Miejski Program Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2014 – 2016

Transkrypt

Załącznik do Uchwały Nr XXXVII/426/13
Rady Miasta Chełm z dnia 30 grudnia 2013 r.
w sprawie przyjęcia Miejskiego Programu
Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2014 – 2016
Miejski Program
Przeciwdziałania Narkomanii
na lata 2014 – 2016
Spis treści
WSTĘP ...........................................................................................................................................3
I Charakterystyka problemów narkotyków i narkomanii oraz HIV/AIDS na terenie miasta Chełm . . .5
1. Diagnoza problemów związanych z używaniem substancji psychoaktywnych ........................6
2. Narkotyki, a przestępczość w latach 2006 – 2012 ..................................................................9
4. Sytuacja epidemiologiczna HIV/AIDS na terenie miasta Chełm ...........................................12
5. Postawy wobec narkotyków i narkomanii wśród dzieci i młodzieży z terenu miasta Chełm . .13
II Realizacja Miejskiego Programu Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2011 – 2013 ..................17
III Zadania planowane w ramach Miejskiego Programu Przeciwdziałania Narkomanii na lata
2014 – 2016...................................................................................................................................19
I Obszar - Profilaktyka ...............................................................................................................19
II Obszar – Leczenie, rehabilitacja, ograniczanie szkód zdrowotnych i reintegracja społeczna. 28
III Obszar - Badania i monitoring ...............................................................................................30
IV Budżet .......................................................................................................................................32
PODSUMOWANIE.........................................................................................................................33
Załącznik do Uchwały Nr XXXVII/426/13 Rady Miasta Chełm z dnia 30.12.2013r. w sprawie przyjęcia Miejskiego
Programu Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2014 – 2016
strona 2 z 33
WSTĘP
Narkomania to stałe lub okresowe używanie w celach innych niż medyczne środków
odurzających lub substancji psychotropowych albo środków zastępczych, w wyniku czego może
powstać lub powstało uzależnienie od nich – art. 4 pkt 11 ustawy z dnia 29 lipca 2005r.
o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz. U. z 2012r. poz. 124, z późn. zm.).1
Przedmiotowa ustawa zawiera szczegółowy wykaz środków odurzających i środków
psychotropowych, za środek zastępczy tzw. dopalacze uznaje natomiast substancję pochodzenia
naturalnego lub syntetycznego w każdym stanie fizycznym lub produkt, roślinę, grzyba lub ich
część, zawierające taką substancję, używane zamiast środka odurzającego lub substancji
psychotropowej lub w takich samych celach jak środek odurzający lub substancja psychotropowa,
których wytwarzanie i wprowadzanie do obrotu nie jest regulowane na podstawie przepisów
odrębnych.
Zgodnie z art. 10 ust. 1 ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii do zadań własnych gminy
należą zadania obejmujące:
1) zwiększanie dostępności pomocy terapeutycznej i rehabilitacyjnej dla osób uzależnionych
i osób zagrożonych uzależnieniem;
2) udzielanie rodzinom, w których występują problemy narkomanii, pomocy psychospołecznej
i prawnej;
3) prowadzenie profilaktycznej działalności informacyjnej, edukacyjnej oraz szkoleniowej
w zakresie rozwiązywania problemów narkomanii, w szczególności dla dzieci i młodzieży,
w tym prowadzenie zajęć sportowo-rekreacyjnych dla uczniów, a także działań na rzecz
dożywiania
dzieci
uczestniczących
w
pozalekcyjnych
programach
opiekuńczo-
wychowawczych i socjoterapeutycznych;
4) wspomaganie działań instytucji, organizacji pozarządowych i osób fizycznych, służących
rozwiązywaniu problemów narkomanii;
5) pomoc społeczną osobom uzależnionym i rodzinom osób uzależnionych dotkniętym ubóstwem
i
wykluczeniem
społecznym
i
integrowanie
ze
środowiskiem
lokalnym
tych
osób
z wykorzystaniem pracy socjalnej i kontraktu socjalnego.
W Miejskim Programie Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2014 – 2016 zawarte są
wszystkie ww. zadania jednak sklasyfikowane wg obszarów (tj. profilaktyka, leczenie, rehabilitacja,
ograniczanie szkód zdrowotnych i reintegracja społeczna oraz badania i monitoring), kierunków
i działań przewidzianych do realizacji przez jednostki samorządu terytorialnego w Krajowym
Programie Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2011 – 20162 stanowiącym załącznik
1
2
Dalej zw. „ustawą”
Dalej "KPPN"
strona 3 z 33
do Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 22 marca 2011r. w sprawie Krajowego Programu
Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2011 – 2016 (Dz. U. z 2011r. Nr 78, poz. 428).
strona 4 z 33
I Charakterystyka problemów narkotyków i narkomanii oraz HIV/AIDS na terenie
miasta Chełm
Charakterystyka problemów narkotyków i narkomanii oraz HIV/AIDS na terenie miasta
Chełm została stworzona w oparciu o dane z krajowych, wojewódzkich oraz lokalnych instytucji
zajmujących się problematyką narkotyków i narkomanii:
1) Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii,
2) Główny Urząd Statystyczny,
3) Lubelski Państwowy Wojewódzki Inspektor Sanitarny w Lublinie,
4) Narodowy Fundusz Zdrowia – Lubelski Oddział Wojewódzki w Lublinie,
5) Lubelski Urząd Wojewódzki w Lublinie,
6) Sąd Rejonowy w Chełmie,
7) Komenda Miejska Policji w Chełmie (dalej: „KMP”),
8) Państwowy Powiatowy Inspektor Sanitarny w Chełmie,
9) Samodzielny Publiczny Wojewódzki Szpital Specjalistyczny w Chełmie (dalej: „SPWSzS”),
10) Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Chełmie,
11) Stowarzyszenie Ośrodek Wspierania Rodziny w Chełmie,
12) Chełmskie Stowarzyszenie Klubu Abstynenta „ODNOWA” w Chełmie,
13) Katolickie Stowarzyszenie Pomocy Osobom Potrzebującym „AGAPE”,
14) Stowarzyszenie Integracji Rodzin „Przystań” w Chełmie,
oraz raportu z przeprowadzonych w 2012r. na zlecenie Urzędu Miasta Chełm badań „Diagnoza
problemu uzależnień od substancji psychoaktywnych na terenie miasta Chełma” (Instytut
Badawczy IP C z siedzibą we Wrocławiu).
strona 5 z 33
1. Diagnoza problemów związanych z używaniem substancji psychoaktywnych
Na dzień 31 grudnia 2012r. ludność miasta Chełm wyniosła 65 897 osób (w 2011r. - 66 176
osób, w tym 31 139 mężczyzn i 35 037 kobiet), w tym: 30 990 mężczyzn i 34 907 kobiet.
Z „Oceny zasobów pomocy społecznej na rok 2012” opracowywanej przez Miejski Ośrodek
Pomocy Rodzinie w Chełmie (dalej: „MOPR”) wynika, iż w 2012r. z pomocy i wsparcia skorzystało
łącznie 2 442 rodziny składające się z 5 068 osób.
Wykres nr 1. Powody udzielania pomocy i wsparcia Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie
w Chełmie w 2012r.
4000
3636
3500
3387
3000
2293
2500
1917
2000
1810
1500
1000
500
210
0
Bezrobocie
Długotrwała lub ciężka
choroba
Ubóstwo
Bezradność
Niepełnosprawność
96
3
Przemoc w rodzinie (osoby wobec który ch
stosowano pwr)
Alkoholizm
Narkomania
Liczba osób
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w Chełmie
Z powyższego wykresu wynika, iż narkomania nie jest najpoważniejszym problemem
społecznym występującym na terenie miasta Chełm. Jednak z prognozy zawartej w ww. Ocenie
wynika, iż w 2013r. liczba osób otrzymujących wsparcie MOPR z powodu narkomanii zwiększy się.
Wśród modeli używania substancji psychoaktywnych wyróżnia się3:
1)
używanie eksperymentalne – rzadkie używanie substancji, najczęściej spowodowane
ciekawością. Przeważnie nie prowadzi do powtarzania się tego zachowania, w szczególności gdy
efekt był odmienny od zamierzonego, jednak w części przypadków takie używanie może być
ryzykowne, tym bardziej gdy użytkownik nie ma podstawowej wiedzy o przyjmowanej substancji.
Sposobem uniknięcia ryzyka jest zniechęcanie do dalszego eksperymentowania i rzetelna
3
Zapobieganie narkomanii w gminie – zasady tworzenia gminnych programów przeciwdziałania narkomanii,
Podręcznik dla samorządowców i społeczności lokalnych, KBPN, Warszawa 2007
strona 6 z 33
edukacja na temat ewentualnych szkód.
2)
używanie okazjonalne – to sposób intencjonalnego, celowego przyjmowania substancji,
nierzadko pod wpływem otoczenia. Używanie okazjonalne zazwyczaj wiąże się z pozytywnymi
doznaniami, które zachęcają do dalszego, często bardziej intensywnego używania. Większość
osób używających okazjonalnie nie doznaje szkód i nie przechodzi do kategorii użytkowników
problemowych, ale ryzyko wystąpienia szkód jest znaczne. W przypadku użytkowników
okazjonalnych winno się stosować wczesną interwencję obejmującą edukację, motywację
do zmiany zachowań i rozwiązanie ewentualnych problemów psychologicznych.
3)
używanie problemowe – regularne używanie narkotyków w sposób rodzący poważne
problemy. Styl życia osób używających problemowo wyznaczany jest poprzez zdobywanie
i używanie narkotyków.
4)
uzależnienie – upośledzenie kontrolowania zachowań związanych z używaniem
narkotyków.
Uzależnienie
wymaga
wszechstronnego
leczenia
medycznego,
psychoterapeutycznego, a także oddziaływań środowiskowych i czasami pomocy służb pomocy
społecznej.
Biorąc pod uwagę ww. klasyfikację modeli używania substancji psychoaktywnych, osoby
korzystające z pomocy MOPR w Chełmie to problemowi użytkownicy narkotyków i/lub osoby
uzależnione.
Z danych przedłożonych przez organizacje pozarządowe działające w obszarze
przeciwdziałania narkomanii wynika, iż:
1)
około 8,5% osób, które w 2012r. korzystały z pomocy Katolickiego Stowarzyszenia Pomocy
Potrzebującym „AGAPE” - filia w Chełmie przy ul. Lwowska 12, 22 – 100 Chełm, stanowiły osoby
z problemem narkomanii (59 osób, w tym 5 osób z problemem narkotykowym),
2)
około 13% osób, które w 2012r. korzystały z pomocy Chełmskiego Stowarzyszenia Klubu
Abstynenta „ODNOWA” w Chełmie przy ul. Reformacka 24, 22 – 100 Chełm, stanowiły osoby
z problemem narkomanii (147 osób, w tym 20 osób z problemem narkotykowym),
3)
około 2,5% osób, które w 2012r. korzystały z pomocy Stowarzyszenia Ośrodek Wspierania
Rodziny w Chełmie przy ul. Obłońska 20, 22 – 100 Chełm, stanowiły osoby z problemem
narkomanii (240 osób, w tym 6 osób z problemem narkotykowym),
4)
około 24% osób, które w 2012r. korzystały z pomocy Stowarzyszenia Integracji Rodzin
„PRZYSTAŃ” w Chełmie przy ul. Ogrodowej 46, 22 – 100 Chełm, stanowiły osoby z problemem
narkomanii (196 osób, w tym 48 osób z problemem narkotykowym).
Z zestawienia osób korzystających z pomocy chełmskich stowarzyszeń wynika,
iż średnio około 12% klientów stanowią osoby, które borykają się z problemem narkomanii, w tym
część osób stanowią członkowie rodziny osoby zażywającej narkotyki.
strona 7 z 33
Według danych Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej w Lublinie oraz KBPN
na terenie miasta Chełm jest jedna poradnia ambulatoryjna udzielająca pomocy terapeutycznej
dla osób używających środków odurzających:
1) Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej Ośrodek Profilaktyki, Diagnozy i Terapii Zdrowia
Psychicznego „Rodzina” w Chełmie, ul. Ogrodowa 46, 22 – 100 Chełm.
Według danych Lubelskiego Oddziału Wojewódzkiego Narodowego Funduszu Zdrowia
w Lublinie w 2012r. i I półroczu 2013r. na oddziałach szpitalnych i oddziałach psychiatrycznych
u świadczeniodawców z terenu województwa lubelskiego hospitalizowano 19 mieszkańców miasta
Chełm z powodu zaburzeń psychiatrycznych i zaburzeń zachowania spowodowanych używaniem
środków (substancji) psychoaktywnych innych niż alkohol (główna przyczyna hospitalizacji), w tym
kolejno najczęściej z powodu używania:
1) substancji nasennych i uspokajających – 6 osób, (3 osoby – I półrocze 2013r.),
2) kanabinoli – 2 osoby, (1 osoba – I półrocze 2013r.),
3) opiatów – 1 osoba, (0 osób – I półrocze 2013r.),
4) innych niż kokaina środków pobudzających, w tym kofeiny (amfetamina) – 1 osoba,
(3 osoby – I półrocze 2013r.),
Ponadto w 2012r.
hospitalizowano 11 osób
z powodu zaburzeń
psychicznych
i zaburzeń zachowania spowodowanych naprzemiennym przyjmowaniem różnych środków
psychoaktywnych i alkoholu.
strona 8 z 33
Wykres Nr 2. Hospitalizowani z terenu miasta Chełm z powodu zaburzeń psychicznych i zaburzeń
zachowania spowodowanych używaniem środków (substancji) psychoaktywnych w latach
2010 – 2012
7
6
6
5
4
3
2
2
2
2
1
1
2010
2011
2012
2
1
1
1
1
0
Kanabinole
Inne niż kokaina środki pobudzaLotne rozpuszczalniki organiczne
jące, w tym kofeina (amfetamina)
Sunstancje nasenne i uspokajaHalucynogeny
jące
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Narodowego Funduszu Zdrowia – Lubelski Oddział
Wojewódzki w Lublinie
Analizując powyższe dane można stwierdzić, iż podobnie jak w całym kraju, wzrasta
poziom
hospitalizacji
z
powodu
zaburzeń
psychicznych
i
zaburzeń
zachowania
spowodowanych używaniem kanabinoli, ale również środków uspokajających i nasennych.
Zdecydowaną większość (w 2012r. - ponad 90%, w I półroczu 2013r. - 100%) hospitalizowanych
stanowią mężczyźni.
2. Narkotyki, a przestępczość w latach 2006 – 2012
W 2012r. według danych Komendy Miejskiej Policji w Chełmie odnotowano łącznie 65
przestępstw z ustawy (w 2011r. - 129, w 2010r. - 102 przestępstwa).
strona 9 z 33
Wykres nr 3. Liczba przestępstw popełnionych z Ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii
w latach 2006 – 2012
140
132
129
120118
102
100
100
80
65
63
60
40
20
0
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Komendy Miejskiej Policji w Chełmie
Z analizy danych przedstawionych na wykresie nr 3 wynika, iż w 2012r. liczba przestępstw
z ustawy w porównaniu do 2011r. zmniejszyła się niemal o połowę.
W 2012r. wśród przestępstw z ustawy odnotowano:
1) nielegalne posiadanie środków odurzających – 50 przestępstw,
2) udzielanie oraz ułatwianie, umożliwianie użycia albo nakłanianie do użycia środka
odurzającego lub substancji psychotropowej – 10 przestępstw,
3) udzielanie
oraz
ułatwianie
albo
nakłanianie
do
użycia
środka
odurzającego
lub substancji psychotropowej w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub osobistej
(tzw. handel środkami odurzającymi) – 3 przestępstwa,
4) wprowadzanie do obrotu środków odurzających, substancji psychotropowych lub słomy
makowej albo uczestniczenie w takim obrocie – 1 przestępstwo,
5) uprawa maku, z wyjątkiem maku niskomorfinowego, konopi, z wyjątkiem konopi
włóknistych, lub krzewu koki – 1 przestępstwo.
Wśród 81 podejrzanych w 2012r. o popełnienie ww. przestępstw ponad 17% (14 osób)
stanowiły osoby nieletnie (do 17 roku życia). W 2011r. wśród 101 podejrzanych było 15 nieletnich
– ponad 14%.
Nielegalne
posiadanie
środków
odurzających
jest
zdecydowanie
najczęściej
popełnianym przestępstwem z ustawy, również przez osoby nieletnie.
Marihuana oraz konopie to substancje, których zabezpieczono najwięcej w 2012r.
strona 10 z 33
i I półroczu 2013r. Na kolejnym miejscu znajduje się amfetamina.
W I półroczu 2013r. niemalże 35% podejrzanych o nielegalne posiadanie środków
odurzających lub substancji psychotropowych stanowiły osoby w wieku do nieletnie.
Zarówno w latach 2008 - 2012r. jak i I półroczu 2013r. nie odnotowano w mieście Chełm
wypadków drogowych spowodowanych przez osoby będące pod wpływem narkotyków.
Wg danych KMP w Chełmie w I półroczu 2013r. na terenie miasta Chełm zlokalizowano
jeden punkt sprzedaży nielegalnych substancji. Ponadto w 2013r. Państwowy Powiatowy Inspektor
Sanitarny w Chełmie wydał 4 decyzje wstrzymujące wprowadzanie do obrotu środka zastępczego4,
tzw. dopalaczy.
W I półroczu 2013r. odnotowano 2 interwencje Policji w chełmskich szkołach w związku
z problemem narkotykowym (w 2012r. - 0 interwencji, w 2011r. - 2 interwencje).
W II Wydziale Karnym Sądu Rejonowego w Chełmie rozpatrującym sprawy z obszaru
miasta Chełm w 2012r. ogółem prawomocnie na karę pozbawienia wolności skazano 778 osób,
w tym około 4,5 % (36 osób) stanowiły osoby skazane za przestępstwa popełnione z ustawy wobec większości z nich (około 80,5%) zastosowano warunkowe zawieszenie wykonania kary
pozbawienia wolności. W I półroczu 2013r. spośród 272 skazanych – ponad 5% stanowiły osoby
skazane za przestępstwa „narkotykowe”, wobec których zastosowano warunkowe zawieszenie
wykonania kary pozbawienia wolności.
Z powyższego wynika, iż około 4-5% skazanych w Sądzie Rejonowym w Chełmie
stanowiły osoby skazane za przestępstwa z ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii.
W III Wydziale Rodzinnym i Nieletnich Sądu Rejonowego w Chełmie w I półroczu 2013r.
odnotowano 5 spraw o czyny karalne z ustawy (w 2012r. - 6 spraw, w 2011r. - 4 sprawy).
Zdecydowana większość przedmiotowych spraw w latach 2011 – 2013 (I półrocze) dotyczyła
nieletnich mężczyzn. Najczęściej stosowanym środkiem karnym było upomnienie (ponad 70%
przypadków) oraz nadzór kuratora (około 21% przypadków), czy też nadzór rodzica.
Zgodnie z art. 30 ust. 1 ustawy na wniosek przedstawiciela ustawowego, krewnych w linii
prostej, rodzeństwa lub faktycznego opiekuna albo z urzędu sąd rodzinny może skierować
niepełnoletnią osobę uzależnioną na przymusowe leczenie i rehabilitację.
W 2011r. wobec jednego nastolatka zastosowano nadzór kuratora i zobowiązanie
do uczestniczenia w terapii. W omawianym okresie, tj. 2012r. i I półrocze 2013r. wobec 2 osób
zastosowano oddziaływania terapeutyczne. W 2012r. wobec jednej nastolatki zastosowano środek
4
Środek zastępczy - substancja pochodzenia naturalnego lub syntetycznego w każdym stanie fizycznym
lub produkt, roślina, grzyb lub ich część, zawierająca taką substancję, używana zamiast środka odurzającego
lub substancji psychotropowej lub w takich samych celach jak środek odurzający lub substancja psychotropowa
– definicja z ustawy (art. 4 pkt 27)
strona 11 z 33
leczniczy, gdyż zgodnie z ustawą z dnia 26 października 1982r. o postępowaniu ws. nieletnich
(Dz.U. z 2010r. Nr 33, poz. 178, z późn. zm.) w razie stwierdzenia u nieletniego nałogowego
używania innych niż alkohol środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, sąd rodzinny
może orzec umieszczenie nieletniego w szpitalu psychiatrycznym lub innym odpowiednim
zakładzie leczniczym.
4. Sytuacja epidemiologiczna HIV/AIDS na terenie miasta Chełm
Według danych Lubelskiego Państwowego Wojewódzkiego Inspektora Sanitarnego
w Lublinie w I półroczu 2013r. na terenie województwa lubelskiego odnotowano 24 nowe przypadki
zakażeń HIV5 oraz 1 zachorowanie na AIDS6.
Wśród nowowykrytych w I półroczu 2013r. zakażeń HIV jest 21 mężczyzn i 3 kobiety, w tym
12 osób nie podało informacji o drodze zakażenia, 10 osób wskazało na kontakty homoseksualne,
8 osób – kontakty heteroseksualne.
Zachorowanie na AIDS w I półroczu 2013r. dotyczy mężczyzny w wieku 40 lat, który jako
drogę zakażenia podał kontakty heteroseksualne.
Wykres 4. Liczba zakażeń wirusem HIV i nowych zachorowań na AIDS w latach 2006 – 2012
na terenie Województwa Lubelskiego
50
46
45
40
35
32
30
25
20
14
15
10 8
6
5
0
2006
16
17
9
4
2007
6
6
2
2008
Liczba now ych zakażeń
w irusem HIV
2009
2010
8
4
2011
2012
Liczba zachorow ań na
AIDS
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Lubelskiego Państwowego Wojewódzkiego Inspektora Sanitarnego
w Lublinie
5
6
Wirus HIV (ang. humena immunodeficiency virus)
AIDS (ang. acquired immunodeficiency syndrome)
strona 12 z 33
Według Lubelskiego Państwowego Wojewódzkiego Inspektora Sanitarnego w Lublinie
szacowana na dzień 30.06.2013r. liczba przypadków zakażeń wirusem HIV na terenie
województwa lubelskiego to 446, a faktyczna liczba zachorowań na AIDS to 82 przypadki, 35%
zdiagnozowanych jako chorujący na AIDS zmarło.
Analizując informacje umieszczone na wykresie nr 4 należy stwierdzić, iż wzrasta liczba
zdiagnozowanych zakażeń wirusem HIV na terenie województwa lubelskiego, co poniekąd może
wynikać z częstszego podejmowania przez mieszkańców zachowań ryzykownych, jak również
zwiększającej się świadomości mieszkańców województwa na temat zakażeń, co z kolei skłania
ich do poddawania się badaniom.
Należy zwrócić uwagę, iż większość osób zakażonych nie podaje informacji na temat drogi
zakażenia. Ostatnio w 2012r. dwie osoby (spośród 46 nowozakażonych) wskazało, jako drogę
zakażenia – stosowanie narkotyków.
Należy jednak pamiętać, iż zakażenie HIV możliwe jest jedynie poprzez: krew, kontakty
seksualne oraz z zakażonej matki na dziecko. Przyjmuje się, iż kontakty seksualne są obecnie
najczęstszą drogą przenoszenia HIV na świecie, ale także w Polsce coraz częściej zakażenie jest
ich następstwem. Stosowanie środków odurzających, zarówno legalnych, tj. alkohol czy też
nielegalnych, jak narkotyki zwiększa prawdopodobieństwo podejmowania niebezpiecznych
zachowań, w tym ryzykownych kontaktów seksualnych. Według Raportu z przeprowadzonych
w 2012r. badań pn. „Diagnoza problemu uzależnień od substancji psychoaktywnych na terenie
miasta Chełm” wynika, iż prawie 6% ankietowanej młodzieży wśród wskazanych sytuacji, które
zdarzyły się pod wpływem alkoholu wyszczególniła uprawianie seksu bez zabezpieczenia (1-2
razy).
W związku z powyższym, nadal nieodłącznym elementem profilaktyki uzależnień winna być
edukacja w zakresie HIV/AIDS, zarówno wśród dzieci i młodzieży, ale również dorosłych
mieszkańców miasta Chełm.
5. Postawy wobec narkotyków i narkomanii wśród dzieci i młodzieży z terenu miasta Chełm
We wrześniu 2012r. na zlecenie Urzędu Miasta Chełm Instytut Badawczy IPC z siedzibą
we Wrocławiu przeprowadził na terenie miasta badania na temat problemu uzależnień
od substancji psychoaktywnych.
W badaniach wzięło udział ponad 1,5 tys. osób (1690 osób), w tym:
1) 600 dorosłych mieszkańców miasta, w tym: 289 mężczyzn i 312 kobiet,
2) 940 uczniów szkół podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych z terenu miasta Chełm,
3) 150 nauczycieli szkół podstawowych, gimnazjalnych, ponadgimnazjalnych z terenu miasta
Chełm.
strona 13 z 33
Z
badań
prowadzonych
wśród
uczniów
szkół
podstawowych,
gimnazjalnych
i ponadgimnazjalnych z terenu miasta Chełm wynika, iż w większości nigdy nie palili oni
papierosów, nie pili alkoholu i nie zażywali narkotyków.
Marihuana i haszysz są to najpowszechniejsze nielegalne środki odurzające7, jednak
66,3% młodzieży nie zażywała ich nigdy w życiu. Wyniki ogólnopolskich badań8 wskazują
podobnie - najbardziej popularne substancje nielegalne, po które sięga młodzież, to marihuana
i haszysz. Dla porównania, na pytanie dotyczące spożycia alkoholu jedynie 22,1% młodzieży
wskazało, iż nigdy go nie konsumowało. Młodzież, która zadeklarowała inicjację zażywania
środków psychoaktywnych, w większości wskazywała wiek 16 lat lub więcej, podobnie jest
w przypadku alkoholu.
Na pytanie dotyczące częstotliwości palenia marihuany lub haszyszu 10,3% młodych ludzi
wskazało, iż 1-2 razy w życiu zażywało (paliło) te środki. W ostatnich 30 dniach od badania
odsetek osób, które nigdy nie zażywały tych środków wzrósł do 82%, a procent osób, które w tym
okresie (ostatnie 30 dni) paliły jedno- lub dwukrotnie marihuanę lub haszysz to 5,6%. Podobne
badania dotyczące spożycia przez młodzież alkoholu, wskazują, iż w ciągu tygodnia konsumowało
go, aż 42,7% badanej młodzieży szkolnej, a niemalże 64% młodych ludzi wskazało piwo jako
najczęściej spożywany alkohol.
Wśród innych zażywanych substancji psychoaktywnych młodzież wskazywała na środki
uspokajające (bez pozwolenia lekarza) oraz alkohol łączony z lekami. Inne substancje
psychoaktywne były zażywane bardzo sporadycznie.
Powodami dla których młodzież sięga po narkotyki, to zdecydowanie ciekawość (18,9%
ankietowanych), a następnie kolejno: „z nudów” (2%) i „chęci poczucia się lepszym” (1,8%).
Pocieszającym wydaje się fakt, iż jedynie 0,5% wskazało, iż zażyło narkotyki, ponieważ nie chciało
się wyróżniać w grupie. Niemalże 45% uczniów określiło dostępność marihuany i haszyszu jako
dość łatwą i bardzo łatwą (23% jako niemożliwą). Z kolei bardzo łatwo i dość łatwo dostępność
amfetaminy określiło 12,5% uczniów, natomiast ecstasy – 11,2% badanej młodzieży.
Podobnych odpowiedzi udzielili młodzi (w wieku od 10 do 18 roku życia) pacjenci
Samodzielnego Publicznego Wojewódzkiego Szpitala Specjalistycznego w Chełmie uczestniczący
w 2012r. i 2013r. w badaniach na temat opinii nieletnich i ich postaw wobec narkotyków i osób je
biorących – około 90% (2012r.) i 95% (2013r.) ankietowanych nie zażywało nigdy narkotyków
i większość z nich nie chciałoby ich spróbować. Niepokojącym jest fakt, iż zdecydowana większość
badanych pacjentów nie wie, gdzie można się zwrócić po pomoc mając problem z narkotykami.
7 Powszechnie do nielegalnych środków (substancji) odurzających nie zalicza się alkoholu, należy jednak pamiętać,
iż dla młodych ludzi do 18 roku życia jest to substancja NIELEGALNA
8 W 2011r., na zlecenie Krajowego Biura ds. Przeciwdziałania Narkomanii oraz Państwowej Agencji Rozwiązywania
Problemów Alkoholowych, zostało przeprowadzone badanie na reprezentatywnej próbie młodzieży szkolnej w wieku 1516 lat (trzecie klasy gimnazjum) oraz 17-18 lat (drugie ponadgimnazjalne) mające na celu pomiar rozpowszechnienia
używania substancji psychoaktywnych przez młodzież, ale również zbadanie opinii i postaw młodych osób wobec
substancji legalnych, jak i nielegalnych; Źródło: Centrum Informacji o Narkotykach i Narkomanii KBPN www.cinn.gov.pl
strona 14 z 33
W ogólnopolskich badaniach cytowanych powyżej odnotowano wzrost rozpowszechnienia
używania przetworów konopi po załamaniu się trendu wzrostowego w 2007 r., tendencję spadkową
w rozpowszechnianiu doświadczeń z lekami, wzrost dostępności przetworów konopi oraz
tendencję
spadkową
dostępności
substancji
syntetycznych,
jak
również
spadek
rozpowszechniania przekonań o dużym ryzyku związanym z używaniem przetworów konopi, nawet
jeśli mowa o używaniu regularnym.
Z opinii grona pedagogicznego chełmskich nauczycieli wynika, że jedną z przyczyn
sięgania przez młodzież po używki jest brak odpowiedniego wsparcia ze strony rodziców
i niewłaściwe funkcjonowanie domu rodzinnego „wzrost tempa życia i wymagań, pracoholizm
rodziców, dzieci same są pozostawione z problemami.” Z drugiej strony chełmscy pedagodzy
i psycholodzy podkreślali, iż dużym utrudnieniem w skutecznej profilaktyce jest brak
odpowiedniego zaangażowania w nią rodziców uczniów uczęszczających do chełmskich szkół.
Wg nauczycieli, sytuacje w których rodzice reagują, to moment rzeczywistego pojawienia się
problemu uzależnienia, a nie działania profilaktyczne, powoduje to stosowanie doraźnych
rozwiązań, które nie powodują głębszej refleksji u młodych ludzi i w znacznym stopniu nie chronią
ich przed popełnieniem kolejnych błędów.
W 2012r. psycholodzy i pedagodzy pracujący w chełmskich placówkach oświatowo –
wychowawczych wypełniali ankietę dotyczącą zapotrzebowania na szkolenia dla realizatorów
rekomendowanych programów profilaktycznych. Z analizy ankiet wynika, iż chełmscy pedagodzy
mają potrzebę zwiększania swojej wiedzy z zakresu uzależnień, a drugim najczęściej
wymienianym szkoleniem na jakie byłoby zapotrzebowanie jest szkolenie dla realizatorów
programu rozwoju kompetencji wychowawczych (w tym: Program „Szkoła dla Rodziców
i Wychowawców”)
Niewątpliwie pozytywnym aspektem jest fakt, iż chełmska młodzież deklarowała,
iż o pomoc z problemem narkotykowym zwróciłaby się do osób bliskich (rodzina i przyjaciele),
do których ma zaufanie.
Wnioski z charakterystyki problemów narkotyków i narkomanii oraz HIV/AIDS na terenie
miasta Chełm:
1) narkomania nie stanowi podstawowego problemu lokalnej społeczności,
2) najczęstszym przestępstwem z ustawy jest nielegalne posiadanie środków odurzających,
3) średnio około 15% podejrzanych o przestępstwa z ustawy stanowią osoby nieletnie (osoby
do 17 roku życia),
4) wykonanie większości kar za przestępstwa z ustawy jest warunkowo zawieszane,
5) większość młodych osób – uczniów chełmskich placówek oświatowych nie bierze
narkotyków,
strona 15 z 33
6) eksperymentowanie, bądź okazjonalne zażywanie narkotyków dotyczy zazwyczaj młodych
osób, jednak hospitalizowani z powodu zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania
spowodowanych przyjmowaniem substancji nasennych i usypiających to osoby w wieku
31 – 55 lat,
7) najczęstszym powodem hospitalizacji było naprzemienne przyjmowanie różnych środków
psychoaktywnych i alkoholu,
8) zwiększa się liczba osób hospitalizowanych z powodu zaburzeń psychicznych i zaburzeń
zachowania spowodowanych używaniem kanabinoli (marihuana, haszysz) oraz środków
uspokajających i nasennych.
strona 16 z 33
II Realizacja Miejskiego Programu Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2011 – 2013
Miejski Program Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2011 – 2013 (uchwała nr III/25/10
Rady Miasta Chełm z dnia 14 grudnia 2010r. w sprawie Miejskiego Programu Przeciwdziałania
Narkomanii na lata 2011 – 2013) określał następujące działania:
1) zwiększenie dostępności pomocy terapeutycznej i rehabilitacyjnej dla osób uzależnionych
i osób zagrożonych uzależnieniem,
2) udzielanie rodzinom, w których występują problemy narkomanii, pomocy psychospołecznej
i prawnej,
3) prowadzenie profilaktycznej działalności informacyjnej, edukacyjnej oraz szkoleniowej
w zakresie rozwiązywania problemów narkomanii, w szczególności dla dzieci i młodzieży,
w tym prowadzenie pozalekcyjnych zajęć sportowych,a także działań na rzecz dożywiania
dzieci uczestniczących w pozalekcyjnych programach opiekuńczo – wychowawczych
i socjoterapeutycznych,
4) wspomaganie
działalności
instytucji,
stowarzyszeń
i
osób
fizycznych,
służącej
rozwiązywaniu problemów narkomanii,
5) pomoc społeczna osobom uzależnionym i rodzinom osób uzależnionych dotkniętych
ubóstwem i wykluczeniem społecznym, integrowanie ze środowiskiem lokalnym tych osób
z wykorzystaniem pracy socjalnej i kontraktu socjalnego.
Do najważniejszych przedsięwzięć realizowanych w tym okresie zaliczyć można:
1) prowadzenie specjalistycznego poradnictwa dla rodzin, w których występują problemy
narkomanii w Stowarzyszeniu Ośrodek Wspierania Rodziny w Chełmie, ul. Obłońska 20
(2011r.) oraz w Stowarzyszeniu Integracji Rodzin „PRZYSTAŃ” w Chełmie, ul. Ogrodowa
46 (2011r. i 2012r.),
2) realizację programu wczesnej interwencji „FreD goes net” w Zespole Wychowania
i Pomocy Psychologiczno - Pedagogicznej Nr 2 w Chełmie, ul. Powstańców Warszawy 8
(2011r. i 2012r.);
3) przeszkolenie 15 realizatorów rekomendowanego programu profilaktycznego pn. „Spójrz
Inaczej” (2012r.);
4) realizacja rekomendowanego programu profilaktycznego „Spójrz Inaczej” w 6 placówkach
oświatowo-wychowawczych na terenie miasta Chełm (2013r.);
5) przeprowadzenie rekomendowanego programu pn. „Archipelag Skarbów” w jednej
placówce oświatowo – wychowawczej na terenie miasta Chełm;
6) przeszkolenie 16 realizatorów rekomendowanego programu profilaktycznego pn. „Szkoła
strona 17 z 33
dla Rodziców i Wychowawców” (2013r.);
7) kontynuacja zakupu prenumeraty czasopisma „Remedium” do 38 podmiotów z terenu
miasta Chełm, w tym do Chełmskiej Biblioteki Publicznej im. Marii Pauliny Orsetti
w Chełmie.
W latach 2011 – 2013 na realizację zadań wynikających z Miejskiego Programu
Przeciwdziałania Narkomanii wydatkowano środki finansowe w kwotach:
Wykres nr 5. Wysokość wydatków na realizację Miejskiego Programu Przeciwdziałaniu Narkomanii
do dnia 30.11.2013r. na lata 2011 – 2013
100000
90000
80000
70000
60000
50000
40000
30000
20000
10000
0
92 151,04
70 065,53
58 583,89
2011
2012
2013
Wykonanie budżetu
Źródło: opracowanie własne
Z powyższego wykresu wynika, iż w latach 2011 – 2013 sukcesywnie wzrastały wydatki na
działania z zakresu przeciwdziałania narkomanii. Wydatki na przeciwdziałanie narkomanii w 2013r.
wzrosły o 58% w stosunku do roku 2011.
Szczegółowe
dane
dotyczące
działań
podejmowanych
w
2013r.
w
zakresie
przeciwdziałania narkomanii zostaną przedłożone w „Ocenie realizacji Miejskiego Programu
Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2011 – 2013 za 2013r.” przedstawionej Radnym Rady Miasta
Chełm do końca I kwartału 2014r.
strona 18 z 33
III Zadania planowane w ramach Miejskiego Programu Przeciwdziałania Narkomanii
na lata 2014 – 2016
Cel: Przeciwdziałanie narkomanii oraz HIV/AIDS w mieście Chełm.
Cel Programu zostanie osiągnięty poprzez realizację nw. działań w obszarze:
I Profilaktyka.
II Leczenie, rehabilitacja, ograniczanie szkód zdrowotnych i reintegracja społeczna.
III Badania i monitoring.
I Obszar - Profilaktyka
PROFILAKTYKA UNIWERSALNA ma na celu przeciwdziałanie inicjacji w zakresie różnych
zachowań ryzykownych9 (zwłaszcza wśród młodzieży szkolnej) poprzez dostarczenie
odpowiedniej informacji oraz wzmacnianie czynników chroniących i redukcję czynników ryzyka.
Działania te dotyczą zagrożeń rozpowszechnionych, takich jak np. używanie substancji
psychoaktywnych (narkotyki, alkohol) czy przemoc.10
Kierunek 1: Wspieranie rozwoju programów profilaktyki uniwersalnej
Zgodnie z rekomendacjami KBPN11 w realizacji programów profilaktycznych należy
wybierać te o solidnych podstawach naukowych – programy skuteczne lub będące przykładem
dobrych praktyk. Badania ewaluacyjne programów profilaktycznych wskazują, iż najbardziej
skuteczne są programy odwołujące się do:
1) Strategii Rozwijania Umiejętności Wychowawczych (wzmacnianie więzi z rodzicami
i wychowawcami),
2) Strategii Edukacji Normatywnej (kształtowanie i wzmacnianie norm przeciwnych piciu
alkoholu, paleniu papierosów i używaniu narkotyków przez dzieci i młodzież),
3) Strategii Kształtowania Umiejętności Życiowych (wzmacnianie umiejętności życiowych
sprzyjających realizacji celów i zaspokajaniu potrzeb w konstruktywny sposób).
1.
–
1.
Wspieranie
wychowawczych
programów
dla
dzieci
i
profilaktycznych
w
placówkach
młodzieży
ich
rodziców
oraz
i
oświatowo
opiekunów,
ze szczególnym uwzględnieniem programów rekomendowanych
W ramach MPPN na lata 2014 – 16 wspierane będą przede wszystkim rekomendowane
programy profilaktyczne, tzn. programy znajdujące się w bazie programów rekomendowanych
9 Zachowania ryzykowne są to zachowania niosące ryzyko negatywnych konsekwencji, zarówno dla zdrowia
fizycznego i psychicznego jednostki, jak i dla jej otoczenia społecznego. Do zachowań ryzykownych zaliczamy:
palenie tytoniu, używanie środków psychoaktywnych (alkoholu, narkotyków, leków), wczesną aktywność seksualną,
zachowania agresywne i przestępcze (KBPN)
10 Źródło: KBPN www.kbpn.gov.pl zakładka – profilaktyka
11 Źródło: Zapobieganie narkomanii w gminie – zasady tworzenia gminnych programów przeciwdziałania narkomanii,
Podręcznik dla samorządowców i społeczności lokalnych, KBPN, Warszawa 2007
strona 19 z 33
(Bank Programów Rekomendowanych Ośrodka Rozwoju Edukacji www.ore.edu.pl).
Inne (autorskie/nie rekomendowane) programy profilaktyczne mające na celu uzupełnienie
szkolnych programów profilaktycznych winny charakteryzować się:
1) odpowiednią intensywnością oddziaływań (duża liczba godzin),
2) szczegółowym opisem działań skierowanych do nauczycieli, uczniów i rodziców.
3) precyzyjnym i realistycznym opisem celów oraz założeń programu.
Z uwagi na fakt, iż w programach dla dzieci do 14 r. życia wskazany jest udział rodziców,
programy realizowane w przedszkolach, szkołach podstawowych i gimnazjach (klasy I – III) winny
być realizowane z ich udziałem.
Wyniki badań wskazują ponadto, iż większość chełmskiej młodzieży wiek inicjacji
alkoholowej i narkotykowej określa na 16 lat, a zatem działania profilaktyki uniwersalnej powinny
być zintensyfikowane przede wszystkim w szkołach podstawowych (klasy IV – VI) i gimnazjalnych.
1. 2. Realizacja rekomendowanego programu profilaktycznego „Szkoła dla Rodziców
i Wychowawców” w chełmskich placówkach oświatowo – wychowawczych
Rekomendowany program profilaktyczny „Szkoła dla Rodziców i Wychowawców” opiera się
na strategii rozwijania umiejętności wychowawczych i odnosi się do budowania relacji rodzic –
dziecko. Z badań wynika, że w opinii chełmskich pedagogów jedną z przyczyn sięgania przez
młodzież
po
używki
jest
brak
odpowiedniego
wsparcia
ze
strony
rodziców
i niewłaściwe funkcjonowanie domu rodzinnego oraz brak odpowiedniego zaangażowania
rodziców uczniów uczęszczających do chełmskich szkół.
Pilotażowy program będzie realizowany w 9 placówkach oświatowo – wychowawczych
z terenu miasta Chełm w 2014r. i weźmie w nim udział 90 osób – rodziców dzieci z terenu miasta
Chełm.
W przypadku osiągnięcia zamierzonych efektów, tj. udział zakładanej liczby osób i nabycie
przez nie dodatkowych umiejętności wychowawczych, program będzie kontynuowany w latach
2015 i 2016 w tym samy zakresie lub jego zasięg zostanie zwiększony o kolejne placówki.
1. 3. Wspieranie realizacji innych niż rekomendowane pozalekcyjnych lub pozaszkolnych
zajęć profilaktycznych dla dzieci i młodzieży
Finansowane w ramach MPPN na lata 2014 – 16 pozalekcyjne lub pozaszkolne zajęcia
profilaktyczne dla dzieci i młodzieży winny być:
a) prowadzone na jasnych zasadach i normach postępowania zapisanych w formie
regulaminu/scenariusza,
b) prowadzone przez kompetentnych realizatorów,
strona 20 z 33
c) adresowane szczególnie do młodzieży z grup podwyższonego ryzyka,
d) realizowane przy aktywnym udziale rodziców (w przypadku zajęć kierowanych do dzieci
i młodzieży do lat 14),
e) poddane ewaluacji.
W ramach MPPN na lata 2014 – 2016 wspierane będą pozalekcyjne i pozaszkolne zajęcia
dla dzieci i młodzieży spełniające ww. warunki.
Ponadto w ramach MPPN na lata 2014 – 16 wspierana będzie realizacja na terenie miasta
Chełm ogólnopolskiego programu „Profilaktyka a Ty” (PaT), którego celem jest zmniejszenie
zjawiska uzależnień poprzez kształtowanie asertywnych i aktywnych postaw wśród młodzieży
szkolnej. Koordynatorem lokalnym programu jest Komenda Miejska Policji w Chełmie.
Realizatorzy: Urząd Miasta Chełm (Wydział Spraw Społecznych), placówki oświatowo
– wychowawcze, organizacje pozarządowe.
Rezultaty:
1) wzrost liczby placówek realizujących rekomendowane programy profilaktyczne,
2) dotarcie do zwiększonej liczby uczniów z treściami profilaktycznymi o potwierdzonej
efektywności,
3) wzrost liczby placówek zapewniających udział rodziców lub opiekunów w oddziaływaniach
profilaktycznych przy jednoczesnym zwiększeniu ich kompetencji wychowawczych,
4) wzrost wiedzy wśród dzieci i młodzieży na temat zagrożeń związanych z narkotykami
poprzez zastosowanie różnorodnych form, metod przekazu.
Wskaźniki:
1) liczba placówek realizujących rekomendowane programy profilaktyczne,
2) liczba osób objętych rekomendowanymi programami profilaktycznymi, w podziale
na poszczególne grupy,
3) wydatki na wsparcie rekomendowanych programów profilaktycznych,
4) liczba
rodziców/opiekunów
uczestniczących
w
programie
„Szkoła
dla
Rodziców
i Wychowawców”, z uwzględnieniem osób, u których odnotowano wzrost kompetencji
wychowawczych,
5) liczba wspartych pozalekcyjnych/pozaszkolnych zajęć profilaktycznych,
6) wydatki na wsparcie pozalekcyjnych/pozaszkolnych zajęć profilaktycznych,
7) liczba dzieci i młodzieży uczestniczących w pozalekcyjnych/pozaszkolnych zajęciach
profilaktycznych.
strona 21 z 33
Kierunek 2: Wspieranie rozwoju programów profilaktyki selektywnej i wskazującej.
PROFILAKTYKA SELEKTYWNA ma na celu zapobieganie, ograniczenie lub zaprzestanie
podejmowania przez jednostkę zachowań ryzykownych. Cele te mogą być osiągane między
innymi poprzez ograniczanie czynników ryzyka związanych ze środowiskiem rodzinnym
i rówieśniczym, poprawę funkcjonowania emocjonalnego i społecznego, kształtowanie
adekwatnych przekonań normatywnych dotyczących narkotyków, promocję postaw
prozdrowotnych oraz wspieranie rodzin w rozwiązywaniu problemów związanych z używaniem
narkotyków przez dziecko. Do odbiorców programów profilaktyki selektywnej zalicza się m.in.
osoby okazjonalnie używające narkotyków.12
PROFILAKTYKA WSKAZUJĄCA są to działania kierowane do jednostek, u których
rozpoznano pierwsze objawy zaburzeń lub szczególnie zagrożonych rozwojem problemów
wynikających z używania substancji psychoaktywnych, w związku z uwarunkowaniami
biologicznymi, psychologicznymi czy społecznymi.13
2. 1. wspieranie działalności profilaktycznej Zespołu Socjoterapii Poradni Psychologiczno
– Pedagogicznej Nr 1 w Chełmie wchodzącej w skład Zespołu Wychowania i Pomocy
Psychologiczno – Pedagogicznej Nr 1 w Chełmie
Placówką
prowadzącą
w
Chełmie
oddziaływania
socjoterapeutyczne
jest
Zespół
Socjoterapii przy Poradni Psychologicznej– Pedagogicznej Nr 1 w Chełmie wchodzącej w skład
Zespołu Wychowania i Pomocy Psychologiczno – Pedagogicznej Nr 1 w Chełmie przy
ul. Powstańców W-wy 4 w Chełmie.
W ramach MPPN na lata 2014 – 16 wspierane będą działania z zakresu profilaktyki
narkomanii w Zespole Socjoterapii oraz placówkach wsparcia dziennego, jeżeli takie powstaną na
terenie miasta Chełm.
2.
2.
Wspieranie
psychologicznej
i
działalności
prawnej
punktów
osobom
konsultacyjnych
uzależnionym
lub
udzielających
zagrożonym
pomocy
uzależnieniem
od substancji psychoaktywnych oraz ich rodzinom
W ramach MPPN na lata 2014 – 16 będzie wspierana działalność punktów konsultacyjnych
udzielających pomocy psychologicznej i prawnej osobom uzależnionym lub zagrożonym
uzależnieniem od substancji psychoaktywnych oraz ich rodzinom prowadzonych przez organizacje
pozarządowe działające na terenie miasta Chełm.
2. 3. Wspieranie programów wczesnej interwencji, m.in. "Fred goes net" adresowanych do
młodzieży używającej eksperymentalnie lub okazjonalnie środków odurzających
12 Okazjonalni użytkownicy narkotyków nie doświadczają większych szkód zdrowotnych ani poważniejszych
problemów, chociaż zdarzają się im incydentalne szkody. Są oni świadomi ryzyka związanego z używaniem
narkotyków, ale wiążą je z uzależnieniem i regularnym używaniem. (J. Sierosławski)
13 Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii
strona 22 z 33
Z diagnozy problemów związanych z używaniem substancji psychoaktywnych wynika,
iż najczęstszym przestępstwem z ustawy jest nielegalne posiadanie środków odurzających,
a średnio około 15% podejrzanych o przestępstwa związane z narkotykami stanowią osoby
nieletnie (osoby do 17 roku życia). Można przypuszczać zatem, iż większość podejrzanych to
osoby zażywające eksperymentalnie lub okazjonalnie środków odurzających.
Z uwagi na fakt, że wykonanie większości kar za przestępstwa z ustawy jest warunkowo
zawieszane, a część skazanych to eksperymentalni lub okazjonalni użytkownicy narkotyków, warto
aby mieli oni możliwość uczestniczenia w programach wczesnej interwencji. Tym bardziej, iż Sąd
w ramach postępowań opiekuńczych i prowadzonych wobec nieletnich ma uprawnienia do
zobowiązania podsądnych do uczestniczenia w tego typu oddziaływaniach.
Do programów wczesnej interwencji zaliczany jest m.in. Program "Fred goes net"
(profilaktyka selektywna) skierowany do młodych osób w wieku 14-21 lat, które używają substancji
psychoaktywnych w sposób okazjonalny lub szkodliwy. Program nie jest przeznaczony dla osób
uzależnionych oraz używających takich substancji jak opiaty.14 A zatem za jego kontynuacją
przemawia również fakt, iż większość młodych użytkowników środków odurzających w Chełmie
pali marihuanę lub haszysz.
Realizatorem ww. Programu na terenie miasta Chełm jest Zespół Wychowania i Pomocy
Psychologiczno – Pedagogicznej Nr 2 w Chełmie przy ul. Powstańców Warszawy 8. Z uwagi na
fakt, iż standardem Programu jest praca w grupie 6 – 12 osób, bardzo istotnym, a niejednokrotnie
najtrudniejszym etapem jest rekrutacja potencjalnych uczestników, którzy używają środków
odurzających (w tym alkoholu). W ramach realizacji Programu „FreD goes net” w latach
2014 – 2016 należy zwiększyć promocję Programu oraz współpracę z placówkami oświatowo
– wychowawczymi, Sądem Rejonowym w Chełmie oraz KMP w Chełmie w tym zakresie.
2. 4. Wspieranie programów profilaktyki selektywnej w miejscach o zwiększonym narażeniu
na kontakt z narkotykami (kluby, dyskoteki, imprezy masowe)
Z ogólnopolskich badań15 wynika, iż we wzorach okazjonalnego używania narkotyków
dominują przetwory konopi, obok których używane są sporadycznie inne substancje takie jak
amfetamina, ecstasy, kokaina, grzyby halucynogenne. Użytkowników konopi można zatem
podzielić na:
a) używających nie częściej niż raz w miesiącu, zwykle przy okazjach większych imprez,
b) używających kilka razy w miesiącu, ale nie częściej niż raz na tydzień, zwykle przy bardziej
codziennych okazjach,
14 Do opiatów zalicza się substancje otrzymywane z przetworów maku lekarskiego (np. „kompot” uzyskiwany
domowym sposobem ze słomy makowej), jak również syntetyczne środki przeciwbólowe, działające na receptor
opiatowy. Należą do nich: opium, morfina i heroina (również w postaci do palenia, znana pod slangową nazwą:
brown sugar) – www.narkomania.org.pl
15 Analiza wzorów używania narkotyków oraz związanych z tym problemów śród okazjonalnych użytkowników
narkotyków w dwóch miastach, J. Sierosławski Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie, W-wa 2007
strona 23 z 33
c) używających częściej niż raz na tydzień, zwykle bez okazji.
Zgodnie z Wystąpieniem Pokontrolnym Najwyższej Izby Kontroli Delegatura w Lublinie
z 2013r. odnoszącym się do Miejskiego Programu Przeciwdziałania Narkomanii na lata
2011 – 2013 w MPPN na lata 2014 – 16 uwzględniono zadanie dotyczące profilaktyki selektywnej
w miejscach o zwiększonym ryzyku zagrożenia kontaktu z narkotykami.
W ramach MPPN na lata 2014 – 16 będą wspierane programy profilaktyki selektywnej
w miejscach o zwiększonym narażeniu na kontakt z narkotykami (kluby, dyskoteki, imprezy
masowe), które zostaną zapoczątkowane w 2014r. diagnozą potrzeb w tym zakresie. Realizacja
właściwych zadań będzie natomiast miała miejsce w latach 2015 – 2016.
2. 5. Wspieranie innych programów skierowanych do dzieci i młodzieży z grup ryzyka: ze
środowisk zmarginalizowanych, zagrożonych demoralizacją i wykluczeniem społecznym
oraz dzieci i młodzieży ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi
W ramach MPPN na lata 2014 – 16 będą wspierane inne programy skierowane do dzieci
i młodzieży z grup ryzyka: ze środowisk zmarginalizowanych, zagrożonych demoralizacją
i wykluczeniem społecznym oraz dzieci i młodzieży ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi
realizowane m.in. przez organizacje pozarządowe działające na terenie miasta Chełm.
Realizatorzy: Urząd Miasta Chełm (Wydział Spraw Społecznych), Zespół Wychowania i Pomocy
Psychologiczno – Pedagogicznej Nr 1 w Chełmie, Zespół Wychowania i Pomocy Psychologiczno
– Pedagogicznej Nr 2 w Chełmie, organizacje pozarządowe
Rezultaty:
1) zwiększenie dostępności i form profilaktyki selektywnej,
2) zwiększenie współpracy z instytucjami i organizacjami pozarządowymi, jak również
podmiotami prowadzącymi działalność gospodarczą w obszarze profilaktyki selektywnej.
Wskaźniki:
1) liczba
osób
uczestniczących
we
wspartych
działaniach
profilaktycznych
Zespołu
Socjoterapii, w podziale na poszczególne grupy,
2) liczba punktów konsultacyjnych,
3) wydatki na wsparcie punktów konsultacyjnych,
4) liczba osób, którym udzielono pomocy w ramach punktów konsultacyjnych, w podziale na
poszczególne grupy,
5) liczba wspartych programów wczesnej interwencji,
6) wydatki na wsparcie programów wczesnej interwencji
strona 24 z 33
7) liczba osób objętych programem wczesnej interwencji,
8) liczba podmiotów, z którymi współpracowano w obszarze profilaktyki selektywnej,
9) wydatki na wsparcie programów profilaktyki selektywnej,
10) liczba osób objętych programem profilaktyki selektywnej, w podziale na poszczególne
grupy,
11) liczba innych programów, skierowanych do dzieci i młodzieży z grup ryzyka,
12) liczba osób objętych innymi programami skierowanymi do dzieci i młodzieży z grup ryzyka.
Kierunek 3: Podniesienie poziomu wiedzy społeczeństwa na temat problemów związanych
z używaniem substancji psychoaktywnych
3. 1. Prowadzenie akcji/kampanii edukacyjnych obejmujących problematykę narkomanii
lub włączenie się w realizację ogólnopolskiej akcji/kampanii promującej zdrowy styl życia
bez używania środków odurzających
Przeprowadzenie
kampanii
edukacyjnej
obejmującej
problematykę narkomanii lub
włączenie się w realizację ogólnopolskiej kampanii/akcji promującej zdrowy styl życia bez
używania środków odurzających nastąpi w 2015r. Celem kampanii będzie zwiększenie
świadomości mieszkańców miasta Chełm na temat instytucji udzielających pomocy rodzinom
w związku z problemem narkomanii oraz zagrożeń związanych z zażywaniem środków
odurzających.
W ramach MPPN na lata 2014 – 16 Komenda Miejska Policji w Chełmie przeprowadzi
profilaktyczną akcję informacyjną skierowaną do kierowców dotyczącą zagrożeń związanych
z prowadzeniem pojazdów pod wpływem środków odurzających.
3.
2.
Opracowywanie,
wydawanie
oraz
upowszechnianie
materiałów
informacyjno
– edukacyjnych lub zakup innych publikacji oraz czasopism z zakresu promocji zdrowia
i profilaktyki narkomanii skierowanych do różnych grup docelowych
W ramach MPPN na lata 2014 – 16 kontynuowany będzie zakup prenumeraty czasopisma
„Remedium” (profilaktyka problemowa i promocja zdrowia psychicznego), które w 2012r. trafiło
do 38 podmiotów z terenu miasta Chełm. Czasopismo dostępne jest dla mieszkańców miasta m.in.
w głównej siedzibie, jak i wszystkich filiach Chełmskiej Biblioteki Publicznej im. Marii Pauliny
Orsetti w Chełmie.
Ponadto w poszczególnych latach realizacji MPPN na lata 2014 – 16 będzie miało miejsce
opracowywanie, wydawanie oraz upowszechnianie materiałów informacyjno – edukacyjnych
lub zakup innych publikacji oraz czasopism z zakresu promocji zdrowia i profilaktyki narkomanii
skierowanych, w zależności od potrzeb poszczególnych grup docelowych.
Samodzielny Publiczny Wojewódzki Szpital Specjalistyczny w Chełmie w ramach realizacji
strona 25 z 33
MPPN na lata 2014 – 16 będzie corocznie upowszechniał materiały dotyczące instytucji
i organizacji udzielających pomocy w związku z problemem narkomanii wśród pacjentów Oddziału
Dziecięcego SPWSzS w Chełmie.
3. 3. Współpraca z lokalnymi mediami poprzez m.in. publikację artykułów, komunikatów
oraz organizację konferencji prasowych
W ramach realizacji MPPN na lata 2014 – 16 Urząd Miasta Chełm będzie współpracował
z lokalnymi mediami w celu podniesienia poziomu wiedzy społeczeństwa na temat problemów
związanych z używaniem substancji psychoaktywnych i możliwości zapobiegania zjawisku.
Realizatorzy: Urząd Miasta Chełm (Wydział Spraw Społecznych), Samodzielny Publiczny
Wojewódzki Szpital Specjalistyczny w Chełmie, Komenda Miejska Policji w Chełmie, organizacje
pozarządowe
Rezultaty:
podniesienie poziomu wiedzy różnych grup społecznych na temat zagrożeń związanych
z używaniem środków odurzających, jak również nt. instytucji i organizacji udzielających pomocy
w związku z problemem.
Wskaźniki:
1) liczba akcji/kampanii,
2) wydatki na akcje/kampanie,
3) liczba materiałów informacyjno – edukacyjnych,
4) wydatki na materiały informacyjno – edukacyjne,
5) liczba artykułów, komunikatów, konferencji prasowych.
Kierunek 4: Podnoszenie kwalifikacji zawodowych osób zaangażowanych w działalność
profilaktyczną
4. 4. Organizowanie lub wspieranie szkoleń podnoszących wiedzę z zakresu profilaktyki
narkomanii
Z diagnozy problemów związanych z używaniem substancji psychoaktywnych wynika,
iż chełmscy psycholodzy i pedagodzy w większości odpowiedzialni za realizację oddziaływań
profilaktycznych w placówkach oświatowo – wychowawczych są zainteresowani zwiększaniem
swojej wiedzy na temat uzależnień od środków odurzających.
W ramach MPPN na lata 2014 – 16 będą corocznie organizowane szkolenia
dla przedstawicieli instytucji i organizacji pozarządowych zajmujących się problemem narkomanii,
w tym:
strona 26 z 33
a) dla pedagogów i psychologów - szkolenia na temat konstruowania programów
profilaktycznych, opartych na podstawach naukowych oraz rozwijających umiejętności
zawodowe realizatorów programów profilaktycznych,
b) dla pracowników, w szczególności: pomocy społecznej, sądu, policji i straży miejskiej ogólne szkolenia z zakresu profilaktyki narkomanii.
4.5. Współpraca z instytucjami, organizacjami pozarządowymi, kościołami i związkami
wyznaniowymi
w
zakresie
zapobiegania
narkomanii
poprzez
wspieranie
organizowania/organizowanie spotkań (konferencji/seminariów), których celem będzie
rozwój wiedzy oraz wymiana doświadczeń
W ramach MPPN na lata 2014 – 16 będą corocznie organizowane spotkania
(konferencje/seminaria), których celem będzie rozwój wiedzy oraz wymiana doświadczeń na temat
lokalnej polityki przeciwdziałania uzależnieniom od substancji psychoaktywnych.
Realizatorzy: Urząd Miasta Chełm (Wydział Spraw Społecznych), organizacje pozarządowe
Rezultaty:
podniesienie
w
poziomu
szczególności:
wiedzy
pedagogów,
osób
zaangażowanych
psychologów,
w
pracowników
działalność
pomocy
profilaktyczną,
społecznej,
Policji
i Straży Miejskiej nt. narkotyków i narkomanii.
Wskaźniki:
1) liczba szkoleń,
2) wydatki na organizowanie lub wspieranie szkoleń podnoszących wiedzę z zakresu
profilaktyki narkomanii,
3) liczba osób uczestniczących w szkoleniach, w podziale na poszczególne grupy,
4) liczba
przedstawicieli
instytucji,
organizacji
pozarządowych,
kościołów,
związków
wyznaniowych uczestniczących w spotkaniach/konferencjach/seminariach, których celem
będzie rozwój wiedzy oraz wymiana doświadczeń.
strona 27 z 33
II Obszar – Leczenie, rehabilitacja, ograniczanie szkód zdrowotnych i reintegracja społeczna
Kierunek 1: Zwiększanie dostępności pomocy terapeutycznej i rehabilitacyjnej dla osób
używających szkodliwie i uzależnionych od narkotyków
1. 1. Wspieranie realizacji zróżnicowanych ofert terapeutycznych dla osób używających
środków psychoaktywnych.
Według danych Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej w Lublinie oraz Krajowego Biura
do spraw Przeciwdziałania Narkomanii na terenie miasta Chełm jest jedna poradnia ambulatoryjna
udzielająca pomocy terapeutycznej dla osób używających środków odurzających, tj.: Niepubliczny
Zakład Opieki Zdrowotnej Ośrodek Profilaktyki, Diagnozy i Terapii Zdrowia Psychicznego
„Rodzina” w Chełmie, ul. Ogrodowa 46, 22 – 100 Chełm.
W ramach MPPN na lata 2014 – 16 będą prowadzane działania mające na celu wdrożenie
realizacji zróżnicowanych ofert terapeutycznych dla osób używających środków psychoaktywnych.
1. 2. Upowszechnianie informacji na temat placówek i programów dla osób uzależnionych
W ramach MPPN na lata 2014 – 16 informacja na temat placówek i programów dla osób
uzależnionych z terenu Województwa Lubelskiego upowszechniana będzie wśród mieszkańcom
miasta Chełm oraz przedstawicieli instytucji i organizacji pozarządowych działających w obszarze
przeciwdziałania
narkomanii
poprzez
aktualizację
wykazu
znajdującego
się
na
stronie
www.chelm.pl oraz przeprowadzenie kampanii edukacyjnej w 2015r.
Realizatorzy: Urząd Miasta Chełm (Wydział Spraw Społecznych), podmioty lecznicze,
organizacje pozarządowe
Rezultaty:
zwiększenie dostępności leczenia poprzez wprowadzenie zróżnicowanych ofert terapeutycznych
dla osób używających środków psychoaktywnych.
Wskaźniki:
1) liczba wspartych ofert terapeutycznych dla osób używających środków psychoaktywnych,
2) wydatki na realizację zróżnicowanych ofert terapeutycznych dla osób używających środków
psychoaktywnych,
3) liczba osób uczestniczących w zróżnicowanych ofertach dla osób używających środków
psychoaktywnych, w podziale na poszczególne grupy,
4) liczba upowszechnionych informacji.
strona 28 z 33
Kierunek 2: Zmniejszenie marginalizacji społecznej wśród osób używających narkotyków
szkodliwie oraz osób uzależnionych
2. 1. Udzielanie świadczeń pomocy społecznej
W ramach realizacji MPPN na lata 2011 – 13 Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Chełmie
będzie udzielał świadczeń pomocy społecznej na podstawie ustawy z dnia 12 marca 2004r.
o pomocy społecznej (Dz. U. z 2013r. poz. 182, z późn. zm.).16
2. 2. Wdrażanie programów readaptacji społecznej i zawodowej z uwzględnieniem osób
uzależnionych od narkotyków.
W ramach realizacji MPPN na lata 2011 – 13 nie wdrożono programu readaptacji
społecznej i zawodowej dla osób uzależnionych od narkotyków z uwagi na brak potencjalnych
zainteresowanych.
W ramach realizacji MPPN na lata 2011 – 13 Centrum Integracji Społecznej w Chełmie
będzie realizowało reintegrację zawodową i społeczną na podstawie ustawy z dnia 13 czerwca
2003r. o zatrudnieniu socjalnym (Dz. U. z 2011r. Nr 43, poz. 225, z późn. zm.).
Realizatorzy: Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Chełmie, Centrum Integracji Społecznej
w Chełmie
Rezultaty:
1) przeciwdziałanie izolacji i wykluczeniu społecznemu osób uzależnionych od narkotyków,
2) reintegracja społeczna i zawodowa osób uzależnionych od narkotyków (aktywizacja
społeczna i zawodowa osób uzależnionych)
Wskaźniki:
1) liczba osób korzystających ze świadczeń pomocy społecznej z uwagi na problem
narkomanii,
2) liczba i rodzaj świadczeń pomocy społecznej udzielanych z uwagi na problem narkomanii,
3) liczba osób uczestniczących w programach readaptacji społecznej i zawodowej.
Kierunek 3: Wpieranie rozwoju zawodowego pracowników zatrudnionych w placówkach
prowadzących leczenie i rehabilitację osób uzależnionych od narkotyków oraz innych grup
zawodowych mających styczność z osobami uzależnionymi od narkotyków
3. 1. Dofinansowywanie szkoleń w zakresie specjalisty terapii uzależnień i instruktora terapii
uzależnień, realizowanych zgodnie z ustawą.
16 Dalej zw. "Ustawą o pomocy społecznej"
strona 29 z 33
W ramach realizacji MPPN na lata 2014 – 16 opracowane zostaną procedury
dofinansowania szkoleń w zakresie specjalisty terapii uzależnień i instruktora terapii uzależnień,
realizowanych zgodnie z ustawą.
Realizatorzy: Urząd Miasta Chełm (Wydział Spraw Społecznych)
Rezultaty:
wzrost wiedzy i kompetencji pracowników zatrudnionych w placówkach prowadzących leczenie
rehabilitację osób uzależnionych od narkotyków oraz innych grup zawodowych mających
styczność z osobami uzależnionymi od narkotyków
Wskaźniki:
1) liczba dofinansowanych szkoleń,
2) liczba osób, które uzyskały certyfikat specjalisty/instruktora terapii uzależnień.
III Obszar - Badania i monitoring
Kierunek 1: Monitorowanie epidemiologiczne problemu narkotyków i narkomanii na szczeblu
lokalnym
1. 1. Zbieranie i analiza danych statystycznych dotyczących problemu narkotyków
i narkomanii na terenie miasta Chełm
Corocznie zbierane będą dane statystyczne dotyczące problemu narkotyków i narkomanii
na terenie miasta Chełm. Analiza przedmiotowych danych stanowić będzie element „Oceny
realizacji Miejskiego Programu Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2014 – 2016” za dany rok
i będzie przedstawiana na posiedzeniach Komisji Rodziny, Zdrowia, i Ochrony Środowiska Rady
Miasta Chełm oraz na Sesji Rady Miasta Chełm do dnia 31 marca, roku następującego po roku,
którego dotyczy Ocena.
1. 2. Sporządzanie „Oceny realizacji Miejskiego Programu Przeciwdziałania Narkomanii
na lata 2014 – 2016”
W ramach realizacji MPPN na lata 2014 – 16 corocznie sporządzana będzie „Ocena
realizacji Miejskiego Programu Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2014 – 2016”. Dokument
będzie przedstawiany na posiedzeniach Komisji Rodziny, Zdrowia, i Ochrony Środowiska Rady
Miasta Chełm oraz na Sesji Rady Miasta Chełm do dnia 31 marca, roku następującego po roku,
którego dotyczy Ocena.
1. 3. Wypełnianie ankiety „Sprawozdanie z realizacji Krajowego Programu Przeciwdziałania
Narkomanii" zawierającej informacje z realizacji działań podejmowanych w danym roku,
strona 30 z 33
wynikających z Miejskiego Programu Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2014 – 2016
W ramach realizacji MPPN na lata 2014 – 16 corocznie sporządzana będzie na potrzeby
KBPN ankieta „Sprawozdanie z realizacji Krajowego Programu Przeciwdziałania Narkomanii"
zawierającej informacje z realizacji działań podejmowanych w danym roku, wynikających
z Miejskiego Programu Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2014 – 2016. Ankieta sporządzana
będzie w terminie do dnia 15 kwietnia roku następującego po roku, którego dotyczy ankieta.
Rezultaty:
1) wzrost wiedzy na temat narkotyków i narkomanii na terenie miasta Chełm
Wskaźniki:
1) liczba sporządzonych Ocen,
2) liczba wypełnionych ankiet
Kierunek 2: Monitorowanie postaw społecznych na temat problemu narkotyków i narkomanii
2. 1. Przeprowadzenie badań nt. zjawiska narkomanii oraz związanych z tym problemów
w populacji generalnej oraz wśród młodzieży szkolnej
W ramach realizacji MPPN na lata 2014 – 16 w 2016r. zostaną przeprowadzone badania
nt. zjawiska narkomanii oraz związanych z tym problemów w populacji generalnej oraz wśród
młodzieży szkolnej, których wyniki zostaną wykorzystane do opracowania MPPN na lata kolejne.
Samodzielny Publiczny Wojewódzki Szpital Specjalistyczny w Chełmie corocznie będzie
prowadził badania wśród pacjentów Oddziału Dziecięcego w wieku 10 – 18 lat celem poznania ich
postaw wobec narkotyków i narkomanii.
Rezultaty:
wzrost wiedzy nt. zjawiska narkomanii oraz związanych z tym problemów w polulacji generalnej,
wśród młodzieży szkolnej oraz pacjentów Oddziału Dziecięcego SPWSzS w Chełmie.
Wskaźniki:
1) liczba przeprowadzonych badań,
2) liczba osób objętych badaniami.
strona 31 z 33
IV Budżet
Miejski Program Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2014 – 2016 będzie realizowany
ze środków budżetu miasta Chełm corocznie określanych w uchwale budżetowej.
Zgodnie z art. 182 ustawy z dnia 26 października 1982r. o wychowaniu w trzeźwości
i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz. U. z 2012r., poz. 1356, z późn. zm.) dochody z opłat za
wydanie zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych oraz korzystanie z nich wykorzystywane są
na realizację gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych oraz
gminnych programów przeciwdziałania narkomanii, i nie mogą być przeznaczane na inne cele.
strona 32 z 33
PODSUMOWANIE
Wprawdzie
narkomania
nie
stanowi
najpoważniejszego
problemu
społecznego
występującego na terenie miasta Chełm, niemniej jednak podobnie jak inne uzależnienia powoduje
liczne szkody zdrowotne, funkcjonowania w rolach społecznych, konflikty z prawem, dobrymi
obyczajami i ekonomią. Do czynników ryzyka zwiększających prawdopodobieństwo sięgania
po środki odurzające zalicza się zjawiska, które występują także na terenie miasta Chełm, tj.:
bieda, bezrobocie, czy alkoholizm w rodzinie, jak również dostępność substancji psychoaktywnych.
Dlatego istotne jest, aby w latach 2014 – 16 kontynuować działania profilaktyczne
o sprawdzonej efektywności skierowane w szczególności do młodych ludzi, przy jednoczesnym
zaangażowaniu rodziców i opiekunów, gdyż młodzi chełmianie, którzy ze względu na specyfikę
swojego wieku oraz powszechną dostępność środków odurzających, są grupą najbardziej
narażoną na tego typu szkody.
Warunkiem skutecznego przeciwdziałanie narkomanii oraz HIV/AIDS na terenie miasta
Chełm jest systematyczna integracja instytucji i organizacji pozarządowych, a przez to tworzenie
lokalnego systemu współpracy w przedmiotowym zakresie (lokalny system przeciwdziałania
narkomanii).
strona 33 z 33

Miejski Program Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2014 – 2016

Transkrypt

Podobne dokumenty

program profilaktyki narkomanii - Zespół Placówek Oświatowych im

POLICJA LUBELSKA NIE BÓJ SIE NIGDY MIŁOŚCI

narkomania 2016

Zadania Centrum Profilaktyki Alkoholowej

Gminny Program Przeciwdziałania Narkomanii Gminy Kowiesy na

gminny program przeciwdziałania narkomanii na 2016 rok

Program przeciwdziałania narkomani 2016

Scenariusz lekcji o narkomanii

GMINNY PROGRAM PRZECIWDZIAŁANIA NARKOMANII NA LATA

Regulamin konkursu - Przedszkole miejskie nr 15 w Chełmie