Standardy WHO rozwoju fizycznego dzieci w wieku 0

Standardy WHO rozwoju fizycznego dzieci w wieku 0

Medycyna Wieku Rozwojowego, 2012, XVI, 3
© IMiD, Wydawnictwo Aluna
Barbara Woynarowska1, Iwona Palczewska2, Anna Oblacińska3
^dEZzt,KZKtK:h&/zE'K
//tt/<hϬͳϱ>d͘^/d</Edz>Kt
Bh'K_/ͬtz^K<K_//D^z/B͕
t^<€E/<D^z/BD//KtKh'BKtz
t,K,/>'ZKtd,^dEZ^&KZ,/>ZEϬͳϱzZ^͘
WZEd/>,Zd^K&>E'd,ͬ,/',d͕t/',d͕
KzD^^/EyE,/ZhD&ZE
1Zakład Biomedycznych i Psychologicznych Podstaw Edukacji
Wydział Pedagogiczny Uniwersytetu Warszawskiego
Kierownik: prof. dr hab. med. B. Woynarowska
2Pion Badań i Rozwoju
Dyrektor: dr n. przyr. I. Palczewska
Instytut Wzornictwa Przemysłowego
Prezes: mgr B. Bochińska
3Zakład Ochrony i Promocji Zdrowia Dzieci i Młodzieży
Kierownik: dr hab. med. prof. IMD K. Mikiel-Kostyra
Instytut Matki i Dziecka
Dyrektor: dr n. med. T. Maciejewski
Streszczenie
Celem artykułu jest zaprezentowanie standardów rozwoju fizycznego dzieci w wieku 0-5 lat, nowego narzędzia do oceny zdrowia i stanu odżywienia, rekomendowanego przez WHO do użytku we wszystkich
krajach świata. Standardy te opracowano w 2006 r. na podstawie wyników Wieloośrodkowych Badań
nad Rozwojem Fizycznym (długofalowych i przekrojowych), wykonanych z inicjatywy WHO, w latach
1997-2003 w Brazylii, Ghanie, Indiach, Norwegii, Omanie i USA. Zastosowano innowacyjne podejście do
opracowywania standardów rozwoju w postaci doboru do badań zdrowych dzieci żyjących w różnych
krajach, w dobrych warunkach, które sprzyjały prawidłowemu rozwojowi i realizacji zaprogramowanego genetycznie potencjału wzrastania. Stwierdzono, że przy zapewnieniu optymalnych warunków
wzrastanie dzieci w pierwszych latach życia w różnych krajach, grupach etnicznych i społeczno-ekonomicznych jest podobne. Proponowane standardy wskazują, jaki powinien być rozwój dzieci, podczas,
gdy dotychczasowe normy rozwojowe, opracowane na podstawie badań reprezentatywnych grup dzieci w poszczególnych krajach, opisywały, jaki jest rozwój dzieci w danym miejscu i czasie. Standardy WHO
rozwoju fizycznego dzieci w wieku 0-5 lat są obecnie używane w ponad 100 krajach.
Prace nad adaptacją Standardów WHO w Polsce podjęto w 2009 r. Porównano je z wskaźnikami rozwoju fizycznego dla dzieci warszawskich i stwierdzono, że nie ma między nimi różnic lub na poziomie
niektórych centyli są one nieznaczne. Po dyskusji z udziałem wielu ekspertów w 2011 r. Standardy WHO
rozwoju fizycznego dzieci w wieku 0-5 lat zostały rekomendowane do wykorzystania w Polsce przez Komitet Rozwoju Człowieka Polskiej Akademii Nauk, Komitet Antropologii Polskiej Akademii Nauk, Zarząd
Główny Polskiego Towarzystwa Antropologicznego, Instytut Matki i Dziecka oraz Instytut Żywności i Żywienia. Opracowano zestaw siatek centylowych, w których zamieszczono wartości centyli dotychczas
używane w Polsce.
Słowa kluczowe: rozwój fizyczny, standardy międzynarodowe WHO, niemowlęta, małe dzieci,
rekomendacje, siatki centylowe
Abstract
The aim of this paper was to present the growth standards for children aged 0-5 years – which is a new tool for
the assessment of health, growth and nutritional status recommended by WHO for use all over the world. These
Standardy WHO rozwoju fizycznego dzieci w wieku 0-5 lat
233
standards were elaborated in 2006 on the basis of the results of the WHO Multicentre Growth Reference Study
(a longitudinal and cross-sectional survey) carried out between 1997-2003 in Brazil, Ghana, India, Norway,
Oman and the USA. An innovative approach to developing growth reference was applied. Healthy children
living under conditions allowing them to achieve their full genetic potential were the sample of children under
study. The results showed that the growth pattern of children in their early childhood in different countries,
ethnic groups and of different socioeconomic status was the same when their health and care needs were
met. The new standards indicate how children should grow in all countries, rather than merely describing
how they grew at a particular place and time. The WHO Child Growth Standards for Children 0-5 years were
adapted and used in over 100 countries.
Activities designed to adapt WHO standards in Poland were undertaken in 2009. The comparison between
the growth reference for Warsaw children and WHO standards showed no differences, or very small ones.
Following discussion with the participation of many experts, in 2011 recommendations concerning the
implementation of these standards were signed by the Committee of Human Development and the
Committee of Anthropology of the Polish Academy of Science, the Main Board of the Polish Anthropological
Society, the Institute of Mother and Child, and the Institute of Food and Nutrition. The percentile charts were
adapted to the set of percentiles hitherto used in Poland.
Key words: growth, international WHO standards, infants and young children, recommendations,
percentile charts
D͘t/<hZKtK:͕͘ϮϬϭϮ͕ys/͕ϯ͕ϮϯϮͳϮϯϵ
t^d%W
(ze szczególnym uwzględnieniem niemowląt karmionych piersią), zasad ich interpretacji oraz stosowanych
W latach 2006-2007 Światowa Organizacja Zdrowia, dla ich opracowania metod (3). Stwierdzono, że więkKwatera Główna w Genewie, opublikowała nowe standardy szość norm krajowych oraz zalecane przez WHO nordo oceny rozwoju fizycznego dzieci w wieku 0-5 lat − WHO my wzrastania National Centre for Health Statistics
Child Growth Standards (1, 2), przy opracowaniu których (NCHS/WHO) (4) były opracowywane na podstawie
wykorzystano innowacyjne podejście. Prace nad tymi stan- pomiarów antropometrycznych dzieci różnie żywiodardami podjęto na początku lat 90. XX w. W opracowaniu nych w okresie niemowlęcym, w tym także wyłączuczestniczyło wielu wiodących na świecie ekspertów z zakresu nie sztucznie. Grupa ekspertów uznała, że normy te
antropologii, auksologii, żywienia i pediatrii. Propozycja ta są mało przydatne w monitorowaniu zdrowia i stanu
wzbudziła powszechne zainteresowanie i w okresie minio- odżywienia dzieci karmionych piersią, których roznych sześciu lat w ponad 100 krajach dokonano adaptacji wój fizyczny odbiega znacznie od norm NCHS/WHO.
tych standardów oraz wdrożono je do praktyki. Prace nad Niezbędne stało się więc nowe podejście do tego zagadich adaptacją podjęto również w Polsce, w czerwcu 2009 r. nienia. W wyniku rekomendacji ekspertów w 1997 r.
zorganizowano Wieloośrodkowe Badania WHO nad
Normami Rozwoju Fizycznego (WHO Multicentre Growth
>WZz
Reference Study) (5). Badania te przeprowadzono w latach 1997-2003 w 6 krajach z różnych regionów świata:
Brazylii, Ghanie, Indiach, Norwegii, Omanie i USA. We
Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie:
tQS[FCJFHVQSBDOBEPQSBDPXBOJFNTUBOEBSEØX8)0 wszystkich ośrodkach rygorystycznie przestrzegano
rozwoju fizycznego dzieci w wieku 0-5 lat,
ustalonych zasad zbierania danych, ich przechowywania
i przekazywania. Badania obejmowały:
tJOOPXBDZKOPʯDJPQSBDPXBOJBOPXZDITUBOEBSEØX
t#BEBOJBE’VHPGBMPXFE[JFDJPEVSPE[FOJBEPNJFTJʇDB
tQSBDOBEBEBQUBDKʇTUBOEBSEØX8)0X‫ڀ‬1PMTDF
życia. Do badań włączano noworodki bezpośrednio
tTJBUFLDFOUZMPXZDIE’VHPʯDJXZTPLPʯDJJ‫ڀ‬NBTZDJB’BXTLB˂nika masy ciała BMI u dzieci w wieku 0-5 lat oraz obwodu
po urodzeniu i ich matki (razem 1743 pary, w tym 882
głowy u dzieci w wieku 0-2 lat zalecanych do wykorzystania
pary uczestniczyły w badaniach przez cały okres 24
w Polsce w ocenie rozwoju i stanu odżywienia.
miesięcy), a następnie odwiedzano je w domu w 1, 2,
4 i 6 tygodniu, a potem co miesiąc, do końca pierwszego roku i co dwa miesiące w drugim roku życia.
WZ/'WZEKWZKtE/D t#BEBOJBQS[FLSPKPXFE[JFDJX‫ڀ‬XJFLVMBU/
(6).
STANDARDÓW WHO
Na podstawie połączonych danych z badań długofaW pierwszym etapie prac dokonano przeglądu ist- lowych i przekrojowych skonstruowano standardy dla
niejących w różnych krajach norm antropometrycznych chłopców i dziewcząt w wieku 0-5 lat (tabele i siatki
Barbara Woynarowska i wsp.
ŽĚLJŚĞŝŐŚ
ŽĚLJůĞŶŐƚŚ
234
ŽĚLJŚĞŝŐŚ
ŽĚLJůĞŶŐƚŚ
ZLJĐ͘ϭ͘^ŝĂƚŬĂĐĞŶƚLJůŽǁĂĚųƵŐŽƑĐŝͬǁLJƐŽŬŽƑĐŝĐŝĂųĂĚnjŝĞǁĐnjČƚ͘
&ŝŐ͘ϭ͘WĞƌĐĞŶƟůĞĐŚĂƌƚŽĨďŽĚLJůĞŶŐƚŚͬŚĞŝŐŚƚŽĨŐŝƌůƐ͘
t
ŐĞ;ŵƚŚƐͿ
t
ŐĞ;ŵƚŚƐͿ
ZLJĐ͘Ϯ͘^ŝĂƚŬĂĐĞŶƚLJůŽǁĂĚųƵŐŽƑĐŝͬǁLJƐŽŬŽƑĐŝĐŝĂųĂĐŚųŽƉĐſǁ͘
&ŝŐ͘Ϯ͘WĞƌĐĞŶƟůĞĐŚĂƌƚŽĨďŽĚLJůĞŶŐƚŚͬŚĞŝŐŚƚŽĨďŽLJƐ͘
centylowe) dla następujących wskaźników: długość/
wysokość ciała wg wieku, masa ciała wg wieku, masa
ciała w stosunku do długości/wysokości ciała, wskaźnik
masy ciała (BMI) wg wieku. Pełen zestaw tabel i siatek
znajduje się na stronie WHO (www.int./childgrowth/
en). W późniejszym okresie opracowano standardy dla
innych cech antropometrycznych, w tym dla obwodu
głowy (7). Dodatkowe informacje o założeniach badań wieloośrodkowych oraz uzasadnienie opracowania
nowych standardów podano w odrębnym artykule (8).
235
M
tŽĚLJǁĞŝŐŚ
t
ŐĞ;ŵƚŚƐͿ
M
tŽĚLJǁĞŝŐŚ
ZLJĐ͘ϯ͘^ŝĂƚŬĂĐĞŶƚLJůŽǁĂŵĂƐLJĐŝĂųĂĚnjŝĞǁĐnjČƚ͘
&ŝŐ͘ϯ͘WĞƌĐĞŶƟůĞĐŚĂƌƚŽĨďŽĚLJǁĞŝŐŚƚŽĨŐŝƌůƐ͘
M
tŽĚLJǁĞŝŐŚ
M
tŽĚLJǁĞŝŐŚ
Standardy WHO rozwoju fizycznego dzieci w wieku 0-5 lat
t
ŐĞ;ŵƚŚƐͿ
ZLJĐ͘ϰ͘^ŝĂƚŬĂĐĞŶƚLJůŽǁĂŵĂƐLJĐŝĂųĂĐŚųŽƉĐſǁ͘
&ŝŐ͘ϰ͘WĞƌĐĞŶƟůĞĐŚĂƌƚŽĨďŽĚLJǁĞŝŐŚƚŽĨďŽLJƐ͘
236
Barbara Woynarowska i wsp.
,Z<dZz^dz<
EKt'KWK:_/
DO KONSTRUOWANIA STANDARDÓW
Innowacyjność nowego podejścia do konstruowania
standardów polegała przede wszystkim na doborze grupy
badanej oraz terenu badań:
ZLJĐ͘ϱ͘^ŝĂƚŬĂĐĞŶƚLJůŽǁĂǁƐŬĂǍŶŝŬĂŵĂƐLJĐŝĂųĂ;D/ͿĚnjŝĞǁĐnjČƚ͘
&ŝŐ͘ϱ͘WĞƌĐĞŶƟůĞĐŚĂƌƚŽĨŽĚLJDĂƐƐ/ŶĚĞdž;D/ͿŽĨŐŝƌůƐ͘
ZLJĐ͘ϲ͘^ŝĂƚŬĂĐĞŶƚLJůŽǁĂǁƐŬĂǍŶŝŬĂŵĂƐLJĐŝĂųĂ;D/ͿĐŚųŽƉĐſǁ͘
&ŝŐ͘ϲ͘WĞƌĐĞŶƟůĞĐŚĂƌƚŽĨŽĚLJDĂƐƐ/ŶĚĞdž;D/ͿŽĨďŽLJƐ͘
1. Grupę badaną stanowiły dzieci, żyjące w warunkach
społeczno-ekonomicznych, które stwarzały szansę
na osiągnięcie genetycznie zaprogramowanego potencjału rozwojowego. Przyjęto następujące kryteria
włączenia dzieci (8):
t%PCBEBʤE’VHPGBMPXZDI
- dzieci urodzone o czasie, z pojedynczej ciąży,
t
ŐĞ;ŵƚŚƐͿ
t
ŐĞ;ŵƚŚƐͿ
237
K
Head circumference
K
Head circumference
Standardy WHO rozwoju fizycznego dzieci w wieku 0-5 lat
K
Head circumference
K
Head circumference
ZLJĐ͘ϳ͘^ŝĂƚŬĂĐĞŶƚLJůŽǁĂŽďǁŽĚƵŐųŽǁLJĚnjŝĞǁĐnjČƚǁǁŝĞŬƵϬͲϮůĂƚ͘
&ŝŐ͘ϳ͘WĞƌĐĞŶƟůĞĐŚĂƌƚŽĨŚĞĂĚĐŝƌĐƵŵĨĞƌĞŶĐĞŽĨŐŝƌůƐĂŐĞĚϬͲϮLJĞĂƌƐ͘
t
ŐĞ;ŵƚŚƐͿ
t
ŐĞ;ŵƚŚƐͿ
ZLJĐ͘ϴ͘^ŝĂƚŬĂĐĞŶƚLJůŽǁĂŽďǁŽĚƵŐųŽǁLJĐŚųŽƉĐſǁǁǁŝĞŬƵϬͲϮůĂƚ͘
&ŝŐ͘ϴ͘WĞƌĐĞŶƟůĞĐŚĂƌƚŽĨŚĞĂĚĐŝƌĐƵŵĨĞƌĞŶĐĞŽĨďŽLJƐĂŐĞĚϬͲϮLJĞĂƌƐ͘
- niewystępowanie u dziecka chorób i wad rozwojowych,
- niewystępowanie czynników środowiskowych i zdrowotnych, które mogłyby zaburzać rozwój dziecka (dane
z wywiadu),
- gotowość matki do przestrzegania zaleceń żywienia
dziecka, w tym wyłączne lub dominujące karmienie
piersią co najmniej 4 miesiące i kontynuowanie tego
karmienia co najmniej do 12 mies. życia,
- niepalenie tytoniu przez matkę w czasie ciąży i po
porodzie.
t%PCBEBʤQS[FLSPKPXZDI
– kryteria były podobne, jak w badaniach długofalowych,
238
Barbara Woynarowska i wsp.
− zalecenia żywieniowe: karmienie piersią przez co
najmniej 3 miesiące.
2. Badania przeprowadzono w 6 krajach o zróżnicowanych
pod względem etnicznym populacjach − w Afryce, Azji,
Ameryce Łacińskiej i Północnej, Europie, Środkowym
Wschodzie. Pozwoliło to na skonstruowanie rzeczywistego, międzynarodowego biologicznego układu
odniesienia. Potrzeba takiego układu wynika m.in.
z postępującej globalizacji, migracji ludności i zróżnicowania etnicznego (rasowego) ludności wielu krajów.
Badania o tak dużym zasięgu terytorialnym wykonano
po raz pierwszy na świecie i stanowią one wzorcowy
model współpracy międzynarodowej.
Podstawą do opracowania standardów było stwierdzenie, że we wszystkich sześciu krajach wzrastanie dzieci
w pierwszych latach życia jest podobne, jeśli zapewni
się im odpowiednią opiekę, warunki i zaspokoi podstawowe potrzeby biologiczne, w tym szczególnie karmienie piersią. Oznacza to, że w tych warunkach potencjał
rozwojowy dzieci we wczesnym dzieciństwie w krajach
o zróżnicowanych populacjach nie różni się. Uznano, że:
tSP[XØKE[JFDLBLBSNJPOFHPQJFSTJʇKFTUOPSNBUZXOZN
modelem rozwoju,
tTUBOEBSEZPE[XJFSDJFEMBKʇOPSNBMOZSP[XØKXFXD[Fsnym dzieciństwie, w optymalnych warunkach (8).
Zaproponowany biologiczny układ odniesienia określono terminem „standardy”, a nie „normą rozwojową”,
lub „wskaźnikami referencyjnymi”. Termin „standard”
oznacza typowy model, wzorzec, rekomendację. Standardy
określają, jaki powinien być rozwój dzieci, a każde odchylenie od tego wzorca oznacza, że rozwój przebiega
nieprawidłowo. Dotychczasowe normy rozwojowe, opracowane na podstawie tradycyjnych badań reprezentatywnych prób dzieci, opisywały, jaki jest rozwój dzieci
w danym miejscu i czasie.
WZEWd:
STANDARDÓW WHO W POLSCE
Dyskusja nad możliwością adaptacji standardów WHO
rozwoju fizycznego dzieci w wieku 0-5 lat w Polsce została
zainicjowana na początku 2009 r. przez Komisję Mierników
Rozwoju, Zdrowia i Jakości Życia Komitetu Rozwoju Człowieka
Polskiej Akademii Nauk1. Podjęto następujące działania;
t%PLPOBOPBOBMJ[ZJTUOJFKʇDZDIX‫ڀ‬1PMTDFOPSNSP[XPKPwych, w tym licznych norm regionalnych (8) oraz potrzeby i możliwości podjęcia badań wieloośrodkowych
w celu opracowania wskaźników rozwoju fizycznego dzieci
w wieku 0-18 lat.
t;PSHBOJ[PXBOPX‫ڀ‬EOJVD[FSXDBSTFNJOBSJVNo
forum dyskusyjne z udziałem współautorki standardów
M. de Onis (Department of Nutrition, WHO, Geneva)
oraz przedstawicieli wiodących w kraju ośrodków na1Autorki
niniejszego artykułu były członkiniami tej Komisji.
ukowych prowadzących badania nad rozwojem i stanem
odżywienia dzieci i młodzieży.
t%PLPOBOPQPSØXOBOJBSØ˃OJDNJʒE[ZXBSUPʯDJBNJPEpowiadającymi 3, 50 i 97 centylowi długości/wysokości
ciała oraz wartościami wskaźnika BMI (85 i 95 centyl
− odpowiadające nadwadze i otyłości) u dzieci w wieku
1 miesiąc – 5 lat, stosując normy referencyjne dla dzieci
warszawskich (9) i standardy WHO. Wyniki tych analiz
wykazały, że różnice nie występują lub są one nieznaczne.
Uznano, że standardy WHO stanowią optymalny wzorzec
wzrastania dzieci w wieku 0-5 lat i należy je wprowadzić
jako narzędzie do oceny rozwoju fizycznego dzieci polskich (10).
t4UBOEBSEZ8)0SP[XPKVĕ[ZD[OFHPE[JFDJX‫ڀ‬XJFLVMBU
zostały rekomendowane przez Komitet Rozwoju Człowieka
Polskiej Akademii Nauk, Komitet Antropologii Polskiej
Akademii Nauk, Zarząd Główny Polskiego Towarzystwa
Antropologicznego, Instytut Matki i Dziecka oraz Instytut
Żywności i Żywienia. Przedstawiciele tych organizacji
naukowych:
tV[OBMJ˃F4UBOEBSEZ8)0SP[XPKVĕ[ZD[OFHPE[JFDJ
w wieku 0-5 lat stanowią dobre narzędzie do monitorowania wzrastania, stanu odżywienia i zdrowia niemowląt,
dzieci w wieku poniemowlęcym i przedszkolnym.
t[BSFLPNFOEPXBMJUFTUBOEBSEZEPQPXT[FDIOFHPXZLPrzystania w Polsce (11).
W wyniku opisanych wyżej prac podjęto decyzję o adaptacji standardów. W materiałach upowszechnionych przez
WHO nie uwzględniono wartości 10 i 90 centyla. W stosowanych od wielu lat w Polsce siatkach centylowych wartości
tych centyli stanowiły dla długości/wysokości, masy ciała
i obwodu głowy granice tzw. „szerokiej normy”. Zwrócono
się do WHO z prośbą o wyliczenie wartości tych centyli ze
zbioru danych, a następnie skonstruowano zestaw czterech
siatek centylowych dla chłopców i dziewcząt: dla długości/wysokości ciała, masy ciała i wskaźnik BMI dla dzieci
w wieku 0-5 lat oraz obwód głowy dla dzieci w wieku 0-2
lat. Siatki te stanowią załącznik do niniejszego artykułu.
Stosowanie w Polsce Standardów WHO rozwoju fizycznego dzieci w wieku 0-5 lat zostało zaakceptowane przez
Konsultanta Krajowego w dziedzinie Pediatrii2. Instytut
Matki i Dziecka zalecił ich wykorzystywanie w testach przesiewowych do wykrywania zaburzeń rozwoju fizycznego,
w profilaktycznej opiece zdrowotnej nad najmłodszymi
dziećmi (12). Planuje się, że siatki te znajdą się w przyszłości
w Książeczce zdrowia dziecka.
WŽĚnjŝħŬŽǁĂŶŝĂ
Autorki dziękują dr Mercedes de Onis i Elaine Borghiz
Department of Nutrition, World Health Organization
w Genewie za pomoc w adaptacji standardów WHO rozwoju fizycznego dzieci w wieku 0-5 lat w Polsce.
2Biuro Konsultanta Krajowego w dziedzinie Pediatrii – pisma z dnia
7 września 2011 r.
Standardy WHO rozwoju fizycznego dzieci w wieku 0-5 lat
W/_D/EE/dtK
1. de Onis M., Garza C., Onyango A.W., Martorell R. (eds.):
WHO Child Growth Standards. Acta Paediatr. Suppl.,
2006, 450, 1-101.
2. World Health Organization: WHO Child Growth Standards:
Length/height-for-age, weight-for-age, weight-for-length,
weight-for-height and body mass index-for age. Methods
and development. Geneva: World Health Organization,
2006.
3. WHO: Physical status: The use and interpretation of
anthropometry. Report of a WHO Expert Committee.
Technical Report Series No. 854. Geneva: World Health
Organization, 1995.
4. Hamill P.V.V., Drizd T.A., Johnson C.L., Reed R.B., Roche
A.F., Moore W.M.: Physical growth. National Centre for
Health Statistics percentiles. Am. J. Clin. Nutr., 1979, 32,
607-629.
5. de Onis M., GarzaC.,Victora C.G., Bhan M.K, Norum K.R.
(eds.): WHO Multicentre Growth Reference Study (MGRS):
Rationale, planning and implementation. Food Nutr. Bull.,
2004, 25 (Suppl. 1), S1-89.
6. WHO Multicentre Growth Reference Study Group: Enrolment
and baseline characteristics in the WHO Multicentre Growth
Reference Study. Acta Paediatr. Suppl., 2996, 450,7-15.
7. World Health Organization: WHO Child Growth Standards:
Head circumference-for-age, arm circumference-for-age,
triceps skinfold-for-age and subscapular skinfold-forage: Methods and development. Geneva: World Health
Organization, 2007.
8. de Onis M., Woynarowska B.: Standardy WHO rozwoju
fizycznego dzieci w wieku 0-5 lat i możliwości ich
wykorzystania w Polsce. Med. Wieku Rozwoj. 2010, 14,
2, 87-94.
239
9. Palczewska I, Niedźwiecka Z.: Wskaźniki rozwoju
somatycznego dzieci i młodzieży warszawskiej. Med.
Wieku. Rozwoj. 2001, 5 (Suppl 1 do nr 2), 1-112.
10. Oblacińska A., Jodkowska M., Mikiel-Kostyra K., Palczewska
I.: Ocena rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży. Cz. I.
Niemowlęta i dzieci do 5 lat – normy krajowe czy standardy
WHO? Med. Wieku Rozwoj. 2010, 14, 2, 95-100.
11. Komitet Rozwoju Człowieka Polskiej Akademii Nauk, Komitet
Antropologii Polskiej Akademii Nauk, Zarząd Główny
Polskiego Towarzystwa Antropologicznego, Instytut Matki
i Dziecka oraz Instytut Żywności i Żywienia: Rekomendacje
dotyczące wykorzystania w Polsce standardów WHO rozwoju
fizycznego dzieci w wieku 0-5 lat. Pediatria po Dyplomie
2011, 15 (3), 81-82.
12. Palczewska I., Woynarowska B.: Test przesiewowy do
wykrywania zaburzeń w rozwoju fizycznym, w: Jodkowska M.,
Mikiel-Kostyra K., Oblacińska A. (red.): Testy przesiewowe
do wykrywania zaburzeń stanu zdrowia i rozwoju u dzieci
w wieku 0-5 lat. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2011,
s. 7-21.
Wkład Autorów/Authors' contributions
Według kolejności
Konflikt interesu/Conflicts of interest
Autorzy pracy nie zgłaszają konfliktu interesów.
The Authors declare that there is no conflict of interest.
Nadesłano/Received: 17.04.2012 r.
Zaakceptowano/Accepted: 8.05.2012 r.
Published on line/Dostępne on line
Adres do korespondencji:
Barbara Woynarowska
Zakład Biomedycznych i Psychologicznych
Podstaw Edukacji
Wydział Pedagogiczny Uniwersytetu Warszawskiego
ul. Mokotowska 16/20, 00-561 Warszawa
tel. (22) 553-08-32
[email protected]