delphi.html
Geray H The Delphi Method. http://www.iyte.edu.tr/~muratgunaydin/delphi.htm
Baker J, Lovell K, Harris N How expert are the experts? An exploration of the concept of ‘expert’
within Delphi panel techniques. Nurse Res. 2006; 14 (1): 59-70
Aronson E, Wilson TD, Akert RM Psychologia społeczna. Serce i umysł. Poznań: Zysk i S-ka; 1997
Domachowski W Przewodnik po psychologii społecznej. Warszawa: PWN; 2000
Mullen PM Delphi: Myths and reality. J Health Organ and Manag. 2003;17(1): 37-52
Burnam A Selecting Performance Measures by Consensus: An Appropriate Extension of the Delphi
Method?. Psychiatr Serv. 2005; 56 (12): s.1583
Linstone HA, Turoff M Intoduction. W: Linstone HA,Turoff M (red.) The Delphi method.
Techniques and applications. s. 3-12 2002 http://is.njit.edu/pubs/delphibook/
Zrecenzowano/Reviewed 15.09.2010
Zatwierdzono do druku/Accepted 22.09.2010