Agata BIEDRZYCKA Wyższa Szkoła Handlowa w Radomiu

355
Agata BIEDRZYCKA
Wyższa Szkoła Handlowa w Radomiu
WSPARCIE I AKTYWIZACJA – EDUKACJA I DIALOG
A PROBLEM ADAPTACJI STARZEJĄCEGO SIĘ CZŁOWIEKA
1. Biologiczne i psychologiczne koncepcje starzenia się na tle przemian
i kryzysów społecznych
Biologiczne teorie starzenia się są wynikiem analizy cyklu życia człowieka,
pod kątem anatomicznych zmian wpływających na wygląd oraz funkcjonowanie
poszczególnych układów organizmu w procesie ich starzenia się.
Psychologiczne teorie starzenia się określają zmiany dokonujące się
w obrębie procesów poznawczych: myślenia, zapamiętywania, motywacji i emocji,
umiejętności rozwiązywania problemów, w szerszym znaczeniu zaburzenia
psychomotoryki oraz psychologiczne mechanizmy i trudności pojawiające się na
etapie psychofizycznego starzenia się organizmu.
Starzenie się, z biologicznego punktu widzenia, posiada kilka
charakterystycznych cech:1
1. Wzrastanie śmiertelności wraz ze wzrostem wieku;
2. Spadek zdolności adaptacyjnych organizmu;
3. Stopniowe narastanie różnorodnych zmian degeneracyjnych organizmu;
4. Wzrost zapadalności na wiele chorób, często charakterystycznych dla
wieku starczego.
Starzenie się, jako proces fizjologiczny, nie jest chorobą. Ważną rolę w tym
procesie odgrywają czynniki genetyczne, które wpływają na czas życia człowieka.
Uważa się, że wraz z rozwojem organizmu, najszybciej starzeją się komórki
najbardziej zorganizowane i zróżnicowane, do których należą komórki nerwowe
czy gruczołowe – wewnątrzwydzielnicze.2
Jakość życia uwarunkowana stanem zdrowia jest pojęciem wielowymiarowym
i niejednoznacznie określanym w świetle definicji WHO. Wśród czynników, które
mają zasadniczy wpływ na zdrowie osób starszych przyjęło się wyróżniać:3
1. Ogólną aktywność życiową;
2. Aktywność ruchową;
3. Wskaźniki pozwalające ocenić stan zdrowia somatycznego;
4. Wskaźniki oceniające stan zmysłów (wzroku, słuchu);
5. Ocenę stanu zdrowia psychicznego.
Starzenie się więc, to proces niezwykle złożony i wielokierunkowy.
Poszczególne układy jednego organizmu starzeją się w różnym tempie, w różny
sposób i w różnym zakresie. Dlatego, mimo wielu definicji, nie da się
jednoznacznie określić od kiedy ten proces się rozpoczyna i jak długo trwa. Próg
4
starości mimo prób zdefiniowania go w literaturze jako 55, 60, 65 lub 75 rok życia
nie daje się zamknąć w żadne ramy. Tempo starzenia nie przebiega jednakowo
u wszystkich osób, jest to proces indywidualny.
1
J. Krzyżowski, Psychogeriatria. Warszawa 2005
Ibidem, s. 39
3
Ibidem, s. 72-73
4
E. Rosset, Proces starzenia się ludzi. Warszawa 1959, s. 107-114
2
356
Na przebieg procesu starzenia się wpływają m.in.: kryzysy społeczne, które
dotykają dany obszar zbiorowości i determinują zawieranie związków i plany
5
związane z potomstwem.
W Polsce istotny wpływ na proces starzenia się miała II wojna światowa.
Koniec XX wieku i relatywnie wolne tempo starzenia się ludzi było również
spowodowane wydarzeniami o podłożu kryzysu politycznego. Wiek 60 lat zaczęły
osiągać wtedy mało liczne, „wojenne” roczniki. Obecnie duży odsetek ludzi,
którzy będą osiągać wiek 60-70 lat i przygotowywać się do zmiany w swoim życiu,
jaką jest okres starości, to grupa ludzi urodzonych w latach 1946-1960,
a więc w okresie powojennej kompensacji urodzeń.
Opieka medyczna i troska o aktywowanie ludzi starszych, należyte
przygotowanie ich do godnego przywitania swojej starości sprawiają, że okres
cieszenia się tą piękną, dojrzałą fazą życia znacznie się wydłuża. Troska o ludzi
starszych zaczyna nabierać rangi problemu społecznego, zwłaszcza, że grono
ludzi, w tak zwanym „podeszłym” wieku poszerza się i z każdym rokiem, zgodnie
z prognozą GUS na lata 2008-2035,6 polskich seniorów będzie coraz więcej.
Tabela nr 1: Prognoza GUS na lata 2008-2035 dotycząca wzrostu liczby osób
starszych w odpowiednich przedziałach wiekowych
Lata
60-74
75-84
85 i więcej
Żródło: Szukalski, op. cit., s. 23
Wzrost w latach 2008-2035
o 40 %
o 65 %
o 90 %
Zbiorowość ludzi starszych na tle społeczeństwa wyróżnia się
charakterystycznymi cechami biologicznymi i fizjologicznymi, które można
sklasyfikować w dwie koncepcje starzenia się ludzi: biologiczne oraz
demograficzno-społeczne.
Profesor W. Pędich pisze: Starzenie się jest to naturalny, długotrwały
i nieodwracalny proces fizjologiczny zachodzący w osobniczym rozwoju żywych
organizmów, w tym także człowieka.7
J. Pastuszka przytacza również trafną definicję starości,8 która mówi o tym, że
jest to okres rozpoczynający się około 60-65 roku życia, predestynujący jednostkę
do wykonania ważnych zadań życiowych oraz charakteryzujący się zmiennością
biologiczną i fizyczną. Zmienność ta nieuchronnie prowadzi do śmierci, dlatego
zadania podejmowane przez jednostkę są niezwykle ważne i mają dla niej wartość
ponadczasową.
J. Piotrowski definiuje ten stan w podobny sposób, jako swoiste przeobrażanie
Właściwe ontogenezie człowieka, które jest procesem zmian zachodzących
w ustroju w ciągu całego jego życia, a przejawiających się, wraz z upływem
5
P. Szukalski (red.), Przygotowanie do starości. Polacy wobec starzenia się. Warszawa 2009, s. 23
Jak dowodzą badania GUS z 2008 roku dla Polski – jednocześnie liczba stulatków będzie wyższa
o 253 %, (Szukalski, 2009, s. 23)
7
W. Pędich, Ludzie starzy. Warszawa 1996, s. 5
8
J. Pastuszka, Starość człowieka. Rozważania psychologiczne. „Etos” 1999, nr 47, s. 47
6
357
późniejszych lat, osłabieniem funkcji poszczególnych organów, które prowadzi
ostatecznie do śmierci.9
Starzenie się ludności wywołuje nieuniknione zmiany nie tylko w obrębie
wewnętrznej struktury biologiczno-psychologicznej człowieka starzejącego się, ale
również zmianę relacji międzypokoleniowych. Zmiany te dokonują się
w podstawowej komórce społecznej, jaką jest rodzina, jak również w całej
strukturze, w której w dalszym ciągu jednostka aktywnie uczestniczy –
w społeczeństwie.
Zmiany te dotyczą komunikacji społecznej opartej na nowych prawidłach:
waloryzacji – nadanie znaczenia nowym wartościom, tj. nowa waloryzacja,
np. dowartościowanie nowych form aktywności, bądź zachęcanie do
wzrostu społecznej produktywności;
partycypacji w życiu politycznym, kulturalnym, wolontariacie, czyli
przedłużanie aktywności zawodowej;
przeciwstawianiu się ideologii ageizmu.
Kryteria starzenia się zostały określone przez J.W. Rowe’a i R. Kahna
10
pojęciem „pomyślnego starzenia się”. Obejmują one następujące cechy:
niski poziom niepełnosprawności;
wysoki poziom samodzielnego funkcjonowania fizycznego i umysłowego;
aktywne zaangażowanie i zainteresowanie życiem.
Zmiany biologiczne, które dokonują się w obrębie organizmu, przebiegają
bardzo stopniowo. Do tych zmian człowiek jest w stanie się przyzwyczaić, jeśli
nie mają one znamion przedwcześnie pojawiających się, ciężkich chorób układu
nerwowego i naczyniowego.
Problem stanowią malejące możliwości przystosowania się do zmian
spowodowanych czynnikami zewnętrznymi, takimi jak:
utrata pracy podczas przejścia na emeryturę;
tempo zachodzących przemian w społeczeństwie i gospodarce.
Próbując wyjaśnić proces starzenia się i to, co się dzieje wtedy z człowiekiem,
dlaczego jest to taki trudny okres dla wielu ludzi, którzy wcześniej bardzo dobrze
sobie radzili z życiowymi przeciwnościami, sformułowano wiele koncepcji
psychospołecznych, m.in. teorie:
1. Deficytu (deprywacji) – samoocena oparta jest na reakcji i świadomości
społecznej akceptacji;11
2. Aktywności – starszy człowiek tak się czuje, na ile jest potrzebny i jak jest
spostrzegany i angażowany przez otoczenie. Optymalnym rozwiązaniem
jest znalezienie takiej aktywności, która będzie substytutem pełnionej
dawniej roli, np. pracownika, matki, żywiciela, itp.;12
3. Odpowiedników – człowiek nie nabywa w tym okresie nowych cech, ale
doskonali i rozszerza te skłonności i upodobania, które są rezultatem jego
13
rozwoju;
9
J. Piotrowski, Gerontologia i geriatria. W: Encyklopedia seniora. Warszawa 1986, s. 16
P. Szukalski (red), op. cit., s. 35-36
A.A. Zych, Człowiek wobec starości. Szkice z gerontologii społecznej. Katowice 1999, s.36-37
12
B. Tryfan, Społeczny aspekt w świetle teorii gerontologicznych. (w:) J. Staręga-Piasek, B. Synak
(red.): Społeczne aspekty starzenia się i starości. Warszawa 1990, s. 17
13
A.A. Zych, Człowiek wobec starości. Warszawa 1995, s. 37
10
11
358
4. Przypadków – cechy człowieka starszego są konsekwencją tego, co
wcześniej przeżył i pozostawiają trwały ślad wpływający na jego
zachowanie;
5. Wycofania się – naturalna skłonność do wycofywania się z życia
społecznego – polega na słabnięciu więzi ze światem i ludźmi na rzecz
14
zainteresowania własną osobą;
6. Zaprzeczenia i „Szkoły bońskiej” – głównym czynnikiem starzenia się jest
obraz samego siebie – jest on pozytywnie albo negatywnie determinowany
takimi czynnikami, jak: stan zdrowia, cechy osobowości, aktywność, ogólna
sytuacja życiowa, itp. W teorii tej podkreśla się możliwość zmian
15
w zachowaniu osób starszych na drodze uczenia się.
Teoria szkoły bońskiej odrzuca i pozwala na zanegowanie teorii deprywacji.
Nową teorią, która w okresie transformacji kulturowej i społecznej wychodzi
problemom ludzi starszych naprzeciw jest teoria modernizacji. Od jakości
przemian, jakie dokonują się w jednostce przechodzącej od społeczeństwa
tradycyjnego do nowoczesnego, zależy satysfakcja z jakości życia oraz
utrzymanie, bądź zahamowanie jej możliwości rozwojowych.
Procesy starzenia są zatem przedmiotem zainteresowania wielu środowisk –
biologów, którzy zgłębiają tajniki opóźniające proces starzenia się oraz środowisk
medycznych, które skupiają się na utrzymaniu sprawności psychofizycznej.
Szczególna uwaga tych środowisk skupiona jest na procesie wycofywania się
starszego człowieka z dotychczas pełnionych ról społecznych.
Wszystkie wymienione środowiska zgodnie stwierdzają, że społeczeństwo
polskie podlega przyspieszonemu procesowi starzenia się, jednak na tle
wysokorozwiniętych krajów Europy Zachodniej czy Japonii nasz kraj
charakteryzuje się jeszcze stosunkowo młodym społeczeństwem. W porównaniu
do krajów Afryki czy Azji Południowej udział osób starszych w strukturze
społecznej w naszym kraju jest zdecydowanie większy.16
2. Wsparcie i aktywizacja a etap przystosowywania się do starości
Jedną z podstawowych cech wartościowego życia przełomu dojrzałości
i starości jest aktywność człowieka. Czynność ta jawi się jako jedna
z podstawowych kwestii egzystencjalnych i jest podstawą do utrzymania dobrego
zdrowia, hartu ducha i dobrego samopoczucia.
Aktywność wieku starczego buduje się niemal przez całe życie. Badania
wykazują, że intelekt i możliwości twórcze zachowują się w pełnym zakresie u tych
osób, które przez większość swojego życia wykorzystywały te możliwości.17
Wsparcie środowiska to niezwykle ważny czynnik, który jest niezbędny dla
utrzymania twórczej aktywności w zakresie samodzielności i niezależności,
autonomii sądów, poglądów i przekonań podczas przygotowywania się starszego
człowieka do nowych sytuacji życiowych oraz nabywania umiejętności radzenia
14
J. Rembowski, Psychologiczne problemy starzenia się człowieka. Warszawa-Poznań 1984, s. 34;
E. Trafiałek, Życie na emeryturze w warunkach polskich przemian systemowych. Studium
teoretyczno-diagnostyczne. Kielce 1998, s. 26
15
N. Coni, W. Davison, S. Webster, Starzenie się. Warszawa 1994, s. 19-25
16
Por. Raport Biura Demograficznego Organizacji Narodów Zjednoczonych, World Population Ageing
1950-2050, Nowy Jork 2002
17
E. Trafiałek, Człowiek stary w społeczeństwie polskim. „Praca socjalna”, 1995, nr 4, s. 10
359
sobie w tych sytuacjach. To zdolności adaptacyjne decydują o tym, czy człowiek
będzie przygotowany do zmian oraz czy w sposób czynny i świadomy podejmie
aktywność, która zmotywuje go do nadania sensu swoim działaniom,
a w konsekwencji przyniesie radość i satysfakcję na tym etapie swojej „drogi”.
Zachowanie zdolności adaptacyjnych jest tym warunkiem życia, który
pośredniczy między środowiskiem wewnętrznym, czyli organizmem, zmianą
wymagań otoczenia, czyli akceptacją ze strony najbliższych oraz zmianą ról.
Wraz z wiekiem zmniejszają się zdolności adaptacyjne jednostki. Dlatego tak
ważne jest, aby aktywność miała swoją kontynuację w zastępstwie pracy
zawodowej. Frustracji tego okresu często doszukuje się w nagromadzonym
napięciu, którego starszy człowiek nie może rozładować w żaden sposób, jeśli nie
ma zajęcia, które sprawiałoby mu satysfakcję i wypełniało czas oraz rozładowywało
nagromadzoną energię.
Takie podejście jest prezentowane w teorii aktywności Havighursta, Madeloxa
i Palmorea.18 W zależności od tego, jak jednostka ocenia siebie i jak oceniają ją
inni, będzie budować swój obraz podejmując działania zastępcze po utracie roli
pierwotnej, bądź, nie widząc możliwości aktywnego spędzania wolnego czasu,
będzie sfrustrowanym, pełnym napięć emocjonalnych, zgorzkniałym, starszym
człowiekiem. Potrzeba aktywności seniorów to również aktywność edukacyjna.
Człowiek przez całe życie jest w stanie przyswajać wiedzę, ale tylko wtedy, gdy
osiągnął już dojrzałość – jest w stanie tę wiedzę docenić i z niej korzystać.
Uniwersytety trzeciego wieku są taką szansą, gdyż dają możliwość znalezienia
nowych zainteresowań i aktywności a także zgłębiania tych, na które wcześniej nie
było czasu. Pozostawanie produktywnym i aktywnym daje możliwość pomyślnego
przebiegu procesu przystosowania się do fazy starości.
Inny punkt widzenia prezentuje teoria wyłączania się, która wycofanie się
z aktywności społecznej postrzega jako proces naturalny i pożądany.
O pomyślnym przystosowaniu się do starości decydują tutaj więzi społeczne
i podtrzymywane przyjaźnie.19
Proces zmiany ról, czyli przechodzenie z roli czynnego pracownika w rolę
emeryta, odbywa się w procesie kilku faz. Jest to proces rozwojowy, który
pokonując czas do zakończenia aktywności zawodowej ma postać następujących
po sobie etapów: 20
1. Faza oddalona w czasie – przebiega najczęściej niepostrzeżenie;
2. Faza przedemerytalna – jest przedmiotem wielu planów i myśli,
oczekiwaniu towarzyszą często pozytywne nastroje;
3. Faza miesiąca miodowego – wiele planów zostaje urzeczywistnionych,
pojawiają się w związku z tym radość i nadzieja;
4. Faza rozczarowania – formy aktywności nie dają takiego spełnienia jak
aktywność zawodowa, niektóre plany okazują się niemożliwe do
zrealizowania – pojawia się zawiedzenie i rozczarowanie;
18
G Garrett, Potrzeby zdrowotne ludzi starszych. Warszawa 1990, s. 16
S.A. Tesch, Review of friendship development across the life span. Human Development, 26,
266-276
20
R.C. Atchley, Retirement: Leaving the world of work. Annals of the American Academy of Political and
Social Socience.1982, 464, 120-131; Social Forces and Aging: An Intrduction to Social Gerontology
(wyd. 6), Belmont, CA: Wadsworth 1991
19
360
5. Faza zmiany kierunku – podejmowanie innych, alternatywnych form
aktywności, które okazują się bardziej realistyczne;
6. Faza stabilizacji – wykształcają się zdolności adaptacyjne, które pozwalają
na satysfakcjonujące pełnienie roli emeryta;
7. Faza końcowa – przerwanie bycia w roli spowodowane ciężką chorobą,
bądź podjęciem pracy.
Tabela nr 2: Fazy przejścia na emeryturę według Atchleya.
FAZA
Oddalona
FAZA
Miesiąca
miodowego
FAZA
Przedemerytalna
Okres przed emeryturą
21
Źródło: według Birch
FAZA
Rozczarowania
FAZA
FAZA
Zmiany Stabilizakieruncji
ku
Okres po przejściu na emeryturę
FAZA
Końcowa
Odnaleźć się na nowym etapie swojego życia i w nowej roli można realizując
swoje pasje, marzenia, plany lub (o ile są takie możliwości) kontynuując pracę
zawodową. Adaptacja do nowej rzeczywistości przebiega znacznie łagodniej i jest
procesem twórczym i konstruktywnym, jeśli człowiek wcześniej był zaangażowany
w działalność społeczną, rozwijał pozazawodowe zainteresowania, pełnił określone
obowiązki, realizując swoje potrzeby lub pracując na rzecz innych ludzi, np.
sąsiadów, przyjaciół, w grupach wyznaniowych, itp. Majsterkowanie, podróże,
kursy rozwijające i poszerzające wiedzę są powodem satysfakcji w procesie
adaptacji do nowych warunków życia na emeryturze.
Osoby, które charakteryzują się aktywnością pozazawodową podejmują
również aktywność wtedy, kiedy przechodzą na emeryturę. Adaptacja u osób,
które poza obowiązkami zawodowymi nie podejmowały żadnej aktywności
22
przebiega znacznie wolniej i znacznie trudniej.
Badania wykazują, że już na przedpolu starości spada aktywność zawodowa
wśród Polek i Polaków, niezwykle trudno ich do takich działań motywować. Niska
aktywność wypływa z przekonania tych osób, iż w swoim życiu pracowały
wystarczająco długo a stan zdrowia nie pozwala im na podjęcie obowiązków
zawodowych.23
Tabela nr 3: Poziom aktywności zawodowej kobiet i mężczyzn 24 w czwartym kwartale
2007 roku
LATA
45-54
55-59 dla kobiet
64 dla mężczyzn
25
Źródło: dane BABEL –u w oparciu o Szukalski
21
KOBIETY
69,6 %
44,8 %
MĘŻCZYŹNI
80,2 %
26,2 %
A. Birich, Psychologia rozwojowa w zarysie. Warszawa 2005, s. 257
J. Wawrzyniak, Oblicza starości. Biografia jako źródło czynników adaptacyjnych. Łódź, 2009, s. 25
T. Borkowska-Kalwas, Aktywność zawodowa ludzi starych. (w:) J. Halik (red.): Starzy ludzie w Polsce.
Społeczne i zdrowotne skutki starzenia się społeczeństwa. Warszawa 2002, s. 49-50
24
Przekroczenie 50 roku życia jest momentem, w którym skłonność Polaków do podejmowania
aktywności zawodowej gwałtownie spada.
25
P. Szukalski (red.), op. cit. s. 177
22
23
361
Przeprowadzone badania26 jednoznacznie dowodzą, że Polacy skłaniają się,
po osiągnięciu wieku uprawniającego do świadczeń przedemerytalnych, do
wcześniejszego rezygnowania z pracy i ubiegania się o to świadczenie. Dane
z 2007 roku wskazują, że tendencja do obniżania wieku emerytalnego ze strony
kobiet i mężczyzn jest w społeczeństwie polskim obecna. Tendencja ta może
27
się jeszcze pogłębić, gdyż zgodnie z tym, co orzekł Trybunał Konstytucyjny,
mężczyzna może przejść na emeryturę już w wieku 60 lat. Jest to zgodne z zasadą
poszanowania prawa do samodecydowania obywateli,28 ale niezgodne z zasadą
aktywizacji ludzi starszych. Polityka socjalna, zwłaszcza mężczyznom, ma niezbyt
wiele do zaproponowania. Kobiety dużo łatwiej radzą sobie z adaptacją do nowych
warunków i alternatywnymi sposobami wykorzystania wolnego czasu.
3. Rola zadań społecznych w udzielaniu wsparcia i opieki osobie
starszej
Stopniowemu wygasaniu poszczególnych funkcji organizmu powinno
towarzyszyć coraz lepsze wykorzystanie mechanizmów kompensacyjnych, które
umożliwiają zachowanie stałości środowiska wewnętrznego w celu zachowania
życia. Z upływem lat zdolności kompensacyjne maleją, zmniejsza się
prawdopodobieństwo zachowania życia – wzrasta prawdopodobieństwo śmierci.
W późnej starości każdy najmniejszy bodziec środowiska zewnętrznego może
29
doprowadzić do zachwiania tej równowagi i do śmierci.
Jedynym zatem skutecznym sposobem zapobiegania konsekwencjom
starzenia się jest przygotowanie do starości. Może ono odbywać się dwutorowo:
jako zadanie dla jednostek;
jako zadanie dla zbiorowości.
Zadanie dla jednostek to wsparcie ze strony rodziny, znajomych, przyjaciół,
itp. Zadanie dla zbiorowości to opieka dostosowana do problemów zdrowotnych
i potrzeb pacjenta. Do takiej pomocy możemy zaliczyć:
zakłady usług pielęgniarskich w domu chorego;
zakłady pielęgnacyjno-opiekuńcze;
zakłady opiekuńczo-lecznicze;
hospicja.
Zakres usług stanowi system kompleksowej opieki długoterminowej służący
odzyskiwaniu lub podtrzymywaniu zdrowia.
Opieka tak rozumiana to termin, który się odnosi do zaspokajania potrzeb
psychofizycznych ludzi starszych oraz niesienia pomocy o znaczeniu dawania
poczucia bezpieczeństwa, zapewniania środków do życia i rozwoju. Zabiegi te
służą uzyskaniu maksymalnej sprawności i samodzielności w osiągnięciu
i utrzymaniu niezależności, na jaką wiek i stan zdrowia pozwala.30
26
P. Szukalski, Plany zawodowe i przewidywania odnośnie do wieku przechodzenia na emeryturę.
(w:) P. Szukalski (red.): op. cit. s. 176-182
Mimo ogólnej tendencji polityki społecznej kraju do podwyższania wieku osób uzyskujących pierwsze
świadczenie emerytalne.
28
Por. Konstytucja gwarantuje podstawowe prawo obywateli do wolności i równości, również w zakresie
praw ekonomicznych i socjalnych – ust. 2 art. 31 Konstytucji RP 1997 r. „…Nikogo nie wolno zmuszać
do czynienia tego czego prawo mu nie nakazuje”.
29
S. Kawula, Pedagogika społeczna wobec problemów człowieka starego. (w:) S. Kawula (red.):
Pedagogika społeczna, dokonania – aktualność – perspektywy. Toruń 2007, s. 552
30
Por. J. Binnebesel, Opieka nad dzieckiem z chorobą nowotworową, Toruń 2000, s. 13-15
27
362
Koncepcją zakładów pielęgnacyjno-opiekuńczych jest opieka nad ludźmi
starszymi.
Zadania realizowane w placówkach mają prowadzić do polepszania jakości
procesu adaptacji do starości oraz do faktu pojawiania się przewlekłych chorób
lub niepełnosprawności u ludzi tam przebywających. Proces adaptacji polega
zatem na:
akceptacji stanu zdrowia;
trosce o zyskanie maksymalnej zdolności fizycznej;
dbałości o wspierające kontakty z rodziną, itp.
31
Wśród tych zadań możemy wymienić:
1. Zadania diagnostyczne – diagnoza problemów psychofizycznych;
2. Zadania opiekuńcze – pomoc ze strony personelu medycznego,
terapeutów, pracowników socjalnych we wspomaganiu czynności dnia
codziennego i realizowaniu zamierzeń psychofizycznych;
3. Zadania leczniczo-rehabilitacyjne – leczenie farmakologiczne oraz
rehabilitacyjne;
4. Zadania dydaktyczno-wychowawcze – psychoedukacja pacjenta i jego
rodziny przygotowująca do samopielęgnacji i samoopieki;
5. Zadania organizacyjne – czynności związane z zapewnieniem
prawidłowego obiegu opieki oraz informacji pomiędzy pacjentem
a personelem szpitala.
Przewlekła choroba jest sytuacją, do której starzejący się człowiek nie jest
nigdy wystarczająco przygotowany. Wiadomość o chorobie, która może okazać się
śmiertelna, odbiera motywację do życia oraz siłę do walki z przeciwnościami.
E. Kübler-Ross wyróżniła pięć stadiów, przez które przechodzi człowiek
w procesie umierania:32
zaprzeczenie;
gniew – jest kierowany do ludzi zdrowych – chory nie może pogodzić się
z faktem, że właśnie jego to spotkało (jest to w dalszym ciągu forma
zaprzeczenia);
targowanie się – negocjacje z Bogiem i składanie przyrzeczeń w zamian za
darowanie życia lub jakiegoś okresu bez cierpienia i bólu;
depresja – gdy pojawiają się bardziej dotkliwe przejawy choroby.
Nie wszyscy chorzy przechodzą przez wszystkie stadia przygotowania się
do umierania, ponieważ nie zdołali pokonać swojego gniewu i zaakceptować
nieuchronności losu.
Ważnym osiągnięciem E. Kübler-Ross było ukazanie światu innego spojrzenia
na umieranie, a przede wszystkim środowisku medycznemu, które towarzyszy
ludziom starszym, chorym w ostatnich chwilach ich życia. Samotne umieranie
w sterylnych warunkach zostało zastąpione umieraniem w hospicjach, gdzie
w warunkach przypominających domowe, ludzie odchodzą wspierani przez
wolontariuszy, rodzinę.
31
32
E. Szwałkiewicz, Koncepcja długoterminowej opieki zdrowotnej w zakładach pielęgnacyjnoopiekuńczych.„Pielęgniarka i położna”, 1998, nr 1, s. 25
E. Kübler-Ross, On Death and Dying. Macmillan. New York 1969, s. 258
363
Opieka nad człowiekiem starym powinna obejmować problemy zarówno
zdrowotne jak i środowiskowe, społeczne czy psychologiczne. Kompleksowa
pomoc ma charakter interdyscyplinarny.
Spopularyzowano przesąd, który wprowadza wszystkich w błąd głosząc, iż
człowiek starszy potrzebuje spokoju, prowadzenia biernego stylu życia, że musi
stale odpoczywać bez angażowania się w sprawy rodzinne i społeczne. W świetle
33
najnowszych badań o wiele zdrowszy od monotonii i alienacji jest stres.
Podtrzymuje on młodość, pobudza do działania, hartuje system nerwowy i dodaje
„życia do lat”. Jeśli jest na umiarkowanym poziomie, zmusza do wysiłku
psychofizycznego, podczas gdy umieszczanie starszych ludzi w „społecznych
inkubatorach”, jakimi są domy pomocy społecznej, odbiera im radość życia, zabija
siły witalne, niekiedy powodując nawet śmierć psychiczną i fizyczną.
4. Realizacja założeń „dodać życia do lat”
Zgodnie z teorią wycofania, która zwraca uwagę m.in. na trudną umiejętność
wycofywania się z pełnionych dotychczas ról społecznych, rolą instytucji
społecznych jest wspierać jednostkę w tym procesie przemiany. Teoria aktywności
pobudza do zastępowania utraconej aktywności zawodowej innym rodzajem
aktywności, do aktywnego trybu życia.
W Polsce ścierają się te dwie tendencje, ale możliwości przeżywania starości
godnie i atrakcyjnie moglibyśmy dopiero się uczyć od innych krajów europejskich.
W gerontologii zachodniej dla zmiany sposobu myślenia o starości, dotyczącego
nie tylko zachowania, ale całego stylu życia, rozpowszechniana jest przede
wszystkim teoria kompetencyjna. Teoria ta uczy osobę starszą przejęcia
odpowiedzialności za swoje życie i samodzielności w jego kształtowaniu.
Nowoczesne społeczeństwa poziom funkcjonowania ludzi starszych
dostosowują do poziomu kultury każdego z nich. Decyduje o tym sposób
realizacji potrzeb ludzi starszych oraz kondycja społeczna obecnych
i perspektywy dotyczące przyszłych emerytów. Dobra organizacja ludzi
starszych w społeczeństwie determinowana jest realizacją zadań, do których m.in.
należą:34
optymalizacja ekonomicznych warunków bytu ludzi starszych – w tym
ubezpieczeń;
zapewnienie opieki medycznej i socjalnej;
organizacja czasu wolnego;
kształcenie wyspecjalizowanych kadr zawodowych w dziedzinie
gerontologii, geriatrii i geragogiki;
edukacja do starości, obejmująca całe społeczeństwo (wszystkie
pokolenia);
umożliwienie pracy, aktywności wszystkim osobom zainteresowanym;
uwzględnienie zmieniającej się struktury demograficznej społeczeństwa
w szeroko rozumianej polityce społecznej.
33
34
S. Kawula, op. cit. s. 559-560
Ibidem s. 553-554
364
W trakcie realizacji przedstawionych zadań, jako najważniejsze jawią się
35
następujące cele:
dbałość o zdrowie i sprawność fizyczną;
podejmowanie aktywności edukacyjnej;
udział w działaniach społecznych.
Zjawisko rozwinięcia form aktywności „trzeciego wieku” można przypisać
budowaniu ról zastępczych, które tworzą inną sferę uczestnictwa społecznego.
Niektóre formy tej aktywności przybierają charakter subkultury „trzeciego wieku”
i mieszczą się w typologii subkultury wycofania.36 Starsi rówieśnicy realizujący
podobne potrzeby stają się enklawą w otaczającej rzeczywistości, pełnej
stygmatyzacji, marginalizacji i dyskryminacji.
Aby tak się nie stało, komunikacja w społeczeństwie powinna odbywać się
pomiędzy wszystkimi grupami społecznymi, a młoda część społeczeństwa powinna
umieć się zatroszczyć o grupę ludzi w podeszłym wieku.
Możliwość realizacji wymienionych celów spełniają placówki, nawiązujące do
tradycji uniwersytetów powszechnych, ludowych.
Społeczny ruch uniwersytetów trzeciego wieku zainicjował w 1973 roku
francuski prawnik, P. Vellas. W roku 1975, H. Szwarc, kontynuowała założenia tej
wspólnoty edukacyjnej w Polsce. Przez wiele pokoleń profilaktyka i rehabilitacja
polegały na poprawie warunków życia i aktywizacji do takich form jak: wykłady
akademickie, kursy batikowania i haftowania, gimnastyka rekreacyjna (tai chi,
aerobik), kursy salsy i flamenco, itp. Dzisiaj pokolenie ludzi starszych to rówieśnicy
grudnia ’70 i polskiej „Solidarności”, wychowane w dobie Internetu i komunikacji
satelitarnej – wykład z zakresu higieny snu czy odpoczynku lub z wiedzy
o przyrodzie, nie spełni ich oczekiwań. Aktywizacja psychiczna, intelektualna
i fizyczna na przedpolu starości musi sprostać znacznie większym potrzebom
i wyższym aspiracjom społecznym. System edukacji permanentnej XXI wieku dla
seniorów sięgać będzie do zagadnień, które zaczynają pojawiać się w kręgu
zainteresowań ludzi starszych: edukacji prawnej, doradztwa w sprawach
konsumenckich i roszczeniowych, wyposażenia w znajomość nowych technologii
informatycznych i medialnych (obsługa komputera, korzystanie z Internetu i poczty
elektronicznej) oraz treści i umiejętności z zakresu rozwijania osobowości, jak
również strategii radzenia sobie z trudnymi sytuacjami życiowymi.37
Kształtowanie postaw wobec starości i ludzi starszych może mieć miejsce
w przedszkolu, szkole, a także na studiach. Spotkania międzypokoleniowe,
wymiana doświadczeń, utrzymanie pozycji autorytetu to wartości, o które warto
powalczyć.
5. Człowiek stary wobec nowych warunków społeczno-ekonomicznych
W Polsce najtrudniej do zmian, które są wynikiem transformacji ustrojowej,
jest przystosować się grupie społeczeństwa, jaką stanowią ludzie starzy. Adaptacja
do odmiennego układu instytucji, zmiana norm prawnych oraz organizacji finansów
35
Z. Zaorska, Doda życia do lat. Materiały metodyczne ułatwiające organizację różnych form
aktywności wśród osób starszych oraz w grupach wielopokoleniowych. Lublin 1999, s. 22
36
Por. S.J. Miller,The Portent of Embarrasement. (w:) A.M. Rose, W.A. Peterson (red.): Older people
and their social world. Philadelphia 1965, s. 88
37
A.A. Zych, Przekraczając smugę cienia. Szkice z gerontologii i tanatologii. Katowice 2009, s. 71-72
365
spowodowała, że od starszego człowieka wymaga się wciąż nowych zachowań,
nowych postaw, z którymi często on sobie nie radzi.
Degradacja sfery stosunków międzyludzkich, odrzucanie przez młodych ludzi
uznawanych wartości, a także krytyka PRL, w której starsi ludzie spędzili
większość swoich najlepszych lat życia, jest przedmiotem frustracji i poczucia
braku sensu życia. W okresie PRL ludzie starsi, będący u szczytu swoich
możliwości psychofizycznych, przejawiali często dużą aktywność w sferze
społecznej i zawodowej, która była źródłem ich satysfakcji. Krytyka tamtego okresu
jest jednoznaczna z krytyką jednostkowych dokonań i negatywną oceną bilansu
ich życia. Stan taki wzmacnia u ludzi starszych poczucie niepewności, zagubienia,
brak motywacji do podejmowania aktywności, wysiłku fizycznego, cieszenia się
życiem i optymistycznego patrzenia w przyszłość.
Ludzie starsi z reguły nieufnie odnoszą się do zmieniających się warunków,
preferują stare przyzwyczajenia, niechętnie nawiązują nowe kontakty, odnoszą się
nieufnie do wszystkiego, co burzy ich uporządkowaną strukturę i poczucie
bezpieczeństwa. Zmiany, które wprowadziła transformacja ustrojowa, przyniosły
ludziom starszym brak stabilizacji ze względu na zmienność środowiska życia.
W okresie starości zwiększa się wartość rodziny, gdyż zaspokaja ona, po
wycofaniu się z życia zawodowego, potrzebę nie tylko kontaktu społecznego, ale
również pomoc w postaci wsparcia i opieki. Prawidłowo kształtujące się kontakty
rodzinne są w stanie zaspokoić potrzebę bezpieczeństwa, przynależności
i uznania. Takie kontakty z najbliższą rodziną są źródłem dobrego samopoczucia
oraz podejmowania dodatkowych aktywności w postaci uczestnictwa w życiu
społecznym poprzez różne formy ruchu, kontakty z innymi ludźmi, rozwijanie
sprawności fizycznych i umysłowych. Spotkania towarzyskie, rozwijanie pasji,
wycieczki połączone z poszerzaniem wiedzy historyczno-geograficznej integrują,
są źródłem równowagi psychofizycznej oraz sprzyjają dodatniemu bilansowi
życiowemu i budowaniu satysfakcji z jakości swojego życia.
Rodzina polska uległa przeobrażeniom, jakie dokonują się w rodzinach
europejskiego kręgu społeczno-kulturowego. Problemy te dotyczą zmiany struktury
rodziny, modelu życia rodzinnego i relacji międzypokoleniowych. Model, który
funkcjonuje, jest określany mianem kształtu „odwróconego trójkąta”.38 W takiej
rodzinie jest proporcjonalnie mniejsza liczba dzieci i młodzieży w porównaniu do
osób dorosłych i starszych. Kontakty człowieka starszego z młodszymi członkami
rodziny są w tej sytuacji coraz rzadziej podejmowane i mają charakter wygasający.
Zjawisku zanikania więzi rodzinnych towarzyszą zmiany, które zaczynają
przyjmować charakter cyklicznych i utrwalonych kulturowo procesów separowania
się od rodziny i jej tradycji. Do tych zmian możemy zaliczyć: porzucanie przez
kolejne pokolenia młodzieży miejsca urodzenia, stylu życia, zawodu i statusu
społecznego rodziców. Taki proces obserwowano w latach 60-70. w odniesieniu do
usamodzielniającej się młodzieży, która ze wsi przeprowadzała się do miasta.
Dzisiaj młodzież z miasta migruje do innego państwa, podejmując pracę i żyjąc
poza granicami kraju.
38
H. Worach-Kardas, Starość jako wyzwanie i kwestia społeczna – nowy wymiar na progu XXI wieku.
(w:) E. Kantowicz, A. Olubiński (red.), Działanie społeczne w pracy socjalnej na progu XXI wieku.
Toruń 2003, s.408
366
W takiej rzeczywistości ludziom starszym przyszło realizować swoje życiowe
39
potrzeby. Według M. Susułowskiej, silniej niż w poprzednich okresach życia,
człowiek starszy odczuwa potrzebę bezpieczeństwa, przynależności i szacunku.
E. Trafiałek40 twierdzi, iż z wiekiem nasilają się potrzeby psychospołeczne, głównie
bezpieczeństwa, emocjonalnego wsparcia, afiliacji i miłości.
Większość starszych ludzi godzi się z faktem pozostawania na marginesie
życia społecznego, oraz świadomością, że ich potrzeby nie zostaną zaspokojone.
E. Trafiałek41 twierdzi, że w Polsce jest widoczna marginalizacja najstarszej
grupy wiekowej. Stopniowe wyłączanie się z życia społecznego obejmuje:
rezygnację z pełnienia wielu ról społecznych;
zerwanie kontaktów z ludźmi;
ograniczony dostęp do dóbr i usług oraz instytucji (edukacyjnych,
socjalnych, kulturalnych, politycznych).
42
A.A. Zych, w dyskryminowaniu ludzi starszych, podejmuje nastęujące
problemy:
dystansowanie się, czyli unikanie bliskich kontaktów z osobami starszymi;
dewaluowanie – upowszechnianie przekonań o negatywnych cechach
ludzi starszych;
delegitymizację – utrwalenie w postaci aktów prawnych negatywnego
stosunku jednych osób wobec innych, co prowadzi do zaliczenia danej
jednostki do kategorii społecznej pozbawionej określonych praw;
segregację, polegającą na izolowaniu jednostek lub grup od środowiska
społecznego;
eksterminację, czyli biologiczne wyniszczenie ludzi.
Działania zmierzające do uzdrowienia sytuacji polskiego seniora przedstawia
B. Synak w postulacie zawierającym się w słowach: Ludziom starym trzeba […]
dać […] powód do dalszego życia, a to oznacza nie tylko (choć ma podstawowe
znaczenie) zapewnienie seniorom podstawowych warunków materialnych, dobrej
opieki zdrowotnej i socjalnej – słowem poczucia bezpieczeństwa. Powód do
dalszego życia to także międzypokoleniowa solidarność i sieć kontaktów
rodzinnych, to zachowanie samodzielności gospodarczej w domu, posiadanie
oparcia w społeczności sąsiedzkiej i lokalnej, chęć aktywnego życia, możliwość
wykorzystania wzrastającego potencjału starszego pokolenia dla społecznoekonomicznego i kulturowego rozwoju naszego kraju. Tylko wówczas można
w pełni zapobiec społecznemu wykluczeniu starszych osób, ich marginalizacji,
dalszej deprecjacji starości, przejawom ageizmu i stereotypizacji. 43
Postulat B. Synaka, jeśli byłby możliwy do zrealizowania, byłby skutecznym
sposobem walki z problemem dyskryminacji i marginalizacji. Żeby to osiągnąć –
39
M. Susułowska, Psychologia starzenia się i starości. Warszawa 1989, s. 329
E. Trafałek, Człowiek stary. (w:) T. Pilch (red.), Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku. Warszawa
2003, s. 583
41
E. Trafałek, Marginalizacja ludzi starych a dylematy polityki społecznej. E. Kantowicz, A. Olubiński
(red.): Toruń 2003, s. 475-476
42
A.A. Zych, Słownik, gerontologii społecznej. Warszawa 2001, s. 60
43
B. Synak, Polska starość – trzydzieści lat później. L. Frąckiewicz (red.), Polska a Europa. Procesy
demograficzneu progu XXI. Proces starzenia się ludności Polski i jego społeczne konsekwencje.
Katowice 2002, s. 132-133
40
367
wzmacniać należy podstawową komórkę społeczną, jaką jest rodzina oraz jej
wartości, aby nie dopuścić do dalszego jej rozpadu i rozluźnienia więzi. W tym celu
należy skorzystać z doświadczeń innych krajów, które również przez taki proces
transformacji przechodziły w procesie swojego rozwoju.
Z przeprowadzonych badań nad środowiskiem społecznym ludzi starszych
pod kątem zdolności i potrzeb poznawczych oraz podejmowanej aktywności
fizyczno-rekreacyjnej w kontekście wpływu tych czynników na kondycję
psychofizyczną człowieka starszego sformułowano konkretne zalecenia i zakres
oddziaływań. Zmiany powinny obejmować:44
obraz i stereotyp człowieka starego i ludzi starszych jako kategorii
społecznej;
zinstytucjonalizowane systemy działań przygotowujących do emerytury i do
życia w starości;
dostosowanie instrumentów i instytucji polityki społecznej do problemów
ludzi starszych i potrzeb ich uczestnictwa społecznego;
dostosowanie praktyki pedagogicznej, do potrzeb propagowania
pozytywnego wizerunku starości i wzorów aktywności w fazie późnej
dojrzałości; z zachowaniem koniecznego marginesu indywidualizacji
potrzeb i kierunku rozwoju osobowości człowieka na tym etapie cyklu
życia;
tworzenie
sprzyjających
warunków
do
aktywizacji
seniorów
w środowisku zamieszkania poprzez systemową pracę socjalną
w społeczności lokalnej.
Już na przełomie XX i XXI wieku, B. Synak pisał, że: nigdy chyba świat nie był
tak sprzymierzony przeciw starszej generacji jak obecnie, nigdy też pozycja
społeczna człowieka starego nie była tak niska.45 Niewiele się przez te kilkanaście
lat zmieniło z wyjątkiem tego, że starszych ludzi jest i będzie coraz więcej w naszej
populacji. Sytuacja taka wymaga poprawienia komunikacji społecznej w kwestii
promowania pozytywnego wizerunku osób starzejących się i starych. To wciąż
aktualne zadanie nie tylko dla gerontologii, ale również dla geragogiki specjalnej,
która wchodzącym w życie pokoleniom ludzi młodych i ludzi starych powinna
umożliwić nawiązanie wspólnego dialogu.
Zakończenie
Aktywizacja ludzi starszych wyklucza proces wyłączania osób w wieku
emerytalnym z pełnienia ważnych ról w życiu społecznym i dalszego uczestnictwa
w pracy zawodowej. Zjawisko to jest nie tylko niefunkcjonalne, ale często jest
efektem administracyjnego przymusu, który doprowadza do deprywacji potrzeb
psychofizycznych u starzejącego się człowieka. Człowiek, który nie realizował się
w aktywności pozazawodowej przed przejściem na emeryturę pozostaje
przedmiotem dyskryminacji i marginalizacji, ponieważ nie potrafi w sposób
satysfakcjonujący zagospodarować swojego wolnego czasu.
44
45
M. Niezabitowski, Ludzie starsi w perspektywie socjologicznej. Katowice 2007, s. 120
B. Synak, Pozycja społeczna ludzi starszych w warunkach zmian ustrojowych i cywilizacyjnokulturowych. (w:) B. Synak (red.): Ludzie starzy w warunkach transformacji ustrojowej. Gdańsk 2000.
s. 8
368
Kwestia społeczna polskich seniorów – w sparc i e i akt yw i zacj a –
edukac ja i dia lo g a pr obl em ada pt acj i st ar zej ącego s ię c zł ow ieka jest
poruszony w obszarze kilku zagadnień tematycznych:
1. Biologiczne i psychologiczne koncepcje starzenia się na tle przemian
i kryzysów społecznych – przegląd wybranych teorii starzenia się jako
zjawiska biologicznego i psychologicznego;
2. Wsparcie i aktywacja a przystosowanie się do starości – wraz z wiekiem,
na skutek zmniejszającej się zdolności przystosowawczej, zwiększają się
trudności w zakresie adaptacji człowieka starzejącego się do nowych
sytuacji – szczególnego znaczenia w tym okresie nabierają wsparcie
ze strony otoczenia i aktywizacja do życia w pełni satysfakcjonującego
i godnego;
3. Rola zadań społecznych w udzielaniu wsparcia i opieki osobie starszej –
przystosowanie do starości to zadanie dla jednostek i zbiorowości, które
w swoich założeniach mają nieść pomoc i minimalizować skutki wynikające
z zaburzonego procesu adaptacji przygotowując do podjęcia nowych ról
i zadań życiowych;
4. Realizacja założeń „dodać życia do lat” – na uniwersytetach trzeciego
wieku ludzie starsi realizują swoje potrzeby poznawcze i edukacyjne –
celem placówek jest nawiązanie kontaktów z ludźmi o podobnych
aspiracjach i zainteresowaniach, którzy mogą aktywizować swoje
potencjały twórcze, na miarę swoich sił i możliwości;
5. Człowiek stary wobec nowych warunków społeczno-ekonomicznych –
przeobrażenia, które dokonują się w naszym kraju doprowadziły do
zachwiania pozycji człowieka starszego w społeczeństwie i deprywacji jego
podstawowych potrzeb – w nowej rzeczywistości zanika szacunek do
wartości rodzinnych, poszanowania tradycji, szacunek dla ludzi starszych.
Ludność na świecie starzeje się i mamy do czynienia ze wzrostem odsetka
ludzi bardzo starych mających ponad 75 lub 80 lat oraz ze wzrostem subpopulacji,
która będzie składać się z osób osiągających wiek 90, 100 lat, dzisiaj liczącej
jednostki.
Przedłużanie życia coraz większej liczbie ludzi starszych stanowi triumf naszej
cywilizacji. Jednym z największych wyzwań XXI wieku będzie utrzymywanie
zdrowia, niezależności i mobilności, jak również zapobieganie i opóźnianie chorób
chronicznych i wyniszczających oraz inwalidztwa u starzejącego się człowieka.46
W naszym kraju możliwości aktywizacji i wsparcia ludzi starszych, w stosunku
do pojawiających się potrzeb, jest bardzo niewiele. Zaspokojenie podstawowych
potrzeb „odchodzącej generacji”, wymaga wielu zmian i reform nie tylko systemu
edukacji modelu uniwersytetu trzeciego wieku. Zmiany te powinny dotyczyć całego
systemu zaspokajania potrzeb psychicznych, społecznych i kulturalnych ludzi
w podeszłym wieku oraz pozycji człowieka starszego w strukturze społecznej
poprzez wychowanie młodego pokolenia do poszanowania wartości, które ten wiek
prezentuje.
46
J. Krzyżowski, Psychogeriatria, op. cit., s. 32-33
369
Bibliografia
1. Atchley R.C., Retirement: Leaving the world of work. “Annals of the
American Academy of Political and Social Science”, 1982
2. Binnebesel J., Opieka nad dzieckiem z chorobą nowotworową. Toruń 2000
3. Birich A., Psychologia rozwojowa w zarysie. Warszawa 2005
4. Borkowska-Kalwas T., Aktywność zawodowa ludzi starych. (w:) J. Halik
(red.): Starzy ludzie w Polsce. Społeczne i zdrowotne skutki starzenia się
społeczeństwa. Warszawa 2002
5. Coni N., Davison W., Webster S., Starzenie się. Warszawa 1994
6. Garrett G., Potrzeby zdrowotne ludzi starszych. Warszawa 1990
7. Kawula S., Pedagogika społeczna wobec problemów człowieka starego.
(w:) S. Kawula (red.): Pedagogika społeczna, dokonania – aktualność –
perspektywy. Toruń 2007
8. Kübler-Ross E., On Death and Dying. New York 1969
9. Krzyżowski J., Psychogeriatria. Warszawa 2005
10. Miller S.J., The Portent of Embarrasement. (w:) A.M. Rose, W.A. Peterson
(red.): Older people and their social world. Philadelphia 1965
11. Niezabitowski M., Ludzie starsi w perspektywie socjologicznej. Katowice
2007
12. Pastuszka J., Starość człowieka. Rozważania psychologiczne. „Etos”,
nr 47
13. Pędich W., Ludzie starzy. Warszawa 1996
14. Piotrowski J., Gerontologia i geriatria. (w:) Encyklopedia seniora.
Warszawa 1986
15. Raport Biura Demograficznego Organizacji Narodów Zjednoczonych,
World Population Ageing 1950-2050. Nowy Jork 2002
16. Rembowski J., Psychologiczne problemy starzenia się człowieka.
Warszawa-Poznań 1984
17. Rosset E., Proces starzenia się ludzi. Warszawa 1959
18. Susułowska M., Psychologia starzenia się i starości. Warszawa 1989
19. Szukalski P., Starzenie się ludności – wyzwanie XXI wieku. (w:)
P. Szukalski (red.): Przygotowanie do starości. Polacy wobec starzenia się.
Warszawa 2009
20. Szukalski P., Plany zawodowe i przewidywania odnośnie do wieku
przechodzenia na emeryturę. (w:) P. Szukalski (red.): Przygotowanie do
starości. Polacy wobec starzenia się. Warszawa 2009
21. Szwałkiewicz E., Koncepcja długoterminowej opieki zdrowotnej
w zakładach pielęgnacyjno-opiekuńczych,„ Pielęgniarka i Położna”,1998,
nr 1
22. Synak B., Polska starość – trzydzieści lat później. (w:) L. Frąckiewicz
(red.): Polska a Europa. Procesy demograficzne u progu XXI wieku.
Proces starzenia się ludności Polski i jego społeczne konsekwencje.
Katowice 2002
23. Synak B., Pozycja społeczna ludzi starszych w warunkach zmian
ustrojowych i cywilizacyjno-kulturowych. (w:) B. Synak (red.): Ludzie starzy
w warunkach transformacji ustrojowej. Gdańsk 2000
24. Tesch S.A., Review of friendship development across the life span.
“Human Development”, 1983
370
25. Trafiałek E., Człowiek stary. (w:) T. Pilch (red.): Encyklopedia
pedagogiczna XXI wieku. Warszawa 2003a
26. Trafiałek E., Marginalizacja ludzi starych a dylematy polityki społecznej.
(w:) E. Kantowicz, A. Olubiński (red.): Działania społeczne w pracy
socjalnej na progu XXI wieku. Toruń 2003b
27. Trafiałek E., Życie na emeryturze w warunkach polskich przemian
systemowych. Studium teoretyczno-diagnostyczne. Kielce 1998
28. Trafiałek E., Człowiek stary w społeczeństwie polskim. „Praca Socjalna”
1995, nr 4
29. Tryfan B., Społeczny aspekt w świetle teorii gerontologicznych. (w:)
J. Staręga-Piasek, B. Synak (red.): Społeczne aspekty starzenia się
i starości. Warszawa 1990
30. Wawrzyniak J., Oblicza starości. Biografia jako źródło czynników
adaptacyjnych. Łódź 2009
31. Worach-Kardas H., Starość jako wyzwanie i kwestia społeczna – nowy
wymiar na progu XXI wieku, (w:) E. Kantowicz, A. Olubiński (red.):
Działanie społeczne w pracy socjalnej na progu XXI wieku. Toruń 2003
32. Zaorska Z., Dodać życia do lat. Materiały metodyczne ułatwiające
organizację różnych form aktywności wśród osób starszych oraz
w grupach wielopokoleniowych. Lublin 1999
33. Zych A.A., Przekraczając smugę cienia. Szkice z gerontologii i tanatologii.
Katowice 2009
34. Zych A.A., Słownik, gerontologii społecznej. Warszawa 2001
35. Zych A.A., Człowiek wobec starości. Szkice z gerontologii społecznej.
Katowice 1999
36. Zych A.A., Człowiek wobec starości. Warszawa 1995