Symbolika biblijna 1. Określenie i funkcja symbolu „Symbolem

Symbolika biblijna 1. Określenie i funkcja symbolu „Symbolem

Symbolika biblijna
1. Określenie i funkcja symbolu
„Symbolem” nazywano pierwotnie odłamany kawałek kości do gry lub jakiegoś innego przedmiotu, którego brzeg pasował do brzegu pozostałej części
tak, że można je było z sobą złożyć. Przyjaciele i goście obdarzali się nawzajem
takimi kawałkami przedmiotów, aby móc się po nich rozpoznać. Symbole były
znakiem rozpoznawczym, który dziedziczono w rodzinach. Później posługiwano
się w tym celu odciskiem pieczęci.
W znaczeniu przenośnym symbole oznaczają rzeczy, które z racji jakiegokolwiek podobieństwa uzmysławiają coś duchowego. Nie chodzi już tylko
o złączenie z sobą dwóch części jednego przedmiotu, lecz o spotkanie tego, co
konkretne.
Człowiek jako istota duchowo i zmysłowa potrzebuje symboli, aby przybliżyć sobie to, co duchowe. Niekiedy mgliste odczuwanie ich bogatej treści może
mu powiedzieć więcej niż słowa. Symbole bowiem łączą w jedno ogólne wrażenie najbardziej różne rzeczy, natomiast mowa tylko w sposób cząstkowy i stopniowy uświadamia to, co symbole w jednej chwili przedstawiają duszy ludzkiej.
Gdy spoglądamy na rozległy świat symboli, spostrzegamy różne dziedziny,
które opierają się jedne na drugich, wzajemnie się przenikają i – nie biorąc pod
uwagę wszelkiego rodzaju pogańskich wypaczeń i zniekształceń – tworzą hierarchiczną strukturę. Podstawę jej stanowi naturalna symbolika kosmosu. W kosmosie wszystko jest symbolem.
Idea jest czymś istotnie realnym, rzecz podpadająca pod zmysły jest również
realna, ale w znacznie słabszym stopniu. Dla człowieka obraz jest jednak drogą
do prawzoru. Każda rzecz podpadająca pod zmysły, w której wieczna idea łączy
się z przemijającą materią, wskazuje na to, co wieczne, i w ten sposób staje się
„symbolem” w znaczeniu najbardziej pierwotnym; wraz z nim dana jest nam
owa „połowa”, która odpowiada drugiej i tworzy z nią całość.
Symbole kryją w sobie obiektywną, istotową treść, która nie została nadana
im przez człowieka. Symbole istnieją nawet wtedy, gdy człowiek ich sobie nie
uświadamia.
2. Interpretacja wybranych symboli biblijnych
2.1. Symbolika liczb
Autorzy biblijni, zgodnie z ówczesnymi poglądami nadawali liczbom znaczenie symboliczne. Kiedy więc autor biblijny wymienia jakąś liczbę, prawdopodobnie ma na myśli jej znaczenie symboliczne. W wielu przypadkach podawanych liczb w ogóle nie należy brać dosłownie.
2
Liczba jeden oznacza wyjątkowość, niepodzielną całość albo jedno i drugie.
Słowa: „Słuchaj, Izraelu, Pan jest naszym Bogiem, Panem jedynym” (Pwt 5,4),
nie tylko znaczą, że Bóg Izraela jest wyjątkowy, ale również że nie ma w Nim
sprzeczności. Jedność Boga wymaga więc zaufania i miłości ze strony Jego ludu
(Pwt 6,5).
Dwa, Dwa – najmniejsza liczba większa od jednego, to minimalna liczba
świadków konieczna do ustalenia prawdy (Pwt 19,15; por. Wj 31,18; Mk 6,7;
8,17-18; 2 Kor 13,1; Ap 11,4-4).
Trzy powszechnie uznaje się za liczbę boską, wiele religii ma triady bogów.
W wierze biblijnej 3 ma miejsca na triadę i liczbę trzy rzadko wiąże ; bezpośrednio z Bogiem. Jednak w niektórych przypadkach występowanie tej liczby
sugeruje obecność Boga. Gdy Abrahama odwiedziło trzech gości, znaczyło to,
że odwiedził go Bóg (Rdz 18). Inne symbole trójki:
 Świątynia podzielona była na trzy części (1 Krl 6).
 Trzy dni to odpowiedni okres na działanie Boga, co znaczyło, zgodnie ze
starożytną rachubą czasu, że zostało ono ukończone na trzeci dzień (Wj 19,11; J
2,l i in.).
Trzy i pół roku to ściśle ograniczony okres, połowa pełnych siedmiu lat Bożego planu, czas nie pełny. Na przykład: „Dwom moim Świadkom dam władzę,
a będą prorokować obleczeni w wory, przez tysiąc dwieście sześćdziesiąt dni”
(Ap 11,3).
Cztery to liczba oznaczająca świat, kosmos. Są cztery świata, cztery kierunki wiatru, cztery pory, cztery rodzaje żywych stworzeń: ludzie, zwierzęta domowe, zwierzęta dzikie oraz stworzenia powietrzne i wodne (Rdz 1,20-27).
Sześć to siedem minus jeden. Liczba ta oznacza niepełność. Sześć dni stworzenia nie dopełniło się, dopóki nie nadszedł dzień siódmy, dzień odpoczynku.
W Apokalipsie św. Jana sześć pieczęci, trąb itd., symbolizuje dzieje świata, zanim ostateczne, siódme działanie Boga nie zapoczątkuje wiecznego szabatu.
Mimo że Bestia ma siedem głów, jej liczba wynosi tylko sześćset sześćdziesiąt
sześć.
Siedem to suma trzech i czterech, nieba i ziemi, oznacza więc pełnię i doskonałość. Jest siedem głównych ciał niebieskich (słońce, księżyc i pięć planet
znanych starożytnym), siedem dni tygodnia itp. Wielkie święta trwały siedem
dni, a siedem tygodni upływa między Paschą a Pięćdziesiątnicą. Co siódmy rok
był rokiem szabatowym, w którym ziemia odpoczywała leżąc odłogiem, a niewolnikom – Hebrajczykom przywracano wolność. Siódmy dzień symbolizował
ukończenie dzieła Boga (Rdz 2,2-3). W Apokalipsie św. Jana siódma pieczęć,
trąba, czara itd. symbolizują dopełnienie się planu Bożego. Siedem Kościołów
symbolizuje Kościół powszechny (Ap 1,20). Trzeba przebaczać nie tylko siedem razy, ale siedemdziesiąt siedem razy (Mt 18,21-22).
Dziesięć to liczba okrągła, liczba palców obu rąk. Zazwyczaj jednak dziesięć, tysiąc i dziesięć tysięcy jaka wielokrotność tysiąca, oznacza po prostu małą
lub dużą ilość lub też używa się ich dla zwielokrotnienia znaczenia innych liczb.
3
W Apokalipsie „tysiąc lat” (Ap 20,2) oznacza przynależność kwalitatywną do
Boga, bardzo długie trwanie w czasie i przestrzeni, ale ograniczone.
Dwanaście, podobnie jak siedem, to liczba pełni i doskonałości. Szczególnie
tej właśnie liczby nie należy brać zawsze w Biblii dosłownie. Dwanaście to fundament ludu Bożego Starego i Nowego Testamentu. Dwudziestu czterech starców (Ap 4,4) to symbol całego Izraela i całego Kościoła. „Sto czterdzieści cztery tysiące opieczętowanych ze wszystkich pokoleń” (Ap 7,4), to wielokrotność
„12” i „1000” – symbol Izraela i Kościoła.
2.2. Symbole antropologiczne
2.2.1. Ciało
Obraz ciała jest jednym z najważniejszych obrazów w Biblii. Według Biblii
ciało jest dziełem Boga, który je stworzył. Bóg, który ukształtował kosmos,
równie wspaniale utworzył ludzkie ciało (Ps 139,13-16). Wyrażenie „od stóp do
głów” (2 Sm 14,25; Iz 1,6) określa ciało jako całość.
Biblia nie pomija motywu piękna ciała. Kobiety Izraela: Sara (Rdz 12,11.
14), Rebeka (Rdz 24,16), Rachela (Rz 29,17) zostały opisane jako piękne. Jako
przykład męskiej urody Biblia wskazuje Dawida (1 Sm 16,12.18), Absaloma
(2 Sm 14,25-26) i Józefa (Rdz 39,6). Najpełniejszy opis ciała mężczyzny i kobiety zawiera Pieśń nad Pieśniami. Opisy kobiecego ciała w Pnp 6,5-7 i 7,1-5
wyrażają podziw dla jej anatomii: stóp i ud, brzucha, pępka i piersi, karku, oczu,
nosa, głowy i włosów. Podczas gdy męski tors i członki wychwala się z powodu
ich mocnej budowy widocznej w prostych kształtach, części kobiecego ciała
pełne są miękkich linii i krągłości, które dopełniają ideę płodności. Powyżej ramion jest kobieta posągowo piękna, z karkiem przypominającym wieżę z kości
słoniowej, nosem jak wieża Libanu i głową jako koroną przypominającą górę
Karmel.
Poetycki opis mężczyzny w PnP 5,10-16 koncentruje się na głowie, włosach,
oczach, policzkach, wargach, ustach, ramionach, nogach i torsie. Opis ma charakter zmysłowy, niezwykle bogaty, z wieloma elementami zaczerpniętymi ze
świata przyrody: zwierząt i roślin oraz z licznymi obrazami symbolizującymi
bogactwo (od biżuterii do szlachetnych metali i kości słoniowej). Pojawiają się
elementy ruchu i statyki, smaku i zapachu, miękkości i twardości. W szerszym
kontekście piękno męskiego ciała z Pieśni nad Pieśniami odzwierciedla cnotę
moralną.
Ostatecznie, ciało męskie lub kobiece jest postrzegane w Biblii jako fizyczna
forma wyrażająca cnoty i pobożność. Autor 1 Listu Piotra przyrównał zewnętrzne ozdoby i piękno do pielęgnowania „wnętrza serca człowieka o nienaruszalnym spokoju i łagodności ducha, który jest tak cenny wobec Boga” (1 P3,4).
Chociaż mowa tu o kobiecie, ta sama zasada dotyczy również mężczyzn.
4
Ciało bogatych, ubogich, występnych. Bogactwo i ubóstwo, pobożność i
niegodziwość są często oddawane za pomocą wyglądu ciała. Ciała bogatych są
przedstawiane jako tłuste, lśniące,
2.2.2. Kości, mięśnie i krew
Często stosowanym w Biblii określeniem oznaczającym pokrewieństwo jest
„kość i ciało” (tłumaczone jako „ciało i krew”). Po raz pierwszy, w formie emfatycznej, określenie to pojawia się w okrzyku Adama wydanym na widok Ewy:
„Ta dopiero jest kością z moich kości i ciałem z mego ciała!” (Rdz 2,23). Kiedy
cały Izrael zgromadził się przed Dawidem w Hebronie, jednym głosem zawołał:
„Oto myśmy kości twoje i ciało” (2 Sm 5,1; 1 Krn 11,1).
Wyrażenie to, w którym dwa odmienne elementy ludzkiego ciała, twarde
i miękkie pełnią rolę symbolicznej całości, nawiązuje do podstawowego wizerunku ciała i uznania genetycznego pokrewieństwa wspólnoty.
Według proroctwa Ezechiela wypowiedzianym przeciwko Egiptowi ziemia
spłynie krwią, wąwozy zaś wypełnią się ich ciałami (Ez 32,6). Ludzkie ciało (i
krew) po bitwie staje się żerem padlinożernych ptaków i zwierząt (Ez 39,17-18:
por. Ap 19,18.21). Słowa te rzucają ponure jednak wiele tłumaczące światło na
słowa Jezusa wypowiedziane do uczniów o tym, że jedząc Jego ciało i pijąc Jego krew, osiągną życie wieczne (J 6,53-56). Jego śmierć była zarówno sądem,
jak i ofiarą, zaś Jego ciało, widziane jest dwojako: stanowi obraz gwałtownej
śmierci, a także paradoksalnie, chroni życie tych, którzy spożywają je jako posiłek ofiarny.
Zwrot „ciało i krew” jest też obrazem egzystencji człowieka w obecnym
świecie. Kiedy Chrystus odpowiada Piotrowi na jego wyznanie, że Jezus jest
Synem Boga i mówi do niego: „Nie objawiły ci tego ciało i krew, lecz Ojciec
mój, który jest w niebie” (Mt 16,17), to znaczy, że wyznanie Piotra nie było rezultatem naturalnej pracy jego umysłu.
Zwrot: „ciało i krew”, oznacza zatem ludzi (J 1,13; Ga 1,16. 1 Kor 15,50).
Krew jest obrazem życia. Bez krwi ludzie obracają się w proch. Proch, jako skutek ulegania ciała procesowi rozkładu, oraz brak krwi były symbolami przemijającej, podlegającej unicestwieniu natury (1 Kor 15,49).
Ponieważ we krwi jest życie (Kpł 17,11), wzmianka o jej pojawieniu się była rozumiana jako zagrożenie życia (2 Sm 23,17; 1 Krn 11,19): życie opuszczało
ciało. Ponieważ krew wypływała z okaleczonego ciała, symbolizowała przelanie
nici życia.
W wielu fragmentach Biblii wzmianka o krwi wskazuje na winę. Biblijni autorzy posługują się zwrotami: „krwawe zbrodnie” (Oz 1,4), „miasto przestępców
pełne krwawych śladów” (Oz 6,8), „ręce pełne krwi” (Iz 1,15) itp. Jako ofiara i
przebłaganie. Przelanie ludzkiej krwi jest traktowane w Starym Testamencie
jako najwyższa zbrodnia (Rdz 9,6).
5
Krew była traktowana z wielkim szacunkiem, ponieważ stanowiła ważny
element kultu ofiarniczego. Rytuał rozlania krwi był uważany za uwolnienie
czyjegoś życia.
2.2.3. Serce
Serce w Biblii w sposób metaforyczny określa charakter człowieka,
umysł, pamięć, uczucia, pragnienia i wolę.
W znaczeniu charakteru serce jest przeciwieństwem ciała. Przykładem
jest wyznanie Psalmisty: „Niszczeje moje ciało i serce, Bóg jest opoką mego
serca i mym udziałem na wieki” (Ps 73,26). Czyli serce symbolizuje to, co dziś
nazywamy osobowością. Z tego względu serce może być siedliskiem wartości
moralnych. Na przykład w Ps 131,1 autor powiada: „moje serce się nie pyszni”
(2 Krn 32,26). Serce może być też złe (1 Sm 17,28) lub zostać zwiedzione (Iz
44,20; por. Jr 17,9).
W Biblii serce symbolizuje umysł i pamięć: „Rozmyślam nocą w sercu,
roztrząsam i duch mój docieka” (Ps 77,7). W scenie poprzedzające opowiadanie
o potopie autor pisze: Bóg „widział, że wielka jest niegodziwość ludzi na ziemi i
że usposobienie ich [serca] jest wciąż złe” (Rdz 6,5). Maryja obserwowała
wszystkie cuda, które towarzyszyły narodzinom, Jezusa, i „rozważała je w swoim sercu” (Łk 2,19).
Zgodnie z biblijnymi poglądem serce jest także źródłem, z którego wypływają ludzkie emocje. Serce Aarona napełniła radość na widok Mojżesza (Wj
4,14). Biblia ostrzega lud Boży, by nie chował w sercu nienawiści do bliźniego
(Kpł 9,17). Lęk opisywano jako utratę serca (Pwt 1,28).
Serce jest też następnie siedliskiem pragnień. Sychem, całym sercem pokochał Dinę, córkę Jakuba (Rdz 34,3.8).
Serce nie tylko myśli i odczuwa, pamięta i pragnie, lecz także determinuje
uczynki, jest metaforycznym siedliskiem woli i sumienia człowieka: „Z serca
bowiem pochodzą złe myśli, zabójstwa, cudzołóstwa, czyny nierządne, kradzieże,
fałszywe świadectwa, przekleństwa” (Mt 15,19).
2.2.4. Oko
Biblia często nawiązuje do narządu wzroku. Oczy uważano za źródło piękna
(1 Sm 16,12; Pnp 1,15; 4,1.9; 5,12; 6,5; 7,5); okrutną karą było wyłupienie oczu,
co dowodzi, że ślepotę uważano za wielkie kalectwo (Sdz 16,21; 2 Krl 25,7; Jr
39,7).
Widzenie z powodu związku ze światłem było też powszechnie stosowanym
obrazem o znaczeniu duchowym. Widzenie występuje niekiedy wraz ze słyszeniem jako obraz duchowego poznania lub wiedzy (Prz 20,12; 22,12; Iz 6,10).
Jednak w Biblii widzenie, z punktu teologicznego, znaczy mniej niż słyszenie.
Uważano, że oczy wyrażają bogactwo uczuć zarówno pozytywnych, jak i
negatywnych. Spojrzenie może wyrażać fizyczne i emocjonalne dobre samopo-
6
czucie (1 Sm Ps 38,1), zrozumienie (Ps 19,9), radość (Ez 24,16) pokorę (Ps
123,2), sympatię lub żal (Pwt 7,16; Ez 16,5), hojność (Prz 22,9; Mt 6,22)., arogancję (2 Krl 9,22; Ps 18,28; Prz 6,17; 21,4; 30,13; Iz 5,15; 37,23), sympatii
(Prz 28,27; Mt 13,15), chciwość (1 Sm 2.29.32),nieżyczliwość (Prz 23,6), zazdrość (Mt 20.15), szyderstwo (Ps 35,19; Prz 30,17) itd.
2.3. Symbolika kolorów
Kolory spełniają w Biblii, podobnie jak w kulturze starożytnej, funkcję
symboliczną. Pierwszą wzmianką w Piśmie Świętym na temat barw jest opis
tęczy, którą Bóg umieścił na niebie jako znak przymierza i obietnicy zachowania
życia po potopie (Rdz 9,12-17). Kolory zostają następnie wymienione w opisie
urządzenia namiotu zastępującego świątynię i jego sprzętów: niebieskie, fioletowe i jasnoczerwone (Wj 25-28). Część ceremonialnego stroju arcykapłana,
tzw. efod utkany był ze złotej, niebieskiej, fioletowej i czerwonej przędzy. Kolory były jednym z elementów tworzących nastrój miejsca spotkania Boga
z ludźmi.
W czasach antycznych kolory, niebieski, purpurowy, szkarłatny oznaczały
bogactwo i królewską godność. Tkaniny barwione za pomocą naturalnych
barwników były rzadkie i drogie. Je-! Jedynie bogaci i królowie mogli sobie pozwolić na dekorowanie pałaców barwnymi tkaninami (Est 1,6; Sdz 5,30). W
czasach Chrystusa Lidia utrzymywała się z handlu purpurą (Dz 16,14).
2.3.1. Kolor niebieski
W kulturze antyku i w świecie Biblii niebo było oddzielone od ziemi i ludzi
miejscem przebywania Boga lub bogów. Dlatego kolor niebieski (kolor nieba)
mógł sugerować granicę pomiędzy Bogiem a Jego ludem oraz stanowić wyraz
majestatu Boga Izraela.
Arcykapłan nosił zewnętrzną szatę jednolicie niebieską [fioletowa purpura],
nałożoną na białą szatę spodnią, co podkreślało istnienie granicy pomiędzy sferą
ludzką i boską, którą kapłan uosabiał, poruszając się w nich obydwu podczas
pełnienia służby w Świętym Świętych.
Tkanina w kolorze niebieskim oddzielała też lud od świętych sprzętów w
przybytku. Kiedy namiot przybytku składano i przenoszono, tkanina o jednolitej
niebieskie barwie przykrywała Arkę Przymierza, stół obecności, złoty świecznik
i ołtarz oraz wszystkie sprzęty używane w przybytku (Lb 4). Niebieskie nakrycia chroniły świętość przedmiotów przed Izraelitami w czasie składania i przewożenia przybytku.
2.3.2. Purpura
W czasach biblijnych purpurę uzyskiwano z mięczaków morskich. Otrzymywano z niej bogatą paletę barw od szkarłatu do błękitu. Ten czerwonofiole-
7
towy barwnik był kosztowny, dlatego szaty barwione purpurą nosili wyłącznie
wysocy dostojnicy królewscy (Dn 5,7.16.29).
Dlatego purpura symbolizowała królewską moc i władzę. Gdy rzymscy żołnierze szydzili z Jezusa, ubrali Go w „purpurowe szaty” (J 19,2.5: najprawdopodobniej w czerwony płaszcz żołnierski, który imitował purpurę). Ołtarz z brązu
znajdujący się w przybytku starożytnych Izraelitów był podczas transportu
przykrywany tkaniną w kolorze purpury (Lb 4,13).
W apokaliptycznej wizji Babilonu – Niewiasta ubrana jest w purpurową szatę, której kolor symbolizował polityczne wpływy i potęgę, i szkarłat – kolor
grzechu (Ap 17,4; 18,16). W ten sposób stała się przerażającym obrazem bogactwa i mocy świata opanowanego przez grzech.
2.3.3. Szkarłat
Szkarłat, kolor krwi, występuje na lnianych zasłonach przybytku. Jedna z
warstw tworzących jego dach wykonana była z wyprawionej skóry barana ufarbowanej na czerwono (Wj 26,14). Rytualny ubój zwierząt dokonywany w tym
miejscu, wzmacniał związek barwy czerwonej z krwią ofiar (Kpł 14,4.6.49-52).
Kontrast pomiędzy barwą szkarłatną i białą pojawia się w Iz 1,18: „Choćby
wasze grzechy były j szkarłat, jak śnieg wybieleją”. Kontrast pomiędzy szkarłatem i bielą wyraża przejście dzięki Bożemu przebaczeniu od grzechu do czystości. Dwa skojarzenia związane z barwą szkarłatną: krew i grzech łączą się w
Apokalipsie, gdzie Babilon, Niewiasta, pojawia się w szkarłatnej szacie, zasiadając na szkarłatnej bestii pokrytej bluźnierczymi imionami. W scenie tej Niewiasta jest pijana krwią świętych, którzy złożyli świadectwo o Jezusie (Ap 17,36).
2.3.4. Czerń
Czerń jest rzadko w Biblii określeniem koloru. Często czerń wiąże się z budzącą grozę Bożą obecnością w mrocznych okresach sądu nad grzechem i złem.
W Starym Testamencie obrazy Boga przychodzącego na sąd mają zdecydowanie ciemne barwy. W gniewie Bóg rozdziela niebiosa i zstępuje, mając czarne
obłoki pod stopami. Okrywa Go ciemność, gdy posyła swoje strzały (Ps
18,12.15). Czerń w Biblii nie stanowi symbolu grzechu.
2.3.5. Biel
Biel jest w biblijnej obrazowości przeciwstawiana czerni i mrokowi. Jest kolorem szat istot niebieskich i symbolizuje czystość, która rozprasza ciemności
Bożego gniewu (Iz 1,18; Dn 7,9; Mk 16,5; Ap 3,4). Biel symbolizuje świat
transcendentny, triumf, zmartwychwstanie. Ten kolor dominuje w opisie przemienienia Chrystusa na Górze Tabor. W Apokalipsie odkupieni noszą białe szaty, jadą na białych koniach itp., ponieważ należą już do świata transcendentnego.
8
Obrazy nowego nieba i nowej ziemi w Apokalipsie przenika biel i światło. Nie ma tu
czerni i ciemności, ponieważ tego nowego świata nie dotknie już sąd Boga.