Architektura - Ciechocinek.pl

FOLKLOR KUJAW
Architektura
Zgodnie z zapowiedzià z poprzedniego numeru
„Zdroju Ciechociƒskiego”, w poni˝szym artykule podejm´ temat zwiàzany z naszym regionem etnograficznym - Kujawami.
Wywiàzujàc si´ ze z∏o˝onej obietnicy, rozpoczn´
od zagadnieƒ dotyczàcych architektury, charakterystycznej dla osadnictwa na Kujawach. Aby bli˝ej zapoznaç si´ z tà tematykà, ju˝ na wst´pie nale˝y zaznaczyç,
˝e decydujàcym czynnikiem kszta∏tujàcym charakter
osadnictwa wsi kujawskiej by∏o Êcis∏e jej powiàzanie
z naturalnymi czynnikami Êrodowiska. Kompozycja
przestrzenna, wykorzystywane materia∏y, formy ornamentyki by∏y odwzorowaniem odpowiednich elementów, które mo˝na odnaleêç w przyrodzie.
Natura sama dyktowa∏a rozwiàzania lub udziela∏a
odpowiedzi, w jaki sposób osadnicy mogli zorganizowaç dla siebie odpowiednie warunki mieszkalne.
Znamienne dla kultury ludowej, co w rezultacie jest
jej jednym z najwa˝niejszych wyró˝ników, jest jej harmonijne wspó∏istnienie z przyrodà. Ta, niestety, ju˝
tylko bajkowa symbioza cz∏owieka i natury przek∏ada∏a
si´ na pi´kno i funkcjonalnoÊç osad wiejskich. Architektura w zasadzie wtapia∏a si´ w krajobraz. Jej kolorystyka, tworzywa i zastosowane formy imitowa∏y Êrodowisko naturalne. Nie tylko elementy kultury materialnej, ale i styl ˝ycia funkcjonowa∏ odpowiednio z
cyklem przyrodniczym. Pory roku nadawa∏y rytm i
determinowa∏y wszystkie dzia∏ania. Cykl solarny i lunarny tworzy∏y harmonogram pracy i odpoczynku w
kulturze ludowej.
Mówiàc o jakiejkolwiek formie architektonicznej
charakterystycznej dla regionu etnograficznego, nale˝y wyraênie zaznaczyç, ˝e odwo∏uj´ si´ do pewnego
modelu, który na Kujawach zyska∏ popularnoÊç na
tyle, i˝ sta∏ si´ rozpoznawalny w naszym regionie etnograficznym.
Zagroda kujawska, której w∏aÊcicielem by∏ bogaty
gospodarz, sk∏ada∏a si´ z kilku budynków, które tworzy∏y kompleks gospodarski majàcy zapewniç optymalne funkcjonowanie jej mieszkaƒców. WÊród podstawowych zabudowaƒ nale˝y wymieniç chat´, budynki
gospodarcze i inwentarskie, ogrodzenie, studni´ z
cembrowinà i ˝urawiem, piwnice - ziemianki, ˝eliwny
kierat, torfiarni´ i ma∏à architektur´ sakralnà, czyli
kapliczk´.
Podstawowà formà architektonicznà, która wyst´powa∏a na wsi kujawskiej, by∏y chaty wàsko frontowe
czasami wyst´pujàce z podcieniem znajdujàcym si´ u
wejÊcia. Przest´pujàc próg chaty, wchodzimy do sieni,
która z jednej strony sàsiadowa∏a z kuchnià i alkierzem,
z drugiej zaÊ strony graniczy∏a z dwiema izbami, przy
czym jedna z nich pe∏ni∏a funkcj´ komory.
Chata usytuowana by∏a frontem do drogi, a jej ce-
ZDRÓJ CIECHOCI¡SKI wrzesieƒ 2008
chà charakterystycznà by∏y Êciany z drewnianych bali
bielone wapniem. Dwuspadowy dach pokrywano
s∏omà, a za pod∏og´ s∏u˝y∏a gliniana polepa. Stodo∏a
ustawiona by∏a w g∏´bi podwórza, a wzd∏u˝ jednego
z jej boków uszeregowano budynki gospodarcze. Zagroda otoczona by∏a p∏otem sztachetowym od strony
frontowej, który w tylnej cz´Êci podwórza przechodzi∏
w ˝erdziowy.
Zagroda stanowi∏a podstawowy warsztat pracy stàd
te˝ w jej obr´bie koncentrowa∏o si´ g∏ównie ˝ycie jej
mieszkaƒców. W obr´bie kompleksu budynków wkomponowano elementy zieleni ogródków kwiatowych,
zielnych i warzywnych.
Przy wznoszeniu Êcian najbardziej popularne by∏y
konstrukcje zr´bowe i sumikowi-∏àtkowe. Podstawowym materia∏em stosowanym do budowy cha∏up by∏o
drewno, które dominowa∏o do drugiej po∏owy XIX
wieku. Odpowiednie ustawodawstwo i ulgi podatkowe
wp∏yn´∏y na wzrost zastosowania ceg∏y i innych niepalnych materia∏ów przy budowie chat na Kujawach.
Wp∏yw na popularyzacj´ ceg∏y palonej, jak i surowej,
mia∏ równie˝ fakt, i˝ Kujawy nie zosta∏y zbyt hojnie
obdarzone lasami, co powodowa∏o deficyt drewna.
Dach o konstrukcji krokwiowej pokrywano s∏omà
tudzie˝ trzcinà. Warstwy tych materia∏ów pokrywano
snopeczkami albo luêno rozpoÊcierano i umacniano
tyczkami.
Dachówka palona bardzo d∏ugo nie mog∏a zastàpiç
tradycyjnych pokryw dachowych na terenie Kujaw. W
zasadzie dopiero po drugiej wojnie Êwiatowej w krajobrazie wsi kujawskiej s∏omiane dachy ust´powa∏y
pokryciu dachówkowemu.
Drzwi i okna by∏y p∏aszczyznà, na której ch´tnie
stosowano detale ozdobne. Na p∏ycie drzwi pojawia∏y si´ dekoracje ryte, dodawano klepki z kwiatowà
ornamentykà. Podobnie okiennice w swej najbardziej
rozpoznawalnej formie ze wzorem wyci´tych serduszek,
pó∏ksi´˝yców. Okucia, zawiasy, elementy ogrodzenia
by∏y polem do popisu dla kowalstwa artystycznego.
Okna nie by∏y zbyt du˝e tak, aby jak najmniej zimna
mog∏o przez nie wniknàç.
W krajobrazie wsi kujawskiej nale˝y równie˝ wyró˝niç takie zabudowania jak kuênia, wiatrak lub
bardzo rzadko m∏yn wodny do mielenia zbo˝a, karczma, olejarnia, pracownia garncarska i remiza stra˝acka.
W pejza˝ wsi subtelnie wkomponowane zosta∏y masywne sylwetki m∏ynów wietrznych. Na terenie Kujaw
najbardziej powszechnym typem wiatraka by∏y konstrukcje s∏upowe, czyli koêlaki. Jak nazwa wskazuje,
budynek wiatraka zawieszano na d´bowym s∏upie,
wpuszczonym w dwie skrzy˝owane podwaliny. Ca∏oÊç
szalowano pionowymi deskami i przykrywano dwuspadowym dachem za charakterystycznym naczó∏kiem
24
nad skrzyd∏ami. Na Êcianie frontowej po schodach
wchodzono na ganek, a dalej do wn´trza wiatraka.
Wewn´trz wiatraka wydzielono dwie kondygnacje.
Najwy˝ej znajdowa∏y si´ mechanizmy kó∏ z´batych,
ni˝ej zaÊ mechanizmy czyszczàce ziarno.
W pruskiej cz´Êci Kujaw pojawia∏y si´ bardziej zaawansowane technicznie holendry. By∏y to konstrukcje
trzykondygnacyjne wznoszone z ceg∏y palonej, z kopulastym obrotowym dachem.
Podobnie jak wiatraki w pejza˝u wsi kujawskiej
wyró˝nia∏y si´ budynki kuêni. Cechà charakterystycznà
bry∏y architektonicznej tego budynku gospodarskiego
by∏ podcieƒ, który mi´dzy innymi mia∏ dawaç os∏on´
przy wykonywaniu niektórych prac, na przyk∏ad kucia
koni. Âciany budowano z materia∏ów mieszanych drewna, gliny, ceg∏y palonej, kamienia. Jednak˝e, aby
uniknàç zagro˝enia po˝arem szczególnie na terenie
Kujaw pruskich zakazywano wznosiç budynki z materia∏ów ∏atwopalnych. Stàd te˝ coraz cz´Êciej wykorzystywanym materia∏em do budowy kuêni by∏a ceg∏a
palona i surowa.
Dla nadwiÊlaƒskich terenów wsi kujawskiej charakterystycznym typem architektury by∏y równie˝ zagrody
typu ol´derskiego. Wyst´pujàce w pasie nadwiÊlaƒskim
zagrody charakteryzujà si´ przede wszystkim po∏àczeniem domu mieszkalnego z budynkiem inwentarskim
pod jednym dachem. Zazwyczaj takie zagrody lokowano na naturalnych wzniesieniach lub sztucznie usypanych górkach. Rowy, stawy melioracyjne i wa∏y przeciwpowodziowe stanowi∏y o odr´bnoÊci i unikalnym
charakterze zagród ol´derskich. Sta∏ym elementem
krajobrazu w przypadku tego typu przestrzeni wiejskich
sà pasy zasadzonych wierzb i topól, które mia∏y spowalniaç fal´ powodziowà, a tym samym chroniç zagrody. Odr´bna metodyka pracy, gospodarnoÊç sprawia∏y, i˝ zagrody ol´derskie mimo swej prostoty by∏y
bogatsze ni˝ gospodarstwa kujawskie.
Architektura wiejska na terenie Kujaw jest typem
budownictwa doÊç zunifikowanego. Ró˝nice zaÊ, które
wyst´pujà, wynikajà z odmiennego wzrostu gospodarczego ziemi kujawskiej z zaboru rosyjskiego i pruskiego.
Dodatkowo nowe elementy i rozwiàzania architektoniczne pojawi∏y si´ wraz z osadnictwem ol´derskim
i koloniami fryderycjaƒskimi.
Chata ch∏opska na Kujawach to przyk∏ad form
osadniczych, które wzbogaca∏y Êrodowisko naturalne
przy jednoczesnej harmonijnej symbiozie z otoczeniem.
W nast´pnym numerze zajrzymy do wn´trza chaty
25
kujawskiej i dok∏adniej przyjrzymy si´ zgromadzonym
tam sprz´tom gospodarskim i elementom zdobnictwa,
plastyki w wystroju cha∏upy kujawskiej.
Aleksandra Jarysz
Chata kujawska
Koêlak
Zagroda ol´derska , S∏oƒsk Górny nr 20
ZDRÓJ CIECHOCI¡SKI wrzesieƒ 2008