Ocena wdrażania koncepcji korytarzy ekologicznych do

Transkrypt

Ani t a Be r nat e k
Ocena wdrażania koncepcji
korytarzy ekologicznych
do planów zagospodarowania
przestrzennego województw
Kraków, marzec 2011
2
Ocena wdrażania koncepcji korytarzy ekologicznych do planów zagospodarowania przestrzennego województw
Autor:
Anita Bernatek
Nadzór merytoryczny:
Marta Wiśniewska
Redakcja:
Agata Łuczyńska
Koszty wydania publikacji sfinansowano
w ramach projektu PL0349 pn.: „Ochrona
gatunkowa rysia, wilka i niedźwiedzia w Polsce” –
wsparcie udzielone przez Lichtenstein,
Islandię i Norwegię poprzez dofinansowanie
z Mechanizmu Finansowego Europejskiego
Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego
Mechanizmu Finansowego.
Za treść publikacji odpowiada WWF Polska
© WWF Polska
ISBN
978-83-60757-33-8
realizacja:
Agencja Wydawnicza EkoPress
601 311 838, [email protected]
wydrukowano na papierze ekologicznym
Kilka słów tytułem wstępu
Efektywna ochrona wilka, rysia czy niedźwiedzia w Polsce wymaga czegoś daleko
więcej, niż prostego wskazania tych zwierząt jako objętych ochroną gatunkową, wraz
z listą zakazów tego wynikających. Od dziesięcioleci wiemy, że zapewnienie korzystnego stanu ochrony populacji tych dużych drapieżników wymaga objęcia skuteczną
ochroną rozległych obszarów występowania ich kluczowych populacji. Ale doświadczenia ostatnich dekad pokazują także, że równie istotne są działania na rzecz ochrony i poprawy łączności ekologicznej pomiędzy takimi płatami chronionych siedlisk.
Problem ten nabiera szczególnego znaczenia w ostatnich latach, wraz z rozbudową
sieci dróg ekspresowych i autostrad, stanowiących poważne bariery w przemieszczeniach zwierząt. Wzrost natężenia ruchu drogowego czy postępujące rozprzestrzenianie się zabudowy mieszkalnej silnie upośledzają możliwości dyspersji i migracji zwierząt, co znacząco podwyższa ryzyko wymarcia tak powstałych, izolowanych od siebie
populacji lokalnych. Konsekwencją tego rozpoznania jest rosnąca popularność koncepcji ochrony tzw. korytarzy ekologicznych, rozumianych jako ciągi siedlisk zapewniających zwierzętom możliwości przemieszczania się pomiędzy odległymi od siebie
„wyspami” optymalnych siedlisk objętych już skuteczną ochroną obszarową.
Celem prezentowanego Czytelnikowi raportu jest ocena wdrażania koncepcji korytarzy ekologicznych do wojewódzkich planów zagospodarowania przestrzennego.
Plany te są obiektem zainteresowania WWF Polska, gdyż to właśnie właściwe planowanie przestrzenne daje szansę na stworzenie rzeczywiście funkcjonalnej sieci obszarów chronionych, którego nieodzownym składnikiem jest ochrona połączeń pomiędzy tymi obszarami.
Przegląd planów jasno wskazuje – co zresztą nie zawsze jest zgodne z rozpoznaniem samych planistów – że bez zmian w prawodawstwie, sankcjonujących ochronę
korytarzy ekologicznych, fragmentacja siedlisk i utrata ciągłości ekologicznej pomiędzy obszarami istotnymi dla ochrony przyrody będzie postępować nadal. Postępująca
izolacja populacji lokalnych wielu gatunków zwierząt, także wilka, rysia i niedźwiedzia, coraz bardziej zagrażać będzie ich żywotności.
Dołożymy wszelkich starań, aby się tak nie stało. Jesteśmy przekonani, że niniejsze opracowanie, diagnozujące stan wdrażania koncepcji ochrony korytarzy ekologicznych w 7 lat po akcesji kraju do Unii Europejskiej, będzie stanowić krok w kierunku skutecznej ochrony spójnej przestrzennie sieci obszarów chronionych w Polsce.
Marta Wiśniewska
Konsultant ds. Infrastruktury i Środowiska
WWF Polska
Spis treści
1.
Wprowadzenie ............................................................................................................................................................... 5
1.1.
1.2.
Koncepcja korytarzy ekologicznych w Polsce ...................................................................................................... 5
Rola planowania przestrzennego w realizacji koncepcji korytarzy ekologicznych ............................ 7
2.
Analiza wdrażania koncepcji korytarzy ekologicznych
w planach zagospodarowania przestrzennego województw ....................................................... 9
2.1.
Stan faktyczny wynikający z zapisów w planach zagospodarowania
dla poszczególnych województw ............................................................................................................................ 10
2.1.1.
2.1.2.
2.1.3.
2.1.4.
2.1.5.
2.1.6.
2.1.7.
2.1.8.
2.1.9.
2.1.10.
2.1.11.
2.1.12.
2.1.13.
2.1.14.
2.1.15.
2.1.16.
Województwo dolnośląskie ........................................................................................................................................ 10
Województwo kujawsko-pomorskie ....................................................................................................................... 13
Województwo lubelskie ................................................................................................................................................ 17
Województwo lubuskie ................................................................................................................................................. 21
Województwo łódzkie .................................................................................................................................................... 25
Województwo małopolskie ......................................................................................................................................... 31
Województwo mazowieckie ....................................................................................................................................... 35
Województwo opolskie ................................................................................................................................................. 38
Województwo podkarpackie ...................................................................................................................................... 44
Województwo podlaskie .............................................................................................................................................. 50
Województwo pomorskie ............................................................................................................................................ 54
Województwo śląskie .................................................................................................................................................... 61
Województwo świętokrzyskie ................................................................................................................................... 65
Województwo warmińsko-mazurskie .................................................................................................................... 70
Województwo wielkopolskie ..................................................................................................................................... 72
Województwo zachodniopomorskie ....................................................................................................................... 78
2.2.
Podsumowanie analizy planów ............................................................................................................................... 82
2.3.
Omówienie wyników wywiadu z wojewódzkimi biurami planowania przestrzennego
na temat ich oceny wdrażania koncepcji korytarzy ekologicznych ........................................................ 86
2.3.1.
2.3.2.
2.3.3.
2.3.4.
Stanowisko województwa małopolskiego ........................................................................................................... 86
Stanowisko województwa mazowieckiego .......................................................................................................... 87
Stanowisko województwa podkarpackiego ......................................................................................................... 88
Stanowisko województwa podlaskiego ................................................................................................................. 88
2.4.
Omówienie stanu faktycznego w wojewódzkich planach
zagospodarowania przestrzennego w kontekście sieci korytarzy
ekologicznych na tle poszczególnych województw ........................................................................................ 89
3.
Wnioski i rekomendacje ....................................................................................................................................... 91
Bibliografia ........................................................................................................................................................................................... 92
Spis tabel i rycin ................................................................................................................................................................................. 93
1. Wprowadzenie
1.1.
Koncepcja korytarzy ekologicznych
w Polsce
Pojęcie korytarza ekologicznego funkcjonuje
w ochronie przyrody już od wczesnych lat XX w.
Początkowo definiowane było poprzez pełnioną
funkcję jako szlak migracji roślin lub zwierząt1.
W latach 80. XX w. w ekologii krajobrazu zaczęto
stosować podejście strukturalne2. Korytarz ekologiczny jako krajobrazowa struktura liniowa,
odrębna od otoczenia, stała się ważnym narzędziem ochrony przyrody. Powinna być traktowana jako element uzupełniający system obszarów
chronionych. W obliczu wzrostu antropopresji,
zwłaszcza postępującej urbanizacji oraz rozwoju
infrastruktury komunikacyjnej i technicznej, rośnie zagrożenie dla ciągłości korytarzy ekologicznych. Innym problemem jest również brak społecznego zrozumienia roli korytarzy w środowisku przyrodniczym, a zatem i potrzeby ich ochrony3. By zapewnić skuteczną ochronę korytarzy
istotna jest świadomość ekologiczna społeczeństwa, a w szczególności osób odpowiedzialnych
za planowanie przestrzenne4.
By ochrona korytarzy ekologicznych spełniała
swoje cele powinna zostać zaplanowana w skali
międzynarodowej. Dotychczas jednak nie opracowano przebiegu paneuropejskiej sieci ekologicznej, która mogłaby zostać wykorzystana
w granicach Polski5. W połowie lat 90. XX w. w ramach realizacji projektu badawczego National
Nature Plan (NNP) Programu Europejskiego Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody – IUCN
opracowano sieć ekologiczną ECONET-POLSKA,
wykorzystując kryteria środowiskowe (krajobrazowe)6. Koncepcja ta została przyjęta jako przyrodnicza podstawa „Koncepcji polityki przestrzennego zagospodarowania kraju Polska 2000
Plus”7. Wdrożoną ją również w wielu planach zagospodarowania przestrzennego województw.
Jednak opracowanie to jest zbyt zgeneralizowane
i w niedostatecznym stopniu uwzględnia bariery
ograniczające migrację organizmów w korytarzach ekologicznych8.
W 2005 r. na zlecenie Ministerstwa Środowiska w Zakładzie Badania Ssaków PAN w Białowieży (obecnie Instytut Biologii Ssaków PAN),
we współpracy ze Stowarzyszeniem dla Natury
„Wilk” oraz Muzeum i Instytutem Zoologii PAN,
opracowano projekt korytarzy ekologicznych łączących europejską sieć NATURA 2000 w Polsce9.
W celach integracji tej sieci w skali międzynarodowej wytypowano jako punkty docelowe ważne
obszary przyrodnicze zlokalizowane przy granicach Polski i mające łączność ekologiczną z innymi obszarami przyrodniczymi krajów sąsiednich.
Do obszarów węzłowych wewnątrz kraju zaliczono tereny prawnie chronione (parki narodowe,
parki krajobrazowe, obszary NATURA 2000, częściowo rezerwaty przyrody i obszary chronionego
krajobrazu) oraz duże kompleksy leśne, doliny
rzeczne i inne tereny dobrze zachowane przyrodniczo. Następnie na podstawie analiz środowiskowych połączono punkty docelowe z obszarami
węzłowymi. Podczas konstruowania sieci kierowano się przede wszystkim ciągłością obszarów
o wyższym stopniu naturalności (głównie lesistości) oraz brakiem lub małą gęstością zabudowy.
Wykorzystano również wyniki badań gatunków
wskaźnikowych (głównie wilka, częściowo rysia,
łosia i jelenia). Uwzględniono także koncepcję
ECONET-POLSKA10. Projekt ten stanowi obecnie
najbardziej kompleksowy i poprawny metodologicznie model korytarzy ekologicznych w Polsce.
Zgodnie z tym projektem największą powierzchnię w sieci korytarzy stanowią lasy (ok. 55%), natomiast łąki, pastwiska i uprawy rolne to ok. 42%,
pozostałe 2,5% stanowią wody i mokradła,
a 0,5% tereny zabudowane. Sieć ta jest zhierarchizowana. Wyróżniono siedem korytarzy międzynarodowych, które łączą tereny położone na
6
przeciwległych granicach kraju. Pozostałe korytarze nazwane korytarzami krajowymi łączą obszary położone wewnątrz kraju z korytarzami głównymi oraz zapewniają wariantowość dróg migracji. Zadaniem tak wyznaczonej sieci jest ochrona
łączności ekologicznej w makroskali, a uszczegółowienie i uzupełnienie sieci powinno zostać wykonane na poziomie regionalnym (wojewódzkim)11.
Ochrona korytarzy ekologicznych w Polsce nie
posiada sankcji prawnej. W obecnej formie ok.
60% powierzchni korytarzy (wyznaczonych
w ramach projektu dla Ministerstwa Środowiska)
pokrywa się z terenami prawnie chronionymi
(35% przypada na obszary chronionego krajobrazu, 21% na parki krajobrazowe, 4% na parki
narodowe, 1% na rezerwaty przyrody), obszary
NATURA 2000 pokrywają ok. 36% powierzchni
korytarzy. Ustawa o lasach gwarantuje nienaruszalność powierzchni kompleksów leśnych.
W połączeniu z systemem obszarów chronionych
w Polsce daje to ok. 83% powierzchni korytarzy
ekologicznych podlegających ochronie prawnej12.
Niemniej, by ochrona ciągłości ekologicznej była
skuteczna, musi obejmować całą sieć korytarzy.
Dlatego zasadna wydaje się zmiana ustawy
o ochronie przyrody i wprowadzenie dodatkowej, autonomicznej formy ochrony, jaką byłyby
korytarze ekologiczne.
Dzięki takiemu rozwiązaniu ochrona korytarzy zyskałaby sankcję prawną. W przypadku
wszelkich inwestycji liniowych przecinających
korytarze istniałby obowiązek sporządzania
ocen oddziaływania na środowisko. Ponadto inwestorzy byliby zobowiązani do zapewniania
środków minimalizujących negatywny wpływ inwestycji na funkcjonowanie korytarzy np. poprzez obowiązek budowy przejść dla zwierząt.
Funkcjonowanie korytarzy ekologicznych zależy od takich czynników jak długość i szerokość
korytarzy, złożoność struktury przyrodniczej
i stopień przekształcenia przez człowieka. Dlatego do niekorzystnych zjawisk, pogarszających
drożność korytarzy, należy zaliczyć ich zbytnie
zwężenie, przecięcie barierami antropogenicznymi (m.in. szlakami komunikacyjnymi drogowymi
i kolejowymi, terenami zurbanizowanymi) oraz
uproszczenie ich wewnętrznej struktury krajobrazowej13. Ostatnie badania radiotelemetryczne
wykazały, że największym zagrożeniem dla trwałości populacji wielu gatunków jest fragmentacja
środowiska. Również coraz liczniej prowadzone
badania genetyczne pokazały, że fragmentacja
i izolacja środowisk wywiera wpływ nie tylko na
liczebność organizmów, ale i na różnorodność
genetyczną populacji roślin i zwierząt. Fragmentacja środowiska przyczynia się do obniżenia całkowitej liczebności populacji, spadku zmienności
genetycznej i obniżenia możliwości przystosowawczych danej populacji14, a w konsekwencji
do spadku bioróżnorodności. Jednocześnie wykazano, że wiele gatunków może funkcjonować jako
metapopulacje, złożone z małych subpopulacji,
jeśli tylko pozostają ze sobą w kontakcie poprzez
wymianę osobników i przepływ genów. Zatem
podstawowym warunkiem dla przetrwania metapopulacji jest zachowanie łączności ekologicznej. Dzięki temu wiele gatunków ma możliwość
zasiedlania nawet małych płatów środowiska
wśród terenów użytkowanych gospodarczo15.
W obliczu postępującego rozwoju społeczno-gospodarczego stwarza to szansę na osiągnięcie
kompromisu pomiędzy wymogami ochrony różnorodności biologicznej a zagospodarowaniem
przestrzennym.
Wobec tak zarysowanej problematyki znaczenia łączności ekologicznej w zachowaniu bioróżnorodności, do koniecznych działań ochronnych
i poprawiających drożność korytarzy ekologicznych na szczeblu krajowym należy zaliczyć
usankcjonowanie ich sytuacji prawnej. Postuluje
się również wdrożenie koncepcji korytarzy ekologicznych do Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju. Na poziomie regionalnym
należy uszczegółowić przebieg korytarzy i wprowadzić je do planów zagospodarowania przestrzennego województw. Natomiast w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, które stanowią akt prawa miejscowego, koniecznym jest wprowadzenie zapisów konkretnych działań ochronnych i poprawiających drożność korytarzy.
Wprowadzenie
1.2.
Rola planowania przestrzennego
w realizacji koncepcji korytarzy
ekologicznych
Przykładami zadań służących zachowaniu,
poprawie lub odtworzeniu ciągłości ekologicznej są:
1.
wdrożenie koncepcji korytarzy ekologicznych na wszystkich szczeblach planowania
przestrzennego
2.
wybór najmniej konfliktowych lokalizacji
inwestycji infrastrukturalnych
3.
ograniczanie lokalizowania elementów infrastrukturalnych zagrażających funkcjonowaniu korytarzy ekologicznych (np. farm
wiatrowych, elektrowni wodnych, infrastruktury transportowej)
4.
budowa urządzeń technicznych umożliwiających przekraczanie barier przez zwierzęta
(przepusty pod drogami, „zielone mosty”)
5.
zwiększenie lesistości w obrębie korytarzy
ekologicznych
6.
zachowanie mozaikowatej struktury własności i upraw, sieci miedz, zadrzewień
śródpolnych, oczek wodnych i innych nieprodukcyjnych elementów przestrzeni rolniczej, stanowiących ostoję dla dzikich gatunków
7.
budowa przepławek w celu zapobiegania
zaburzeniom ciągłości ekologicznej rzek
8.
ochrona brzegów rzek i zbiorników wodnych przed zabudową i niszczeniem szaty
roślinnej
9.
zakaz tworzenia nasypów ziemnych usytuowanych poprzecznie do osi korytarza
10. zapobieganie rozpraszaniu zabudowy oraz
niedopuszczanie do zlewania się jednostek
osadniczych
11. zapobieganie intensywnemu zagospodarowywaniu dolin rzecznych, zwartych kompleksów leśnych i innych obszarów cennych
przyrodniczo
12. zakaz wyznaczania nowych terenów budowlanych w obrębie korytarzy.
Rola planowania przestrzennego w ochronie
przyrody nie ulega wątpliwości. Wraz z rozwojem cywilizacyjnym wzrasta stopień antropopresji. Przejawia się on w postępującej urbanizacji,
wzrastającej gęstości sieci infrastruktury powierzchniowej i liniowej oraz w innych formach
oddziaływania człowieka na środowiska (np.
w turystyce). Prowadzi to nie tylko do zmniejszenia powierzchni obszarów cennych (kompleksów
leśnych, torfowych, bagiennych), ale również do
fragmentacji środowiska. Dlatego konieczne jest
świadome prowadzenie polityki przestrzennej,
której jednym z zadań będzie ochrona przyrody,
w tym odtwarzanie i zachowanie ciągłości ekologicznej16. Ważne jest, by już na etapie planowania
osiągnąć kompromis między zagospodarowaniem a środowiskiem przyrodniczym.
Pojęcie korytarza ekologicznego w polskim
ustawodawstwie pojawiło się po raz pierwszy
w ustawie o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. Zgodnie z art. 5. tej ustawy jest to obszar umożliwiający migrację zwierząt, roślin lub
grzybów17. Brakuje jednak sprecyzowania zasad
wyznaczania granic korytarza i jego funkcji pozamigracyjnych. Nie określone są także zasady
ochrony.
W polskim systemie prawnym podstawę planowania przestrzennego stanowi ustawa z dnia
27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Zgodnie z nią, podstawowym
dokumentem na szczeblu krajowym jest Koncepcja
Przestrzennego Zagospodarowania Kraju (KPZK),
sporządzana przez ministra właściwego do spraw
rozwoju regionalnego. Koncepcja ta uwzględnia
zasady zrównoważonego rozwoju kraju w oparciu o uwarunkowania przyrodnicze, kulturowe,
społeczne i ekonomiczne. Wyznacza cele i kierunki zrównoważonego rozwoju oraz działania niezbędne do jego osiągnięcia, w tym wymagania z
zakresu ochrony środowiska i zabytków, z uwzględnieniem obszarów podlegających ochronie18. Obecnie trwają prace nad uchwaleniem KPZK. Zgodnie z informacją Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, od 1 lutego do 2 marca 2011 r. odbywają się
konsultacje społeczne nad Koncepcją Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 203019.
8
Rola planowania przestrzennego
Kolejnym szczeblem planowania przestrzennego w kraju jest poziom województwa. Zgodnie
z ustawą o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym organy samorządu województwa sporządzają plan zagospodarowania przestrzennego
województwa, w którym uwzględnia się ustalenia strategii rozwoju województwa oraz m.in.
system obszarów chronionych, w tym obszary
ochrony środowiska20. Ustawa z dnia 5 czerwca
1998 r. o samorządzie województwa nałożyła na
samorządy wojewódzkie obowiązek określenia
strategii rozwoju województwa, w tym kształtowanie i utrzymanie ładu przestrzennego oraz
prowadzenie polityki rozwoju województwa.
Jednym z zadań w ramach tej polityki jest racjonalne korzystanie z zasobów przyrody oraz
kształtowanie środowiska naturalnego, zgodnie
z zasadą zrównoważonego rozwoju21. W połączeniu z implementacją zasad z KPZK powinno to
stworzyć platformę do uszczegółowienia sieci
korytarzy na poziomie regionalnym.
Na poziomie lokalnym ustawa o planowaniu
i zagospodarowaniu przestrzennym narzuca na
radę gminy obowiązek uchwalenia studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego celem określenia polityki przestrzen-
nej gminy, w tym lokalnych zasad zagospodarowania przestrzennego. Natomiast aktem prawa
miejscowego, będącym wyrazem tej polityki, jest
miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, który ustala przeznaczenie terenów oraz
określa sposoby ich zagospodarowania i zabudowy22.
By możliwe było osiągnięcie spójnej sieci ekologicznej w kraju konieczne jest uwzględnienie
w KPZK korytarzy ekologicznych o znaczeniu
międzynarodowym i krajowym. Założenia takiej
sieci powinny następnie zostać uzupełnione na
poziomie regionalnym i odzwierciedlone w planach wojewódzkich. Natomiast miejscowy plan
zagospodarowania przestrzennego jako akt prawa miejscowego powinien uwzględniać ustalenia
planów wyższego szczebla (planu wojewódzkiego i KPZK) i ustanawiać konkretne działania służące ochronie korytarzy ekologicznych wyznaczonych na poziomie krajowym i wojewódzkim,
a uszczegółowione w skali lokalnej. Tylko dzięki
takiej hierarchicznej implementacji koncepcji korytarzy ekologicznych możliwa jest całościowa,
a zatem skuteczna ochrona ciągłości sieci ekologicznej w Polsce.
2. Analiza wdrażania koncepcji
korytarzy ekologicznych
W celu oceny wdrażania koncepcji korytarzy
ekologicznych w planowaniu przestrzennym na
szczeblu wojewódzkim analizie poddano 16 planów zagospodarowania przestrzennego województw (tab. 1.). Wśród nich 9 (województwa:
dolnośląskie, lubelskie, lubuskie, podkarpackie,
podlaskie, świętokrzyskie, warmińsko-mazurskie, kujawsko-pomorskie i mazowieckie) zostało uchwalonych, przyjmując za podstawę formalno-prawną ustawę z dnia 7 lipca 1994 r. o zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. nr 15, poz.
139 z późniejszymi zmianami). Pozostałe 7 planów (województwa: łódzkie, małopolskie, opolskie, pomorskie, śląskie, wielkopolskie i zachodniopomorskie) opracowano już po uchwaleniu
nowej, aktualnie obowiązującej ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z dnia
27 marca 2003 r. (Dz. U. nr 80, poz. 717).
W czasie analizy zwrócono uwagę, na jakich
etapach planowania przestrzennego uwzględniono koncepcję korytarzy ekologicznych (opis
uwarunkowań rozwoju województwa, określenie
celów, zasad i kierunków zagospodarowania
przestrzennego, ewaluacja). Sprawdzono, jakie
jest ogólne podejście do ochrony przyrody,
a szczególnie do ochrony powiązań przyrodniczych, czy walory środowiska przyrodniczego,
a w konsekwencji ich możliwe lub już istniejące
prawne formy ochrony postrzegane są jako bariera czy szansa rozwoju województwa. Skoncen-
Tabela 1.
Zestawienie podstawowych informacji o planach zagospodarowania przestrzennego województw
Lp.
Województwo
Data uchwalenia
Uwagi*
1.
dolnośląskie
30 sierpnia 2002
w połowie 2011 uchwalenie nowego
2.
kujawsko-pomorskie
26 czerwca 2003
z końcem 2011 uchwalenie nowego
3.
lubelskie
29 lipca 2002
aktualny (w 4. kwartale 2011 uchwalenie nowego)
4.
lubuskie
2 października 2002
w połowie 2011 uchwalenie nowego
5.
łódzkie
21 września 2010
bez planowania zmian w najbliższym czasie
6.
małopolskie
22 grudnia 2003
7.
mazowieckie
7 czerwca 2004
8.
opolskie
28 września 2010
9.
podkarpackie
30 sierpnia 2002
w planach aktualizacja, ale bez konkretnych terminów
10.
podlaskie
27 czerwca 2003
11.
pomorskie
12.
śląskie
21 czerwca 2004**
13.
świętokrzyskie
26 kwietnia 2002
14.
warmińsko-mazurskie
12 lutego 2002
w planach aktualizacja, ale nie wcześniej jak w 2012
15.
wielkopolskie
26 kwietnia 2010
16.
zachodniopomorskie
* Informacje uzyskane podczas rozmów telefonicznych z pracownikami Urzędów Marszałkowskich i Biur
Planowania Przestrzennego w grudniu 2010.
** Plan zagospodarowania przestrzennego województwa śląskiego został zmieniony uchwałą z dnia 22
września 2010 r. w zakresie uzupełnienia o rozwoju międzynarodowego portu lotniczego „Katowice”
w Pyrzowicach.
10
Województwo dolnośląskie
2.1.
Stan faktyczny wynikający z zapisów w planach zagospodarowania
dla poszczególnych województw
2.1.1. Województwo dolnośląskie
trowano się także na zaproponowanych w planie
konkretnych działaniach służących ochronie korytarzy. Wyodrębniono również te działania, które mogą pozytywnie wpłynąć na drożność korytarzy, a których w planach nie skorelowano z tym
zagadnieniem. Ponadto na podstawie analizy
planów zestawiono zagrożenia dla funkcjonowania korytarzy. Następnie podsumowano i oceniono proces wdrażania koncepcji korytarzy ekologicznych w planach zagospodarowania przestrzennego poszczególnych województw.
Raport dotyczący podejścia do ochrony korytarzy ekologicznych w planowaniu przestrzennym na szczeblu wojewódzkim uzupełniono o
streszczenia wywiadów telefonicznych przeprowadzonych z przedstawicielami biur planowania
przestrzennego lub departamentów odpowiedzialnych za opracowywanie planów wojewódzkich i prezentacji dotyczącej korytarzy pracowników Podkarpackiego Biura Planowania Przestrzennego w Rzeszowie, wygłoszonej w trakcie
III i IV warsztatów poświęconych opracowaniu
strategii ochrony niedźwiedzia brunatnego (Kraków, 26-27.01.2011). Wywiady przeprowadzono
z przedstawicielami trzech różnych województw
– z małopolskim, ze względu na duże znaczenie
województwa w utrzymaniu łączności ekologicznej w korytarzu karpackim, z województwem
podlaskim, ze względu na duże obszary regionu
należące do sieci korytarzy oraz z województwem mazowieckim, gdzie znajduje się dużo najbardziej zagrożonych odcinków korytarzy ekologicznych. Ponadto wszystkie wybrane województwa posiadają plany, które wymagają aktualizacji
i prace w tym kierunku są dopiero na wstępnym
etapie.
Koncepcja korytarzy ekologicznych w planie
zagospodarowania przestrzennego
W planie zagospodarowania przestrzennego
województwa jednym z celów strategicznych
rozwoju przestrzennego jest „otwarcie na Europę” rozumiane jako stymulowanie i umacnianie
integracji Polski z UE. Wśród działań służących
realizacji tego celu wymieniono utworzenie systemu NATURA 2000 oraz przyjęcie standardów
ekologicznych UE, co oznacza m.in. spadek obciążenia środowiska23. Innym celem strategicznym
odnoszącym się do ochrony przyrody, uwzględnionym w planie, jest „aktywna ochrona wartości
przyrodniczych i kształtowanie środowiska przyrodniczego prowadzące do realizacji ekorozwoju”24. Odwołano się tu wprost do koncepcji korytarzy ekologicznych. Zapisano, że cel ten wiąże
się z ochroną cennych zasobów przyrodniczych
poprzez tworzenie systemu obszarów prawnie
chronionych, korytarzy ekologicznych w ramach
ECONET-POLSKA i przystosowywanie tego systemu do sieci NATURA 2000.
W rozdziale przedstawiającym cele, zasady realizacji i kierunki polityki przestrzennej w odniesieniu do systemu funkcjonalno-przestrzennego
znajduje się ciekawy zapis, pośrednio wskazujący na podejście do ochrony środowiska twórców
planu. W jednym z pięciu celów polityki przestrzennej w tym systemie wskazano, że konflikty
w parkach krajobrazowych będą rozwiązywane
na korzyść środowiska przyrodniczego w oparciu o zapisy ustawy o ochronie przyrody25.
Przy krótkim opisie zasad zagospodarowania
w wyróżnionych sześciu strefach funkcjonalnoprzestrzennych, w przypadku strefy związanej
z rzeką Odrą odniesiono się bezpośrednio do korytarzy. Wskazano, że konieczne jest zachowanie
i wzmocnienie funkcji ochronnych korytarza ekologicznego rzeki Odry26. W kierunkach polityki
przestrzennej dla strefy o przeważającym udziale funkcji przemysłowej i gospodarczej wskazano
na obowiązek kształtowania powiązań ekologicznych27.
W sferze ekologicznej w polityce przestrzennej wśród celów szczegółowych wymieniono
zwiększenie powierzchni obszarów chronionych
oraz utrwalenie, integrację i rozszerzenie regionalnego systemu obszarów chronionych (w nawiązaniu do systemu krajowego i systemów europejskich, m.in. rezerwaty biosfery, NATURA
2000, ECONET)28. W systemie ochrony zasobów
przyrodniczych i walorów krajobrazowych przyjęto m.in. zasadę przeciwdziałania fragmentacji
środowiska naturalnego29. Jednak nie odniesiono
jej w planie do koncepcji korytarzy.
Natomiast bezpośrednio do korytarzy nawiązano przy wyszczególnianiu kierunków polityki
przestrzennej w systemie ochrony zasobów przyrodniczych i walorów krajobrazowych. Wskazano na konieczność zmniejszenia uciążliwości barier ekologicznych (komunikacyjnych, gospodarczych, urbanistycznych i innych), które utrudniają lub uniemożliwiają rozwój i swobodne przemieszczanie się roślin i zwierząt. Podkreślono, że
powinno się m.in. budować bezpieczne przejścia
dla zwierząt przy istniejących barierach sieci
drogowej czy kolejowej30. Zapisano również, że
należy kształtować spójną przestrzennie sieć powiązań przyrodniczych z uwzględnieniem istniejących i projektowanych obszarów chronionych
i korytarzy ekologicznych (w oparciu o założenia
sieci ECONET)31. W poniższej tabeli przedstawiono obszary węzłowe i korytarze ekologiczne województwa dolnośląskiego sporządzone na podstawie planu (tab. 2.). Podkreślono, że w opracowaniach planistycznych powinno się uwzględniać
obszary NATURA 200032.
W planie, w kierunkach zagospodarowania
w rolnictwie i gospodarce leśnej wskazano, że
należy zwiększać w województwie lesistość, ale
zwrócono też uwagę, że lokalizacja zalesień powinna zapewniać zmniejszenie rozdrobnienia
i rozproszenia kompleksów leśnych. Przyjęto też,
że należy wprowadzać nowe i pielęgnować istniejące zadrzewienia śródpolne i przydrożne33.
Choć zapisy te nie są w planie korelowane z problemem drożności korytarzy ekologicznych,
to i tak cenne jest, że takie działania są uwzględniane.
Tabela 2
Obszary węzłowe i korytarze ekologiczne w województwie dolnośląskim w ramach sieci ECONET-POLSKA
(opracowanie własne na podstawie: Plan... dolnośląskiego 2002)
Obszary węzłowe
Korytarze ekologiczne
1. Obszar Doliny Środkowej Odry
2. Obszar Milicki
3. Obszar Karkonosko-Izerski
4. Obszar Gór i Pogórza Kaczawskiego
5. Obszar Gór Stołowych
6. Obszar Gór Sowich
7. Obszar Gór Bystrzyckich i Orlickich
8. Obszar Ślęży
9. Obszar Masywu Śnieżnika
1. Obszar Głogowski Odry
2. Obszar Wzgórz Dalkowskich
3. Obszar Dolnej Baryczy
4. Obszar Prochowicki
5. Obszar Nysy Kłodzkiej
6. Obszar Kwisy
7. Obszar Górnego Bobru
8. Obszar Gór Kamiennych
9. Obszar Gór Wałbrzyskich
10. Obszar Dusznicki
11. Obszar Przełęczy Międzyleskiej
12. Dolina Bystrzycy*
13. Krzywińsko-Osiecki Obszar Chronionego Krajobrazu*
14. obszary łączące Góry Złote Bialskie i Złote ze Wzgórzami Strzelińskimi*
* Korytarze ekologiczne przyjęte w planie zagospodarowania przestrzennego województwa dolnośląskiego
jako uzupełnienie sieci ECONET.
12
Województwo dolnośląskie
W podrozdziale o kierunkach polityki przestrzennej odnoszącej się do rozwoju infrastruktury (w dziedzinie komunikacji) znalazł się cały
dział o ograniczeniach negatywnego wpływu komunikacji na stan środowiska. Zaproponowano
sześć rozwiązań, a wśród nich jedno odnoszące
się bezpośrednio do ochrony korytarzy – „zapewnienie bezkolizyjnych przejść dla zwierząt na
głównych trasach województwa – tj. uwzględnienie korytarzy ekologicznych dla zwierząt, przecinających się z drogami o dużym natężeniu ruchu
i zastosowanie dostępnych środków w celu zminimalizowania kontaktu z komunikacją (np. zielone mosty)”34. Ponadto wskazano jeszcze na potrzebę budowy ekranów dźwiękochłonnych
w obszarach zagrożonych hałasem komunikacyjnym i co ciekawe – podkreślono nie tylko obszary
zabudowane, ale też obszary chronione.
W rozdziale przedstawiającym zadania rządowe służące realizacji ponadlokalnych celów publicznych, które powinny być uwzględnione
w planie, w sprawach ochrony przyrody podkreślono jedynie konieczność współpracy międzynarodowej w celu stworzenia spójnego systemu
ochrony35. Zwrócono uwagę na współpracę
z Republiką Federalną Niemiec36 i z Republiką
Czeską37.
W rozdziale poświęconym kierunkom polityki
przestrzennej obszarów problemowych przedstawiono syntezę Studium Zagospodarowania
Przestrzennego Pasma Odry w granicach województwa dolnośląskiego (jako studium obszaru
problemowego stanowiącego część projektu planu). W odniesieniu do systemu obszarów chronionych wskazano na konieczność jego rozszerzenia oraz integracji w nawiązaniu do systemów
europejskich (rezerwaty biosfery, NATURA 2000,
ECONET)38. Wyszczególniono planowane przyrodnicze obszary chronione w dorzeczu Odry39.
Nie odniesiono się bezpośrednio do ochrony korytarzy.
Presja na drożność korytarzy ekologicznych
Przy wyszczególnianiu nadrzędnych zasad zagospodarowania przestrzennego zwrócono uwagę na postępujący proces żywiołowego inwesto-
wania na terenach rolnych, poza jednostkami
osadniczymi, oraz na nadmierną urbanizację obszarów cennych przyrodniczo40. Nieskorelowano
tego w planie jako presji na drożność korytarzy,
ale negatywny wpływ tych zjawisk jest oczywisty.
Inne zapisy wskazujące ewentualne presje na
ciągłość korytarzy wiążą się z planowanym rozwojem infrastruktury drogowej41. Mimo to w planie zapisano, że rozwój ten będzie się odbywał
z poszanowaniem ochrony środowiska. Wskazano także na konkretne działania służące ochronie
korytarzy (budowa przejść dla zwierząt)42.
W planie założono rozwój żeglugi43 i sportów
wodnych w dolinie Odry oraz przystosowanie dla
potrzeb spływów kajakowych potencjalnych
szlaków wodnych na Baryczy, Bobrze, Bystrzycy,
Kwisie, Nysie Kłodzkiej oraz Odrze i jej dopływach44. Choć niesie to pewne zagrożenie dla
funkcjonowania dolin jako korytarzy ekologicznych, warto zwrócić uwagę, że w planie założono,
iż rozwój zabudowy hydrotechnicznej powinien
odbywać się z uwzględnieniem zarówno potrzeb
żeglugi jak i zminimalizowaniem negatywnych
skutków dla środowiska przyrodniczego45.
Podsumowanie
W Planie zagospodarowania przestrzennego
województwa dolnośląskiego, choć nie jest on obszerny i przedstawia wizję zagospodarowania
bardzo esencjonalnie, uwzględniono koncepcję
korytarzy ekologicznych. Wskazano, jakie korytarze występują na terenie województwa. Podkreślono konieczność współpracy międzynarodowej w zakresie ochrony przyrody i tworzenia
spójnego systemu obszarów chronionych.
Na uwagę zasługuje tu jedynie fakt, że nie
zwrócono uwagi na taką współpracę z województwami sąsiednimi.
W przypadku rozwoju infrastruktury drogowej przedstawiono konkretne działania służące
zachowaniu ciągłości w korytarzach ekologicznych. Nie podkreślono za to znaczenia dolin
rzecznych jako korytarzy ekologicznych. W zakresie ochrony środowiska wydaje się, że najważniejszą kwestią w województwie dolnoślą-
skimi jest gospodarowanie wodą (w celach przeciwpowodziowych). Niemniej, jak na tak skondensowaną formę przedstawienia celów, zasad
i kierunków polityki przestrzennej województwa, można uznać, że planiści nie pominęli kwestii korytarzy ekologicznych.
szary. Zaznaczono również, że część z tych obszarów została wytypowano do objęcia ochroną
w ramach programu NATURA 2000. Zasugerowano także konieczność współpracy z innymi województwami w zakresie ochrony środowiska
i przestrzegania reżimów ochronnych48.
Tabela 3.
2.1.2. Województwo kujawsko-pomorskie
Obszary chronione województwa kujawsko-pomorskiego występujące
na granicy z innymi województwami
(opracowanie własne na podstawie: Plan... kujawsko-pomorskiego 2003)
Pierwsze zapisy odnoszące się do koncepcji
ochrony sieci ekologicznej pojawiają się w rozdziale o uwarunkowaniach zewnętrznych województwa wynikających z procesów integracji
z Unią Europejską. Wskazano na powstanie sieci
ekologicznej ważnej ze względu na ochronę bioróżnorodności. W planie odnotowano fakt opracowywania i wdrażania w Polsce programu
NATURA 2000 (stan na czerwiec 2001). Zgodnie
z planem w województwie kujawsko-pomorskim
proponuje się 11 obszarów do włączenia do tej
sieci (co stanowi ok. 6,13% powierzchni województwa)46.
W podrozdziale dotyczącym ustaleń zapisanych w dokumentach rządowych i innych, poziomu krajowego i regionalnego, wskazano na dalszy stopniowy wzrost udziału lasów w strukturze
użytkowania ziemi. Podkreślono, że obszary leśne
są „kluczowym elementem bezpieczeństwa ekologicznego”47. Jednak nie wskazano żadnych konkretnych funkcji lasów, które stanowią o ich kluczowej roli, ani nie odwołano się do ich znaczenia
w funkcjonowaniu korytarzy ekologicznych.
W przypadku opisu powiązań z województwami ościennymi ograniczono się tylko do wymiany wielkich form ochrony przyrody występujących na granicy województwa. Poniżej przedstawiono zestawienie tych obszarów sporządzone na podstawie planu (tab. 3.). W przypadku
obszarów chronionego krajobrazu ograniczono
się tylko do stwierdzenia, że w obszarze stykowym województwa położone są „liczne” takie ob-
Województwo ościenne
Obszary chronione
• Brodnicki Park Krajobrazowy
• Górznieńsko-Lidzbarski Park Krajobrazowy
• rezerwaty przyrody: „Rzeka Drwęca”, „Bagno Mostki”
mazowieckie
• Gostynińsko-Włocławski Park Krajobrazowy
pomorskie
• Tucholski Park Krajobrazowy
wielkopolskie
• rezerwat przyrody „Nadgoplański Park Tysiąclecia”
Przy opisie przyrodniczych uwarunkowań
wewnętrznych w podrozdziale o ochronie przyrody i krajobrazu zwrócono uwagę na istotny
problem dotyczący ciągłości przyrodniczej. Zaznaczono, że najbardziej charakterystyczną cechą systemu obszarów chronionych na terenie
województwa jest ich nierównomierne rozmieszczenie. Podkreślono, że system ten charakteryzuje się często brakiem ciągłości przestrzennej.
Wymieniono obszary niepowiązane przyrodniczo np. na Pojezierzu Krajeńskim brak ciągłości
przestrzennej między Krajeńskim Parkiem Krajobrazowym a Obszarem Chronionego Krajobrazu „Rynna Jezior Byszewskich”. Wskazano także
obszary, gdzie ciągłość jest zachowana np. na terenie Borów Tucholskich, Doliny Brdy czy Doliny
Drwęcy49. Choć w zapisie tym bezpośrednio nie
wymienia się korytarzy ekologicznych, jest to dobry przykład świadomości planistów w sferze
konieczności zachowania/stworzenia ciągłości
przyrodniczej.
14
Województwo kujawsko-pomorskie
W tym samym podrozdziale wymieniono obszary proponowane do objęcia ochroną w ramach programu NATURA 2000. Większość tych
obszarów (5 z 11), zgodnie z planem, znajduje się
w północnej części województwa, trzy w południowej części, a pozostałe dwa niewielkie obszary w zachodniej części – głównie są to rozległe
kompleksy leśne50. Takie rozmieszczenie tych obszarów (skupienie w północnej części województwa) wydaje się nie do końca zrozumiałe przy
zestawieniu z poprzednią uwagą o braku ciągłości przestrzennej obszarów prawnie chronionych.
W wyniku oceny przyrodniczych uwarunkowań wewnętrznych województwa wydzielono
obszary problemowe. Jako jeden z czternastu obszarów wymieniono obszary cechujące się brakiem ciągłości terenów prawnie chronionych,
zwłaszcza w dolinie Wisły, Drwęcy oraz na Pojezierzach Dobrzyńskim i Gnieźnieńskim. Wskazano również obszary już objęte ochroną prawną i
zaproponowane do włączenie do sieci NATURA
2000 jako tereny wymagające określonych rygorów w zagospodarowaniu przestrzennym51.
W opisie uwarunkowań rozwoju leśnictwa
podkreślono niską lesistość województwa (22,4%
powierzchni województwa). Zaznaczono, że
kompleksy leśne są niewielkie i rozproszone.
Wskazano, że problemem jest ubytek lasów na
niektórych obszarach. Wymieniono też inne zagrożenia lasów m.in. pożary, zbyt intensywny
ruch turystyczny czy emisję pyłów i gazów52. Plan
nie identyfikuje problemu z lasami w kontekście
zagrożenia drożności korytarzy ekologicznych,
choć korelacja występuje i stanowi istotny problem dla ochrony ciągłości przyrodniczej.
W rozdziale o uwarunkowaniach wewnętrznych umieszczono opis obszarów o podobnych
uwarunkowaniach. W przypadku obszaru centralnego zaznaczono, że barierą są pewne ograniczenia przestrzenne rozwoju gospodarczego
związane z położeniem części podregionu w systemie obszarów chronionych. Znaczny udział obszarów chronionych podkreślono również przy
wymienianiu problemów rozwoju53. Taką samą
barierę podkreślono przy opisie regionu północno-zachodniego, a w przypadku problemów roz-
woju zaznaczono położenie podregionu na terenie parku krajobrazowego54. Te same uwarunkowania (bariera: położenie części podregionu
w systemie obszarów chronionych; problem rozwoju – znaczny udział obszarów chronionych)
wymieniono także przy opisie regionu północnego55, a w przypadku regionu środkowo-wschodniego wymieniono tylko barierę56. Przy czym fakt
istnienia obszarów chronionych nie został
uwzględniony jako korzyść i potencjalna atrakcja
turystyczna regionu w żadnym z opisywanych regionów. Wskazuje to, że istnienie obszarów chronionych traktowane jest przez planistów jako
problem, a nie korzyść rozwoju województwa.
Nadrzędnym celem zagospodarowania przestrzennego województwa kujawsko-pomorskiego przyjętym w planie jest „poprawa konkurencyjności regionu i podniesienie poziomu życia
jego mieszkańców przy respektowaniu zasad
zrównoważonego rozwoju”. Dwa cele szczegółowe realizacji tego nadrzędnego celu dotyczą środowiska przyrodniczego. Są to: „kształtowanie
i ochrona struktur przyrodniczych na obszarze
województwa” i „wykorzystanie walorów przyrodniczych i kulturowych na potrzeby turystyki”57. Wśród ośmiu skutków działań podejmowanych przy realizacji tych celów wymienia się m.in.
powiększenie obecnego systemu obszarów chronionych oraz zwiększenie powierzchni obszarów
zalesionych i zadrzewionych, zwłaszcza poza terenami objętymi wielkoprzestrzennymi formami
ochrony przyrody58. Są to działania, które mogą
się przyczynić do poprawy drożności korytarzy
ekologicznych na terenie województwa, choć
w planie nie identyfikuje się tej kwestii.
Bezpośredni zapis odwołujący się do koncepcji korytarzy ekologicznych znajduje się w rozdziale opisującym politykę zagospodarowania
przestrzennego województwa. Pojawia się stwierdzenie, że atrakcyjność warunków życia i inwestowania zostanie zapewniona nie tylko poprzez
dobrze rozwijające się ośrodki miejskie, ale również dzięki wykształconemu wojewódzkiemu
systemowi ekologicznemu. Podkreślono, że głównym elementem tego systemu jest korytarz ekologiczny doliny Wisły i Noteci o znaczeniu mię-
dzynarodowym. Zaznaczono, że decyduje on
o atrakcyjności czterech głównych miast województwa. Zgodnie z planem system ekologiczny
województwa ma połączyć wszystkie tereny już
objęte ochroną prawną, obszary typowane do europejskiej sieci NATURA 2000 i korytarze ekologiczne. Zwrócono uwagę, że korytarze ekologiczne umożliwiają migrację roślin i zwierząt między
obszarami zachowanej przyrody i obszarami już
chronionymi, a stworzony system ekologiczny
pozwoli zapewnić bioróżnorodność regionu, zachować równowagę przyrodniczą i trwałość podstawowych procesów biologicznych59. Świadczy
to o świadomym podejściu planistów do kwestii
ochrony ciągłości ekologicznej.
W planie wyróżniono cztery struktury funkcjonalno-przestrzenne. Zaznaczono, że w każdej
z nich występuje fragment systemu ekologicznego województwa, a w strukturach, gdzie zajmuje
on znaczną powierzchnię (głównie północna) nie
przewiduje się przyspieszenia procesów urbanizacyjnych, lecz rozwój gospodarki leśnej i użytkowania rekreacyjnego60. Wskazuje to pośrednio
na świadomość planistów, by nie zabudowywać
obszarów cennych dla zachowania ciągłości.
W przyjętych w planie zasadach ochrony
i kształtowania struktur środowiska przyrodniczego województwa nie ma bezpośrednich odwołań do koncepcji korytarzy ekologicznych.
Zapisano natomiast zasadę, która pośrednio ma
bardzo istotny wpływ na drożność korytarzy.
Określono, że należy zapewnić spójność (ciągłość)
przestrzenną najcenniejszych przyrodniczo i krajobrazowo obszarów. Podkreślono również konieczność wprowadzenia „zalesień, zadrzewień
i zakrzewień wzdłuż brzegów rzek oraz w zlewniach jezior na obszarach intensywnie użytkowanych rolniczo”. Natomiast w przypadku układu
osadniczego zapisano zasadę przeciwstawiania
się dalszemu rozproszeniu budownictwa61.
Bezpośredni zapis uwzględniający ochronę
korytarzy ekologicznych znajduje się w podrozdziale opisującym kierunki zagospodarowania
przestrzennego w zakresie ochrony i kształtowania środowiska przyrodniczego i kulturowego62.
Wśród wielu zadań wymieniono „zachowanie te-
renów korytarzy ekologicznych – stanowiących
łączniki między obszarami chronionymi”63.
Wskazano konkretne tereny korytarzy, które należy zachować (m.in. zaznaczono konieczność
połączenia Krajeńskiego Parku Krajobrazowego
z rynną byszewską). Ponadto wymieniono obszary, które należy włączyć do sieci NATURA 2000.
Wskazano tereny proponowane do objęcia ochroną prawną (rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu – stworzenie nowych lub powiększenie już istniejących). Zanotowano również, że należy prowadzić
trwale zrównoważoną gospodarkę leśną tak,
by utrzymać m.in. ciągłość lasów, powiększyć ich
zasoby i wykorzystać wszystkie ich funkcje. Zapisano także, że w planach budowy i modernizacji
ciągów komunikacyjnych należy umieścić tzw.
biologiczną zabudowę dróg, zwłaszcza w obszarach kontaktujących z terenami rolniczymi
i osadniczymi64.
Zapisy, które pośrednio mogą się przyczynić
do poprawy drożności korytarzy, znajdują się
w podrozdziale opisującym kierunki działań zagospodarowania przestrzennego w odniesieniu
do wyróżnionych wcześniej struktur/stref polityki przestrzennej. W przypadku strefy centralnej odnotowano m.in. że należy scalić obszary
prawnie chronione doliny Noteci i powiększyć
obszary chronionego krajobrazu w dolinie Wisły65.
W odniesieniu do strefy północnej zapisano, że
planuje się ochronę ciągów ekologicznych doliny
rzeki Wdy, Brdy i rynny jezior byszewskich66.
Przy opisie kierunków działań w strefie wschodniej wymieniono, że planuje się „ochronę ciągów
i korytarzy ekologicznych: doliny rzeki Mieni,
rynny chełmżyńskiej, doliny rzek Lutryny i Rypienicy” oraz utworzenie nowych i powiększenie
istniejących parków krajobrazowych67. W strefie
południowej planuje się objęcie prawną ochroną
całej doliny Noteci, powstanie nowego parku krajobrazowego oraz wprowadzenie zadrzewień
śródpolnych68. W przypadku wszystkich stref
wymieniono obszary, które należy włączyć do
europejskiej sieci ekologicznej NATURA 200069.
W planie zestawiono zadania ponadlokalne
realizujące cele publiczne, wśród których znala-
16
Województwo kujawsko-pomorskie
zły się odniesienia bezpośrednie i pośrednie do
koncepcji korytarzy. W zadaniach o znaczeniu
krajowym dotyczących środowiska przyrodniczego i kulturowego wymieniono m.in. włączenie
do sieci NATURA 200070. W zadaniach wymagających współpracy z województwami sąsiednimi
uwzględniono m.in. powiększenie dwóch parków
krajobrazowych (Górzenieńsko-Lidzbarskiego
i Brodnickiego) oraz utworzenie rezerwatu biosfery na terenie Borów Tucholskich71. Natomiast
w zadaniach o znaczeniu wojewódzkim wskazano konkretne działania dotyczące powstania nowych lub rozszerzenia już istniejących obszarów
prawnie chronionych oraz zwiększenia lesistości
i zadrzewień województwa. Odwołano się również bezpośrednio do koncepcji korytarzy. Odnotowano, że należy zachować korytarze ekologiczne zapewniające ciągłość między obszarami
prawnie chronionymi (w tym w dolinie Wisły
i Noteci)72. Zakreślono termin realizacji tego
zadania do 2010 r., co oceniając z perspektywy
czasu, można stwierdzić, że pozostało w sferze
planów.
Warto zauważyć, że w materiale graficznym
stanowiącym integralną całość planu zostały
uwzględnione korytarze ekologiczne. Na mapie
przedstawiającej kierunki ochrony i kształtowania przyrody i krajobrazu wyznaczono do ochrony korytarze ekologiczne. Ponadto na dwóch mapach (Koncepcja zagospodarowania przestrzennego, Strefy polityki przestrzennej) przedstawiono m.in. zarys zintegrowanego systemu ekologicznego.
Zapisy wskazujące ewentualne konflikty pomiędzy potrzebami ochrony przyrody a istniejącymi i planowanymi elementami zagospodarowania przestrzennego, szczególnie przebiegiem
ciągów infrastruktury występują przy opisie
przyrodniczych uwarunkowań wewnętrznych
województwa. Presję na drożność korytarzy ekologicznych, choć w planie bezpośrednio się tego
nie uwzględnia, stanowi zwłaszcza projektowana
autostrada A1. W planie podkreśla się, że droga
ta przetnie Park Krajobrazowy Doliny Dolnej
Wisły i trzy obszary chronionego krajobrazu73.
Na kolejnych etapach planowania przestrzennego również podkreślono rozwój infrastruktury
drogowej (przy przedstawieniu celów polityki
przestrzennej74, opisie kierunków zagospodarowania przestrzennego75). Przy opisie zasad polityki przestrzennej w zakresie rozwoju komunikacji i infrastruktury technicznej podkreślono, że
należy przestrzegać zasad ochrony przyrody
w obszarach prawnie chronionych76. Jednak nie
wskazano żadnych konkretnych rozwiązań służących zabezpieczeniu ciągłości przyrodniczej
w obszarach planowanych inwestycji infrastruktury drogowej.
Zagrożeniami dla drożności korytarzy ekologicznych, o których nie mówi się w planie, może
być planowany rozwój transportu wodnego,
zwłaszcza w dolinie Wisły i Noteci77 oraz naprawa i odbudowa wałów przeciwpowodziowych
w dolinie Wisły78, które mogą przeciąć istniejące
szlaki migracyjne zwierząt.
Podsumowanie
województwa kujawsko-pomorskiego uwzględniono koncepcję korytarzy ekologicznych, choć najczęściej tylko w sposób pośredni. Ograniczono się
do stwierdzeń o konieczności zapewnienia ciągłości ekologicznej obszarów prawnie chronionych
i tylko w kilku przypadkach napisano wprost o
ochronie korytarzy. Również przy przedstawianiu
konkretnych działań z zakresu ochrony przyrody
można tylko pośrednio wskazywać, które z wymienionych inicjatyw mogą się przysłużyć zachowaniu/przywróceniu drożności korytarzy.
Na uwagę zasługuje fakt, że przy opisie uwarunkowań stref funkcjonalno-przestrzennych
województwa istnienie obszarów chronionych
zidentyfikowano jako ograniczenie lub problem
rozwoju. Z drugiej strony wielokrotnie podkreślano chęć rozwoju turystyki w oparciu o walory
przyrodnicze i kulturowe województwa. Wydaje
się, że takie zapisy niosą sprzeczność, gdyż
w dłuższej perspektywie czasu może zabraknąć
obszarów cennych przyrodniczo, jeśli ich ochronę traktuje się jako problem.
Z końcem 2011 r. planowane jest uchwalenie
nowego planu zagospodarowania przestrzennego województwa kujawsko-pomorskiego. Dlatego też niesie to nadzieję, że ochrona przyrody
i istnienie obszarów prawnie chronionych nie będzie już postrzegane jako bariera rozwoju, a dostrzeżona zostanie korzyść nie tylko z posiadania,
ale i ochrony obszarów cennych przyrodniczo.
Być może koncepcja korytarzy ekologicznych
również zostanie uwzględniona.
2.1.3. Województwo lubelskie
w planie zagospodarowania przestrzennego
Już we wprowadzeniu do planu zwrócono
uwagę na bariery i ograniczenia wynikające z istnienia obszarów chronionych w województwie
oraz na konflikt związany z nadmiernym wykorzystaniem terenów a odpornością środowiska
przyrodniczego79. Niemniej w I tomie, w rozdziale o uwarunkowaniach zewnętrznych i wewnętrznych wskazano, że zgodnie z polityką Unii Europejskiej zrównoważony rozwój powinien stanowić podstawową koncepcję rozwoju80.
Pierwsze bezpośrednie odwołanie do koncepcji korytarzy ekologicznych znajduje się w tomie
I, w rozdziale o polityce przestrzennej państwa.
Wśród czterech głównych przedsięwzięć w zakresie polityki ochrony i uwarunkowanego ekologicznie kształtowania przestrzeni przyrodniczej wymieniono potrzebę prawnego i ekonomicznego utrwalenia systemu ochrony środowiska, który powiązany byłby z systemem europejskim. Jego szkielet, jak zapisano, powinny stanowić pojezierza Polski Północnej i korytarze ekologiczne głównego systemu hydrograficznego
Polski (głównie Odra, Wisła, Warta, Noteć i Bug)81.
Świadczy to o świadomości planistów w zakresie
W rozdziale o województwie lubelskim w europejskich i krajowych systemach przyrodniczych przedstawiono programy ekologiczne
ECONET, CORINE i NATURA 2000.
Wymieniono korytarze ekologiczne i obszary
węzłowe o znaczeniu międzynarodowym i krajowym, które znajdują się w obrębie województwa.
Przedstawiono je także w formie mapy, stanowiącej integralną część planu. Poniżej zamieszczono wykaz sporządzony na podstawie planu
(tab. 4.).
Tabela 4.
Obszary węzłowe i korytarze ekologiczne o znaczeniu międzynarodowym i krajowym w województwie lubelskim
w ramach sieci ECONET-POLSKA (opracowanie własne na podstawie: Plan... lubelskiego 2002)
Znaczenie międzynarodowe
Znaczenie krajowe
Obszary węzłowe
1. Dolina Środkowej Wisły
2. Obszar Poleski
3. Dolina Dolnego Bugu
4. Obszar Roztoczański
5. Lasy Janowskie
1. Obszar Siedlecki
2. Obszar Południoworoztoczański
3. Obszar Zamojski
4. skrawek Doliny Środkowego Sanu
1. Bug – na dwóch odcinkach:
„Włodawski” i „Wołyński”
2. Korytarz Biłgorajski
1. Wzniesienia Urzędowskie i Roztocze Zachodnie
2. Dolina Środkowego Wieprza
3. Dolina Dolnego Wieprza
4. Dolina Krzny z dopływami
18
Województwo lubelskie
Zaznaczono w planie obszary priorytetowe tej
sieci (obszary węzłowe: Roztoczański, Doliny
Środkowej Wisły, Doliny Dolnego Bugu i Siedlecki). Podkreślono również, że granice obszarów
węzłowych i korytarzy powinny zostać uszczegółowione w toku prac nad planem zagospodarowania województwa. Zwrócono także uwagę na
potrzebę weryfikacji priorytetowych obszarów
węzłowych (dołączenie do nich Obszaru Poleskiego)82.
Do koncepcji korytarzy odwołano się również
przy opisie projektowanych rezerwatów biosfery. Wskazano, że plan utworzenia rezerwatu
biosfery „Polesie Zachodnie” wynika głównie ze
znaczenia tego obszaru w sieci europejskich korytarzy ekologicznych. Podkreślono, że Polesie
zapewnia łączność ekologiczną w krajach Europy
Środkowo-Wschodniej i leży na skrzyżowaniu
równoleżnikowo przebiegających terenów bagiennych i południkowego pasa spajającego wyżyny i niziny środkowoeuropejskie z pasem pojezierzy i pobrzeżem Bałtyku. W planie przedstawiono również projekt utworzenia transgranicznych obszarów chronionych, dzięki którym zapisano, że będzie możliwość osiągnięcia większej
spójności przestrzennej wielkoprzestrzennych
obszarów chronionych. Cały system istniejących
obszarów prawnie chronionych w województwie
zobrazowano na mapie dołączonej do planu83.
W rozdziale o porozumieniach międzyregionalnych i międzypaństwowych tylko lakonicznie
wspomniano o podejmowaniu współpracy w zakresie ochrony środowiska w ramach porozumień z zarządem województwa podkarpackiego
oraz w ramach konwencji Polski Wschodniej
2000. Nie podano żadnych konkretnych pól działania84.
W rozdziale o sferze ekologicznej województwa przedstawiono sieć obszarów chronionych.
Podkreślono, że nie stanowi ona spójnego systemu, co wynika z połączenia obszarów chronionych czterech województw sprzed reformy administracyjnej kraju. Przy wskazywaniu projektowanych obszarów chronionych zapisano również, że plan zagospodarowania przestrzennego
województwa wyznaczy „sieć korytarzy ekolo-
gicznych o randze regionalnej, która zapewni
spójność wojewódzkiego (regionalnego) systemu obszarów chronionych, podobnie jak dwa korytarze międzynarodowe (Wisły i Bugu) i dwa
krajowe (Wieprza i Krzny), wiążące system regionalny z krajowym i europejskim”. Przy czym
nie zapisano, w jaki sposób zostanie ten cel osiągnięty. W rozdziale tym powtórzono również
opis sieci ekologicznej ECONET na terenie województwa lubelskiego, dodając jedynie, że modyfikacjom powinny zostać poddane granice Obszaru Zamojskiego. Powtórzono także zapis o programie NATURA 200085.
W rozdziale o sferze ekologicznej przedstawiono kolizje i konflikty przestrzenne na linii zagospodarowanie przestrzenne-środowisko przyrodnicze i co ciekawe, jest to jedyny plan zagospodarowania przestrzennego województwa,
w którym konflikty te przedstawiono w formie
graficznej – na mapie (zestawiono obszary cenne
przyrodniczo, chronione i nie, z istniejącymi
i projektowanymi inwestycjami z zakresu infrastruktury drogowej i technicznej, występowaniem surowców mineralnych i węzłami antropopresji). Opisano poszczególne konflikty i wskazano
wizję rozwiązań. Przedstawiono także obszary
problemowe z punktu widzenia ochrony środowiska. W przypadku Bialskopodlaskiego Obszaru
Problemowego odwołano się wprost do korytarzy ekologicznych. Zapisano, że głównym problemem tego obszaru jest przebieg korytarza komunikacyjnego wzdłuż i wewnątrz krajowego korytarza doliny Krzny, stanowiącego element systemu ECONET-POLSKA oraz położenie przejścia
granicznego w Terespolu w obrębie obszaru węzłowego „Podlaski Przełom Bugu”, który stanowi,
jak zapisano w planie, jedno z najważniejszych
ogniw sieci ECONET. Jednocześnie zauważono, że
presja ta wzrośnie po wybudowaniu autostrady
A286.
Co wydaje się ciekawe, wskazując w planie bariery ekologiczne, istnienie obszarów prawnie
chronionych nie wskazano jako ograniczenia rozwoju przestrzennego. Dostrzeżono natomiast, że
obszary o dużych walorach przyrodniczych stanowią szansę rozwoju (głównie turystyki)87.
Jest to cenny zapis, gdyż wskazuje, że planiści
doceniają wartość obszarów chronionych i nie
traktują ich jedynie w sferze barier w planowaniu przestrzennym.
Tom II planu poświęcono kierunkom zagospodarowania przestrzennego. Celem generalnym,
wynikającym ze Strategii rozwoju województwa
lubelskiego, zapisanym w planie jest „osiąganie
trwałego rozwoju społecznego i gospodarczego
poprzez wykorzystanie geograficznego położenia regionu jako platformy współpracy krajów
Europy Wschodniej i Zachodniej”. Wśród środków służących realizacji tego celu na ostatnim
(szóstym) miejscu wskazano kwestię ochrony
środowiska, w tym rozbudowę infrastruktury w
tym zakresie i wzbogacenie struktury przyrodniczej, co ma warunkować zrównoważony rozwój
regionu. Za jeden z siedmiu priorytetów rozwojowych uznano poprawę kondycji ekologicznej
środowiska. Wśród celów i zadań programowych
w zakresie ochrony środowiska nie uwzględniono kwestii ochrony korytarzy czy ogólnie pojętej
ciągłości ekologicznej. Przy wskazywaniu celów
strategicznych współpracy transgranicznej wymieniono współpracę na rzecz ochrony i racjonalnego wykorzystania zasobów przyrodniczych
strefy przygranicznej, zwłaszcza doliny Bugu, Polesia i Roztocza. Przytoczono raz jeszcze plan
utworzenia międzynarodowych rezerwatów
biosfery88.
W planie przedstawiono trzy główne cele zagospodarowania przestrzennego, przy realizacji
każdego z nich uwzględniono kwestię zrównoważonego rozwoju. Również przy wskazywaniu
celów operacyjnych dotyczących środowiska
przyrodniczego podkreślono konieczność równoważenia zagospodarowania przestrzennego
ze środowiskiem przyrodniczym. W celach operacyjnych rozwoju infrastruktury komunikacyjnej także zwrócono uwagę na potrzebę zapewnienia zgodności rozwoju komunikacji z wymogami ochrony środowiska89.
W rozdziale przedstawiającym zasady zagospodarowania przestrzennego za jedną z siedmiu
naczelnych zasad uznano „tworzenie odpowiednich form współistnienia środowiska przyrodni-
czego i zurbanizowanego poprzez zastosowanie
właściwej skali i stopnia koncentracji inwestycji”.
Wymieniono także szereg zasad służących lepszemu dostosowaniu zagospodarowania przestrzennego do cech, walorów i odporności środowiska na antropopresję. Wśród nich podkreślono
szczególną rolę terenów jeszcze niezurbanizowanych, potrzebę zachowania integralności ekologicznej przestrzeni krajobrazowej oraz przeciwdziałanie rozpraszaniu zabudowy, co jak zapisano degraduje strukturę ekologiczną i fizjonomię krajobrazu90. Choć nie odwołano się wprost
do koncepcji korytarzy, da się zauważyć świadomość ochrony ciągłości ekologicznej wśród planistów.
W kierunkach zagospodarowania przestrzennego w zakresie kształtowania środowiska przyrodniczego przedstawiono istniejący stan systemu obszarów chronionych na terenie województwa, jak również wyszczególniono proponowane
do objęcia ochroną obszary – zobrazowano to na
mapie „Sfera ekologiczna – kierunki rozwoju systemu obszarów chronionych”. Na mapie zaprezentowano także szkicowo korytarze ekologiczne (połączono nimi obszary chronione), a w tekście planu zapisano, że spójność systemu obszarów chronionych zapewniają krajowe i regionalne korytarze ekologiczne. Jednak w żaden sposób
nie skomentowano tego, a z treści mapy nie wynika, żeby istniała faktyczna łączność między obszarami chronionymi91.
W planie zapisano, że korytarze ekologiczne
obejmuje się ochroną planistyczną, jednocześnie
ustanawiając konieczność zachowania i kształtowania ich drożności ekologiczno-przestrzennej.
Wymieniono szereg zakazów, jakie mają obowiązywać w obrębie korytarzy – zakaz:
„– składowania odpadów komunalnych, przemysłowych i energetycznych, lokalizacji wylewisk gnojownicy i nieczystości oraz grzebowisk zwierząt;
– tworzenia nasypów ziemnych, usytuowanych
poprzecznie do osi korytarza;
– lokalizacji zabudowy mieszkaniowej;
– eksploatacji surowców mineralnych.”
20
Województwo lubelskie
Wskazano także nakazy:
„– likwidacji obiektów destrukcyjnych;
– poszerzania (lub wykonywania) przepustów
w przecinających korytarze nasypach drogowych i kolejowych”
oraz zalecenia:
„– kształtowania pasmowych struktur przyrodniczych (łąk, zadrzewień);
– restytucji użytków zielonych kosztem gruntów ornych;
– prowadzenia dróg po estakadach”92.
Zapisy takie świadczą o wysokiej świadomości ekologicznej planistów.
W rozdziale o kierunkach zagospodarowania
przestrzennego jeden podrozdział poświęcono
ochronie obszarów o kluczowym znaczeniu dla
dziedzictwa przyrodniczego Europy i kraju. Zapisano, że stanowią je tereny, które w dużym stopniu zachowały swój naturalny charakter i które
są szczególnie istotne w utrzymaniu równowagi
ekologicznej i funkcjonowaniu systemu ekologicznego w makroskali. W praktyce wśród tych
wymienionych obszarów dominują doliny rzeczne, ekosystemy torfowiskowo-jeziorne i bagienne oraz kompleksy leśne. Podkreślono, że wszystkie ekosystemy kluczowe o znaczeniu krajowym
i większość regionalnych znajduje się w granicach sieci ECONET-POLSKA. W rozdziale tym po
raz kolejny powtórzono zapis o programie NATURA 2000. Wskazano także obszary podwyższonej
ochrony, a wśród nich dolinę Wisły i Bugu jako
paneuropejskie korytarze ekologiczne i zaproponowano, by obszary te objąć specjalnymi formami zagospodarowania i rozwoju w ramach obowiązującego prawa93.
Zapisy wskazujące ewentualne presje na ciągłość korytarzy wiążą się z planowanym rozwojem jak i istniejącą infrastrukturą drogową. Przez
województwo lubelskie przebiega jeden z paneuropejskich korytarzy transportowych (Berlin –
Warszawa – Mińsk – Moskwa – Niżny Nowogród),
obejmujący projektowaną autostradę A2 i inne
drogi krajowe94. Przy opisie konfliktów prze-
strzennych środowiska przyrodniczego z siecią
komunikacyjną stwierdzono, że istotą konfliktu
jest priorytetowe traktowanie przesłanek ekonomicznych i technicznych nad ekologicznymi.
Skutkuje to, jak zapisano w planie, postępującą
fragmentacją środowiska, co prowadzi do zaburzeń w funkcjonowaniu układów przyrodniczych,
a także przyczynia się do pogorszenia drożności
korytarzy ekologicznych (leśnych i dolinnych).
W ramach rozwiązań wskazano w planie na potrzebę „harmonizowania rozwijanych układów
komunikacyjnych z siecią ekologiczną (również
poprzez korektę przebiegu projektowanych tras
komunikacyjnych), stosowanie środków technicznych (estakad, przepustów ekologicznych,
ekoduktów), kształtowanie tzw. obejść ekologicznych”95. Jest to cenny zapis, gdyż wskazuje, że planiści nie tylko dostrzegają konflikty, ale też przedstawiają konkretne działania służące ich rozwiązaniu.
Problemem dla drożności korytarzy w województwie lubelskim może być bardzo niska lesistość regionu (21,7%), jak i mały udział obszarów prawnie chronionych (22,3% powierzchni
województwa)96. W planie nie koreluje się tego
faktu z problemem zachowania ciągłości ekologicznej.
W rozdziale o sferze ekologicznej województwa wymieniono zagrożenia dla biosfery i dla
ekosystemów leśnych. Niektóre z nich stanowią
również zagrożenia dla drożności korytarzy, choć
się o tym w planie nie wspomina. Należy do nich:
żywiołowy wzrost rekreacji i turystyki oraz związane z nimi pożary, ekspansja rolnictwa, ubytek
powierzchni biologicznie czynnej zajmowanej
pod różne formy zainwestowania. W planie zidentyfikowano także bezpośrednie osłabienie
ciągłości przestrzennej i rozdrobnienie ekosystemów. Wskazano na niepowstrzymaną i często
żywiołową urbanizację terenów podmiejskich,
rozpraszanie zabudowy na terenach wiejskich
i ekspansję zabudowy letniskowej na terenach
cennych przyrodniczo. Wśród zaproponowanych
rozwiązań znalazło się m.in. koncentrowanie zabudowy oraz ustanowienie prawnych barier ekspansji zabudowy letniskowej (rezerwaty, użytki
ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, strefy ciszy)97.
Podsumowanie
województwa lubelskiego uwzględniono koncepcję korytarzy ekologicznych. Przy opisie uwarunkowań zewnętrznych i wewnętrznych zagospodarowania nawiązano do sieci ECONET-POLSKA,
wymieniając występujące w granicach województwa obszary węzłowe i korytarze ekologiczne. Zauważono jednocześnie, że obecnie system
obszarów chronionych jest niespójny.
Koncepcja korytarzy ekologicznych została
wdrożona na etapie wskazywania zasad i kierunków zagospodarowania przestrzennego. Zapisano wprost, że korytarze obejmuje się ochroną
planistyczną w celu ustanowienia konieczności
zachowania i kształtowania ich drożności. Wskazano konkretne przykłady działań służących realizacji tego celu (m.in. zakaz lokalizacji zabudowy mieszkaniowej czy zakaz tworzenia nasypów
ziemnych, usytuowanych poprzecznie do osi korytarza, nakaz poszerzania/wykonywania przepustów w przecinających korytarze nasypach
drogowych i kolejowych oraz zalecenie prowadzenia dróg po estakadach). Podkreślono również, by korytarze ekologiczne objąć specjalnymi
formami zagospodarowania i rozwoju w ramach
obowiązującego prawa. Pośrednio można tu zauważyć, że dostrzeżono braki w ustawodawstwie
wynikające z nieuwzględnienia korytarzy ekologicznych w istniejących formach ochrony przyrody. Mimo to zaproponowano konkretne rozwiązania służące ochronie korytarzy, co świadczy
o dużej świadomości ekologicznej planistów.
2.1.4. Województwo lubuskie
województwa lubuskiego, w rozdziale dotyczącym charakterystyki zagospodarowania woje-
wództwa nawiązano do sieci ekologicznej ECONET-POLSKA. W krótkiej charakterystyce zasobów przyrodniczych regionu stwierdzono, że
województwo lubuskie zostało włączone do sieci
ECONET-PL z biocentrami np. Ujście Warty98.
Również w siedmiu wymienionych kierunkach
dynamizacji przestrzeni lubuskiej (z perspektywą do 2020-2025 r.) wskazano, że w planie została uwzględniona polityka kształtowania lubuskiej sieci ekologicznej w oparciu o sieć NATURA
2000, system obszarów chronionych i sieć ECONET99.
W rozdziale przedstawiającym syntezę wytycznych do planu wynikających z Koncepcji polityki przestrzennego zagospodarowania kraju,
przy opisie struktury polskiej przestrzeni odniesiono się do koncepcji korytarzy ekologicznych.
Wskazano, że w zaleceniach przy budowie autostrad powinno się znaleźć m.in. określenie
wytycznych przejść dla zwierząt (zielone mosty,
estakady wielofunkcyjne, przepusty drogowe) na
trasie korytarzy ekologicznych. Podkreślono także konieczność dopasowania „zielonej obudowy”
autostrad do regionalnych cech ekologicznych
i krajobrazu, analizy budowy autostrad pod kątem regionalnych walorów środowiska czy planowania autostrad z ominięciem obszarów o dużych walorach przyrodniczych100.
Wśród strategicznych celów rozwoju i przestrzennego zagospodarowania kraju rzutujących
na województwo lubuskie wskazano m.in. na
ochronę i kształtowanie środowiska przyrodniczego, co w przełożeniu na zagospodarowania
przestrzenne przybiera formę kształtowania
struktur przestrzennych hamujących dewaloryzację środowiska przyrodniczego i prowadzących
do realizacji rozwoju zrównoważonego101.
Przy opisie głównych kierunków polityki przestrzennego zagospodarowania kraju w aspekcie
ochrony i uwarunkowanego ekologicznie kształtowania przestrzeni przyrodniczej, a obejmujących też województwo lubuskie podkreślono
przyjęcie założeń zrównoważonego rozwoju
w planowaniu102. Opisano politykę kształtowania
krajowej sieci ekologicznej, w tym sieć NATURA
2000, ECONET-POLSKA. Przedstawiono ogólne
22
Województwo lubuskie
założenia sieci ekologicznej kraju (z wyszczególnieniem cech i zadań korytarzy ekologicznych)103.
Powtórzono główne założenia sieci ECONET
w rozdziale dotyczącym koncepcji struktury
przestrzennej województwa104.
W planie (dla jego potrzeb) przedstawiono
syntezę opracowania „Polska 2025 – długookresowa strategia trwałego i zrównoważonego rozwoju”. W wizji Polski w 2025 r. zapisano, że „cenne obszary ekologicznie powinny stanowić zintegrowany system węzłów i korytarzy, połączony
z europejskim systemem obszarów chronionych”105. Zanotowano, że „zarządzanie przestrzenią powinno zapewnić właściwe relacje potrzeb
człowieka i ochrony przyrody” oraz że „zwiększać się będzie powierzchnia i liczba obszarów
chronionych w europejskiej sieci ekologicznej –
NATURA 2000”106. W przytoczonych trendach
rozwojowych świata w odniesieniu do wyzwań
dla Polski w aspekcie ochrony środowiska nie
wymieniono zagrożenia funkcjonowania korytarzy ekologicznych jako sprawy, która ma obecnie
najważniejsze znaczenie107.
W rozdziale o uwarunkowaniach zewnętrznych zagospodarowania przestrzennego regionu
lubuskiego, w odniesieniu ich do systemu osadniczego w kontekście krajowym i globalnym
przedstawiono zasady zrównoważonego rozwoju, spośród których jedna ma bardzo istotne znaczenie dla ochrony przyrody. Zanotowano bowiem, że polityka przestrzenna regionu lubuskiego powinna umożliwić „wyznaczenie systemów kryteriów ekologicznych jako podstawy
tworzenia struktur przestrzennych”108.
Przy opisie uwarunkowań zewnętrznych systemu przyrodniczego podkreślono, że ważną rolę
w województwie lubuskim odgrywają struktury
przyrodnicze związane z siecią pradolin oraz pojezierzy młodoglacjalnych, które mają kontynuację w Wielkopolsce, na Pomorzu i w Brandenburgii. Zaznaczono, że pozwala to na zachowanie
funkcjonalnych związków między regionami,
w tym na ochronę szlaków migracyjnych i wzajemne zasilanie populacji wielu gatunków109. Jednak zwrócono też uwagę na, jak to określono w
planie, „istotny problem województwa”, jakim
jest utrzymanie dużej powierzchni obszarów
przyrodniczych objętych ochroną prawną (36,9%
powierzchni województwa). Podkreślono, że wiąże się to z bardzo dużymi nakładami finansowymi
na ochronę środowiska i gospodarkę wodną, które powinny jeszcze ulec zwiększeniu. Niemniej
dostrzeżono, że nakłady te przyniosły efekty inwestycyjne110.
W dalszej części rozdziału o uwarunkowaniach zewnętrznych wskazano na postulaty wynikające z opracowania „Polska 2000 Plus”. Wskazują one, że w planowaniu powinno się uwzględnić obszary o znaczeniu międzynarodowym – korytarz ekologiczny na kierunkach W-S-E i N-SOdra-Obrzyca oraz że powinno nastąpić większe
wykorzystanie drogi wodnej Odry, co wymaga jej
przebudowy i modernizacji portów zgodnie
z Programem dla Odry 2006111. Zauważono także
częściową sprzeczność między ochroną przeciwpowodziową a ochroną korytarzy ekologicznych
w dolinach rzek: Odry, Warty i Noteci, Bobru
i Kwisy, Nysy Łużyckiej, Obrzycy112.
W podrozdziale o uwarunkowaniach wewnętrznych systemu przyrodniczego przedstawiono inwentaryzację obszarów prawnie chronionych na terenie województwa113. Nie odniesiono się w żaden sposób do koncepcji korytarzy
ekologicznych.
W planie przedstawiono cztery główne cele
rozwoju regionu zgodne ze Strategią rozwoju województwa lubuskiego114. Jako pierwszy cel wymieniono zapewnienie przestrzennej, gospodarczej i społecznej spójności regionu. W przypadku
systemu dróg publicznych i kolejowych w odniesieniu do ochrony środowiska stwierdzono lakoniczne, że celem jest „uzyskanie bezpiecznego
i przyjaznego dla środowiska systemu dróg publicznych i kolejowych”115. Nie zaproponowano
żadnych konkretnych rozwiązań, które miałyby
temu służyć.
Za czwarty główny cel rozwoju regionu uznano efektywne wykorzystanie zasobów środowiska naturalnego i kulturowego. Jednak ani w celach operacyjnych nie odniesiono się do ochrony
przyrody, ani w oczekiwanych efektach osiągnięcia tego celu. Podkreślono jedynie znaczenie edu-
kacji proekologicznej i poprawę stanu środowiska. Uwagę skoncentrowano na wykorzystywaniu i promocji turystyki związanej z walorami
przyrodniczymi i kulturowymi regionu, a przez
to doprowadzenie do rozbudowy i modernizacji
bazy turystycznej oraz osiągnięcie większego napływu turystów116.
W rozdziale przedstawiającym wizję regionu
lubuskiego za 15-25 lat, dotykające bezpośrednio kwestii ochrony przyrody znalazły się następujące zapisy: „Lubuska przestrzeń przyrodnicza
przekazała już wartości ekologiczne i swoją różnorodność biologiczną do systemu zasobów europejskich, w celu otwarcia jej na rosnący popyt
Europy Zachodniej na różne formy ekoturystyki
i wypoczynku”, „najbardziej atrakcyjne obszary
turystycznie w 2 parkach narodowych i 7 krajobrazowych i w wielu rezerwatach, otrzymały
nową infrastrukturę turystyczną w standardach
europejskich ze znacznie zwiększoną dostępnością transportową; notuje się zwiększony ruch
turystów z krajów unijnych (...)” oraz najbardziej
niepokojący zapis: „w atrakcyjnej przestrzeni
przyrodniczej Ziemi Lubuskiej ukształtowano
liczne zespoły osiedli rekreacyjnych z bazą wypoczynkową, w których mieszkańcy Polski, Berlina, Brandenburgii, Saksonii, Szwecji i innych krajów, dzierżawią i następnie zakupują działki różnej wielkości na budowę domów weekendowych
i letniskowych”117. Taka wizja regionu lubuskiego
(oceniając z perspektywy dzisiejszej – niezrealizowana) budzi zaniepokojenie. Wskazuje bowiem na brak otwartości w tworzeniu nowych
obszarów chronionych (zapisano, że za 15-25 lat
będzie taka sama liczba obszarów prawnie chronionych). Również z tych zapisów wynika, że
atrakcyjność przyrodnicza ma przyciągać nowe
inwestycje, co może skutkować rozpraszaniem
zabudowy na terenach o dużych walorach środowiskowych, a dodatkowo nie wskazano żadnych
ograniczeń w gospodarowaniu w obszarach cennych przyrodniczo.
Przy przedstawieniu struktury przestrzennej
województwa lubuskiego wskazano na przesłanki ekologiczne polityki przestrzennej. Podkreślono m.in. znaczenie bioróżnorodności, specyfikę
odporności przyrody, celowość zachowania walorów przyrody i restytucji utraconych walorów,
co ma stanowić wytyczne do koncepcji planu118.
W przypadku planowania sieci drogowej zwrócono uwagę, by wskazywać „obszary prośrodowiskowego transportu (strefy dużego ruchu turystycznego itp.)”. Przy planowaniu autostrad
zapisano, by omijać obszary o dużych wartościach przyrodniczych, by przeprowadzać analizy skutków budowy autostrad dla regionalnych
walorów środowiska. Zanotowano także, by dopasowywać tzw. zieloną obudowę autostrad do
regionalnych cech krajobrazu. Wskazano, że należy określać przejścia dla zwierząt (zielone mosty, estakady, przepusty drogowe) w ciągach korytarzy ekologicznych. Podkreślono, że te wytyczne będą wdrażane w kolejnych etapach
wprowadzania planu119.
W rozdziale tym wskazano również na zmiany, jakie powinny zajść w planach regionalnych,
a które wynikają z koncepcji polityki krajowej.
Odnośnie ochrony przyrody zaznaczono, że powinno dojść do zmiany „od planowania rozwoju
uwarunkowanego przyrodniczo do kształtowania rozwoju zrównoważonego”120.
W rozdziale przedstawiającym założenia do
kierunków i polityki zagospodarowania przestrzennego województwa wymieniono szereg
stanów, do jakich mają prowadzić przyjęte kierunki zagospodarowania. Wśród nich na uwagę
zasługuje zapis: „działania o charakterze ekologicznym mogą w sposób istotny, ale nie decydujący, uzupełniać techniczne formy ochrony przeciwpowodziowej” (wyróżnienie jak w oryginale)121. Jasno wskazuje to, jakimi priorytetami kierują się planiści w województwie lubuskim.
Na uwadze należy mieć, że takie podejście wiąże
się z pamięcią o powodzi z 1997 r.
W rozdziale przedstawiającym kierunki i politykę zagospodarowania przestrzennego przy
opisie rozwoju systemu osadniczego niemal przy
każdym obszarze wskazano na korzyści, jakie
niesie atrakcyjne otoczenie przyrodnicze122.
Jednak w żadnym przypadku nie zapisano konieczności ochrony walorów przyrodniczych.
Natomiast przy jednej z konkretnych propozycji
24
Województwo lubuskie
(Kierunek i polityka nr 12) wprost zanotowano,
że „lubuska otwarta przestrzeń przyrodnicza,
unikalna w tej części Europy Środkowej, przekaże ekologiczne wartości i dużą różnorodność biologiczną rosnącemu popytowi na wybrane formy ekoturystyki i wypoczynku”. Dodano, że
„w przestrzeni atrakcyjnych zasobów przyrodniczych, zostaną ukształtowane przez władze
gmin w MPZP osiedla rekreacyjne w zgrupowaniach 150-250 działek z usługową bazą wypoczynkową na budowę grupową lub indywidualną
domów o funkcji weekendowej i letniskowej
(wyróżnienie jak w oryginale)123. Znów w żaden
sposób nie uwzględniono ochrony przyrody
w planowaniu zagospodarowania obszarów cennych przyrodniczo, a wręcz wprost zapisano
możliwość ich zabudowania i przekazania pod
nieograniczony rozwój turystyki.
Kierunki i politykę zagospodarowania w systemie przyrodniczym przedstawiono integralnie
z Lubuską Strefą Turystyczno-Rekreacyjną i kompleksami gospodarki turystycznej. Takie ujęcie
tematu już sugeruje, co jest priorytetem w gospodarowaniu przestrzenią. Wskazując w planie na
atrakcyjność przyrodniczą zwłaszcza północnej
części województwa, wprost zapisano, że priorytetowym kierunkiem zagospodarowania jest funkcja turystyczno-rekreacyjna. Dodano także, że
należy wspierać wysiłki na rzecz dalszej poprawy stanu środowiska i ochrony jego walorów124.
Również nawiązując do obszarów NATURA 2000,
zwrócono w planie uwagę na możliwości wykorzystania ich w celach turystycznych (zwłaszcza
„turystki przyrodniczej”)125. Pojawia się tylko jeden komentarz, z którego wynika poszanowanie
form ochrony przyrody („formy zagospodarowania i wykorzystania turystycznego powinny
uwzględniać wymogi ochrony walorów przyrodniczych i krajobrazowych”126), przy czym wskazano, że wymogi te wynikają z aktów powołujących
takie formy ochrony. Zapisano także, że należy
się liczyć z rozszerzeniem istniejącego systemu
obszarów prawnie chronionych, choć wskazano,
że mają one przeważnie charakter lokalny127.
We wnioskach z planu zagospodarowania województwa lubuskiego do gmin wyszczególniono
obszary prawnie chronione w danych gminach.
Tylko w jednym przypadku wskazano, że tereny
te powinny być „otoczone troską”128, w pozostałych wypisano tylko powierzchnię, jaką zajmują
poszczególne formy ochrony przyrody lub tylko
wskazano, że gmina położona jest w atrakcyjnym
przyrodniczo otoczeniu129.
Wśród wymienionych w planie zadań rządowych służących realizacji ponadlokalnych celów
publicznych uwzględniono wdrożenie sieci obszarów chronionych NATURA 2000. Podkreślono,
że będzie to wymagało opracowania koncepcji
ochrony wytypowanych obiektów, uzyskania
uzgodnień i realizacji w praktyce ochrony przyrody130.
Zapisy wskazujące ewentualne presje na ciągłość korytarzy wiążą się z planowanym rozwojem infrastruktury drogowej131. Niemniej wskazano, że w zaleceniach przy budowie autostrad
powinno się znaleźć m.in. określenie wytycznych
co do przejść dla zwierząt (zielone mosty, estakady wielofunkcyjne, przepusty drogowe), a zatem
przedstawiono działania służące niwelowaniu tej
presji.
Zagrożeniem dla ciągłości korytarzy ekologicznych może być również planowane zagospodarowanie dolin rzecznych. Przy opisie uwarunkowań zewnętrznych zagospodarowania wskazano, że potencjalnie zasoby wodne Odry i jej
największych dopływów „mogą i powinny być
wykorzystywane w celach rolniczych, rekreacyjnych, żeglugowych, w tym transportowych, a w
ograniczonym zakresie również energetycznych”132.
Ponadto wskazano na rozwój żeglugi śródlądowej i modernizację istniejącej infrastruktury towarzyszącej133, co również może przyczynić się
do wzrostu presji na funkcjonowanie korytarzy,
choć w planie w ogóle nie koreluje się tego problemu z koncepcją korytarzy.
Zagrożeniem może być rozbudowa systemu
wałów przeciwpowodziowych na Odrze134. Może
to stanowić problem, gdyż jak wskazano w planie, po stronie niemieckiej istnieje bardzo dobrze
wykształcona osłona przeciwpowodziowa (zmo-
dernizowana), więc i po stronie polskiej będzie
się do tego dążyć135.
Inną presję na drożność korytarzy mogą stanowić planowane osiedla rekreacyjne w strefach
turystycznych regionu lubuskiego o zasięgu europejskim. Założono, że lubuska otwarta przestrzeń przyrodnicza „przekaże ekologiczne wartości i dużą różnorodność biologiczną rosnącemu popytowi na wybrane formy ekoturystyki
i wypoczynku”136. Uwzględniono to zadanie nawet w propozycjach do koncepcji polityki przestrzennego zagospodarowania kraju137. Podkreślono, że osiedla (z działkami 1000-2000-3000
m2, w zgrupowaniach 150-200 działek) zostaną
ukształtowane w przestrzeni atrakcyjnych zasobów przyrodniczych. Przy czym w ogóle nie
uwzględniono kwestii ochrony środowiska przy
planowaniu tych osiedli.
Podsumowanie
województwa wielkopolskiego koncepcja korytarzy ekologicznych pojawiła się tylko na początku,
przy wskazywaniu wytycznych do planu. Zapisano nawet konkretne działania, które miały być
wdrażane w kolejnych etapach wprowadzania
planu m.in. w zaleceniach przy budowie autostrad (np. określenie przejść dla zwierząt na trasie korytarzy ekologicznych)138. Jednak w kolejnych rozdziałach planu, rozwijających politykę
zagospodarowania przestrzennego województwa, nie znalazł się żaden zapis wskazujący bezpośrednio na ochronę korytarzy ekologicznych.
Nawet odnośnie tworzenia nowych form ochrony przyrody zanotowano początkowo, że proces
ten jest otwarty, a następnie w wizji województwa za 15-25 lat zapisano, że liczba obszarów
chronionych będzie taka sama jak w momencie
tworzenia planu139.
Po analizie planu zagospodarowania przestrzennego województwa lubuskiego nasuwa się
jedno stwierdzenie – walory przyrodnicze regionu mają być elementem służącym aktywizacji
rozwoju turystyki i wypoczynku, a ich ochrona
ma się ograniczać tylko do wskazań zawartych w
odrębnych przepisach powołujących obszary
chronione. Mimo, iż zapisano, że w planowaniu
kierowano się zasadą zrównoważonego rozwoju,
nie widać tego po wprowadzonych kierunkach i
zasadach zagospodarowania przestrzennego. Zapis, że powinno dojść do zmiany „od planowania
rozwoju uwarunkowanego przyrodniczo do
kształtowania rozwoju zrównoważonego”140 zrealizowano tylko w połowie, czyli nastąpiło odejście od planowania rozwoju uwarunkowanego
przyrodniczo.
Jedyną szansą jest fakt, że w 2011 r. prowadzone są prace nad uchwaleniem nowego planu
zagospodarowania przestrzennego województwa lubuskiego, gdzie być może ochrona przyrody, w tym koncepcja korytarzy ekologicznych nie
zostanie sprowadzona tylko do wytycznych
w planie, ale zostanie rzeczywiście wdrożona na
wszystkich etapach planowania przestrzennego.
2.1.5. Województwo łódzkie
województwa łódzkiego przyjęto definicję korytarza ekologicznego, umieszczoną w słowniku.
Zgodnie z nią korytarz ekologiczny to: „obszar
umożliwiający migrację roślin, zwierząt lub grzybów. Pojęcie stosowane w naukach przyrodniczych i urbanistyce dla określenia powiązań między elementami ekosystemu, dającymi możliwość migracji zwierzętom i roślinom, cyrkulacji
powietrza atmosferycznego, wód powierzchniowych i podziemnych”141. Przyjęto również definicję systemu obszarów chronionych („układ
powiązanych wzajemnie obszarów cennych ze
względu na walory przyrodnicze, chronionych
w różny sposób i na podstawie różnych przepisów prawnych”142), zaliczając do tego systemu
również korytarze ekologiczne.
Podejście do ochrony środowiska w planowaniu
przestrzennym w województwie łódzkim zostało
przedstawione w rozdziale o uwarunkowaniach
zewnętrznych przy krótkiej charakterystyce
26
Województwo łódzkie
regionu łódzkiego w przestrzeni europejskiej.
Podkreślono, że dla kształtowania przestrzeni
dwa obszary działań mają szczególne znaczenie
– transport i środowisko przyrodnicze143. Wypisano dokumenty, które wyznaczają cele strategiczne w wymiarze globalnym i europejskim dotyczące tych dwóch obszarów. Uwzględniono
tu m.in. dyrektywy unijne w sprawie obszarów
NATURA 2000144.
Przy wyszczególnianiu wymagań wynikających z Koncepcji polityki przestrzennego zagospodarowania kraju (KPPZK) w zakresie ochrony
środowiska i zabytków dla województwa łódzkiego odwołano się do krajowej sieci ekologicznej ECONET-POLSKA oraz do sieci obszarów
NATURA 2000. Wymieniono główne zasady, na
jakich ma się opierać polityka kształtowania
przestrzeni przyrodniczej145. W tabeli poniżej zestawiono na podstawie planu obszary węzłowe
i korytarze ekologiczne województwa łódzkiego
(tab. 5.).
Wśród krajowych dokumentów strategicznych
i programów operacyjnych, z których płyną wnioski dla województwa łódzkiego wymieniono
Politykę ekologiczną państwa w latach 2009-2012
z perspektywą do 2016. W planie podkreślono,
że ten dokument zakłada m.in. ochronę przyrody,
w tym kontynuację kształtowania krajowej sieci
obszarów chronionych, powoływanie form
ochrony przyrody i ochronę korytarzy ekologicznych146.
W rozdziale o uwarunkowaniach wewnętrznych – o powiązaniach środowiskowych i kulturowych przedstawiono wykaz terenów chronionych. Zauważono, że w województwie łódzkim
stanowią one niewielki odsetek (19,9% powierzchni województwa). Ponadto część obszarów nie jest ze sobą powiązana i zwłaszcza
w centralnej części województwa nie tworzą
spójnej sieci. Oprócz form prawnej ochrony przyrody podkreślono znaczenie korytarzy ekologicznych (przedstawiono je także na mapie). Zapisano, że stanowią one ważny element zapewniający
łączność i spójność ekologiczną. Wskazano, że celem ich wyznaczenia jest „przeciwdziałanie izolacji najcenniejszych przyrodniczo obszarów,
umożliwienie migracji zwierząt i roślin w skali
Polski i Europy oraz ochrona i odbudowa bioróżnorodności”147. W tabeli poniżej zestawiono na
podstawie planu korytarze ekologiczne w województwie łódzkim, wyznaczone w ramach „Projektu korytarzy ekologicznych łączących europejską sieć Natura 2000 w Polsce”, wykonanym
przez Zakład Badania Ssaków PAN w Białowieży
(tab. 6.). W podsumowaniu powiązań środowiskowych wskazano bezpośrednio na problem dotykający korytarzy. Zapisano, że w województwie
postępuje przecinanie elementami infrastruktury technicznej i komunikacyjnej terenów cennych
przyrodniczo, tworząc bariery dla migracji zwierząt. Wskazano również na ich fragmentację spowodowaną przegradzaniem korytarzy ciągami
zainwestowania. Niepokojący jest także zapis
wskazujący na brak społecznej akceptacji dla
ochrony terenów cennych przyrodniczo148.
Wizja regionu łódzkiego zgodnie z planem
opiera się na 4 filarach – jako ostatni wymieniono kształtowanie spójnego systemu ekologicznego oraz kulturowo-turystycznego149. Podkreślono, że stworzony spójny system, oparty na istniejących i projektowanych formach ochrony przyrody, będzie również uwzględniać system korytarzy ekologicznych. Założono ponadto ochronę
i poprawę stanu środowiska. Elementy te, jak
określono, mają służyć wzrostowi atrakcyjności
turystycznej i kształtowaniu pozytywnego wizerunku województwa jako miejsca zamieszkania150.
W planie wskazano także zagrożenia dla przyjętej wizji rozwoju. W przypadku powiązań środowiskowych zwrócono uwagę na możliwość
braku społecznej akceptacji dla ochrony obszarów cennych przyrodniczo. Jak zauważono, może
to doprowadzić do dalszej fragmentacji ekosystemów i powstania izolowanych płatów chronionej
przyrody, a w konsekwencji do utraty bioróżnorodności151.
W rozdziale o celach i kierunkach polityki zagospodarowania przestrzennego województwa
przedstawiono nadrzędny cel polityki zagospodarowania, którego spełnienie będzie obejmować 4 elementy. Wśród nich wymieniono „trwałe
Tabela 5.
Obszary węzłowe i korytarze ekologiczne o znaczeniu międzynarodowym i krajowym w województwie łódzkim
w ramach sieci ECONET-POLSKA (opracowanie własne na podstawie: Plan... łódzkiego 2010)
Znaczenie krajowe
Obszary węzłowe
1. Dolina Środkowej Warty
2. Puszcza Pilicka
1. Puszcza Bolimowska
2. Wyżyna Wieluńska
3. Obszar Przedborski
–
Doliny rzek:
1. Warty
2. Pilicy
3. Bzury
4. Prosny
5. Rawki
6. Słudwi-Przysowy
Tabela 6.
Korytarze ekologiczne o znaczeniu międzynarodowym, krajowym i regionalnym w województwie łódzkim
(opracowanie własne na podstawie: Plan... łódzkiego 2010)
Znaczenie krajowe i regionalne
wskazany, lecz nie określony
dokładnie
Główne rzeki i ich doliny:
1. Pilica
2. Warta
3. Prosna
4. Ner
5. Bzura
6. Rawka
7. Słudwia
8. Przysowa
Lądowe krajowe:
1. Północno-Centralny
2. Południowo-Centralny
zachowanie środowiska przyrodniczego i kulturowego”152, co wskazuje na wysoką wartość
ochrony środowiska w polityce przestrzennej.
Wydaje się, że ochrona środowiska postrzegana
jest przez planistów nie jako bariera, a właśnie
szansa rozwoju regionu.
Przy określaniu celów i kierunków polityki
przestrzennej wydzielono w planie 6 sfer. Szczególnie istotne ze względu na korytarze ekologiczne jest podejście planistów i wydzielenie przez
nich sfery powiązań przyrodniczych jako jednej
z 6 sfer działań. W kierunkach działań w tej sferze jako cel ogólny założono „kształtowanie tożsamości regionalnej z wykorzystaniem walorów
przyrodniczych, kulturowych i turystycznych regionu”. Bezpośrednio jest mowa o zapewnieniu
ciągłości systemu ekologicznego obok ochrony
najcenniejszych zasobów przyrodniczych i krajobrazowych. Natomiast w sferze środowiska przyrodniczego znajduje się zapis, który pośrednio
28
Województwo łódzkie
uwzględnia kwestię korytarzy, wskazano tam bowiem na konieczność ochrony i wzrostu bioróżnorodności153.
W podrozdziale poświęconym kierunkom
działań w sferze powiązań środowiskowych
i kulturowych znów przedstawiono opis systemu
ekologicznego województwa. Jako podstawę
spójnego systemu obszarów chronionych przyjęto system dolin rzecznych. Podkreślono, że system ten będzie integrował istniejące i projektowane obszary prawnie chronione (w tym obszary
NATURA 2000) oraz będzie obejmował większość korytarzy ekologicznych. Szczególną uwagę zwrócono w planie na antropopresję w Aglomeracji Łódzkiej. Założono, że podstawą dla rozwoju ekonomicznego regionu i kształtowania
jego tożsamości regionalnej będzie zachowanie
ciągłości systemu przyrodniczego. W związku
z tym zaproponowano utworzenie Zielonego
Kręgu Tradycji i Kultury (wokół centralnego obszaru miasta) oraz Kręgu Przyrodniczo-Kulturowego Aglomeracji Łódzkiej154.
W kierunkach działań dla kształtowania tożsamości regionalnej, z wykorzystaniem walorów
przyrodniczych, kulturowych i turystycznych regionu w zakresie ochrony przyrody i zapewnienia ciągłości ekologicznej opisano całą obecnie
istniejącą sieć obszarów chronionych, przedstawiono sposób jej uporządkowania (zarówno
w kwestii wyjaśnienia sytuacji prawnej, jak i zwiększenia powierzchni konkretnych obszarów) oraz
wskazano projektowane obszary155. System obszarów chronionych i korytarzy ekologicznych
został również rozrysowany na mapie156.
Skupiono także uwagę na zachowaniu i ochronie korytarzy ekologicznych. Zanotowano, że
obecnie korytarze obejmują tereny najmniej
przekształcone antropogenicznie (wody, mokradła, łąki, pastwiska, kompleksy leśne, uprawy
rolne). Podkreślono, że zaproponowana sieć ma
jedynie charakter ogólny i zapewnia łączność
w skali międzynarodowej, krajowej i regionalnej,
natomiast wymaga uszczegółowienia w skali lokalnej. Zwrócono uwagę na konieczność rozpoznania korytarzy migracyjnych ptaków. Najcenniejsze wydają się zapisy przedstawiające kon-
kretne działania służące ochronie korytarzy.
Należą do nich:
„– usankcjonowanie ochrony korytarzy w ramach
systemu obszarów chronionych,
– prowadzenie czynnych zbiegów ochronnych,
szczególnie zalesień, z uwzględnieniem mozaikowatości i różnorodności siedlisk,
– budowa przejść dla zwierząt i przepławek dla
ryb,
– wybór najmniej konfliktowych lokalizacji inwestycji infrastrukturalnych,
– ochrona brzegów rzek i zbiorników wodnych
przed zabudową i niszczeniem szaty roślinnej,
– rewitalizacja dolin rzecznych.”157
Podkreślono także, że doliny rzeczne jako
główne korytarze ekologiczne powinny zostać
wykluczone z zabudowy i przeznaczone do wykorzystania jedynie do celów turystycznych i rekreacyjnych (bez zabudowy letniskowej). Zaznaczono, że również lasy i ich enklawy należy chronić przed zabudową, a strefy ekotonowe powinny
być zagospodarowywane w sposób umożliwiający dostęp do lasu. Najmniej zalesione odcinki korytarzy uznano za priorytetowe we wprowadzaniu zalesień. Ponadto wskazano, że główną zasadą zagospodarowania terenów objętych systemem przyrodniczym powinna być zwartość
przestrzenna terenów zurbanizowanych i przeciwdziałanie niekontrolowanej suburbanizacji158.
Przedstawienie tak konkretnych działań świadczy o dużej świadomości ekologicznej planistów.
Dodatkowo warto zwrócić uwagę, że uznano konieczność prawnej ochrony korytarzy ekologicznych, a zatem planiści świadomie chcą uczestniczyć w procesie ochrony korytarzy, wiedząc, że
usankcjonowanie prawne zawsze wiąże się
z ograniczeniami w polityce przestrzennej.
W sferze działań dotyczącej środowiska przyrodniczego nadrzędnym celem jest ochrona i poprawa stanu środowiska. Na uwagę zasługuje
stwierdzenie, że „w procesie planowania przestrzennego kryteria ekologiczne muszą mieć rangę równoznaczną z kryteriami ekonomicznymi,
a prowadzona i planowana działalność gospodarcza winna być dostosowana do istniejących
uwarunkowań środowiska”159. Takie postawienie
sprawy w planie wskazuje na w pełni świadome
wdrażanie koncepcji zrównoważonego rozwoju
do polityki przestrzennej województwa.
W planie zidentyfikowano problemy, które zagrażają bioróżnorodności w granicach województwa (m.in. najniższa w kraju lesistość, postępujące procesy urbanizacyjne i gospodarcze,
zanieczyszczenie środowiska) oraz inne problemy związane z degradacją gleb, eksploatacją kopalin, gospodarką wodną, stanem klimatu akustycznego czy jakością powietrza160. Wskazano
następnie działania, które mają minimalizować
te problemy. Wśród nich uwzględniono ochronę
korytarzy ekologicznych jako jeden z elementów
służących zachowaniu i wzrostowi bioróżnorodności. Zaproponowano m.in. likwidację barier
i budowę przejść dla zwierząt, wprowadzenie zalesień. Za jeden z elementów udrażniania korytarzy rzecznych uznano realizację Wojewódzkiego
Programu Ochrony i Rozwoju Zasobów Wodnych.
Celem programu jest „ograniczenie negatywnego
oddziaływania zabudowy rzek na ichtiofaunę
i populacje ryb wędrownych”, a w ramach realizacji tego celu założono budowę i modernizację
przepławek na obiektach piętrzących w rzekach161.
W zakresie zwiększania i wzbogacania kompleksów leśnych znów zwrócono szczególną
uwagę na obszary leśne stanowiące korytarze
ekologiczne (o stanie zbliżonym do naturalnego
oraz lasy w dolinach rzek i cieków). Podkreślono
konieczność ograniczenia presji zagospodarowania na te tereny i na strefy ekotonowe. Zaproponowano kolejne działanie służące poprawie drożności korytarzy. Wskazano na potrzebę konsolidacji zalesień, a za obszary priorytetowe uznano
właśnie korytarze ekologiczne, wododziały, obszary największego deficytu wód i w sąsiedztwie
dużych miast162.
Przy delimitacji obszarów problemowych
uwzględniono kwestie środowiskowe. Za najważniejszy w tej sferze uznano problem deficytu
wody i degradacji środowiska związanej z odkrywkową eksploatacją węgla brunatnego163.
W rozdziale poświęconym współpracy międzyregionalnej nie podniesiono kwestii wspól-
nych działań na rzecz ochrony środowiska.
Do walorów przyrodniczych odwołano się tylko
w odniesieniu do rozwoju turystyki i balneologii164.
W rozdziale o rozwiązaniach zawartych w planie, stanowiących przeniesienie ustaleń KPPZK
na poziom wojewódzki podsumowano zgodność
tych zadań165. W przypadku polityki proekologicznej stwierdzono, że na poziomie wojewódzkim została ona w pełni zaadoptowana i przystosowana do uwarunkowań regionalnych. Jeszcze
raz podkreślono konieczność stworzenia systemu powiązań środowiskowych i kulturowych
w województwie, w tym spójnego systemu obszarów chronionych oraz zachowanie i ochronę
korytarzy ekologicznych. Wskazano, że system
ten został oparty na sieci ECONET, ustalonej
w KPPZK (propozycja utworzenia 5 parków krajobrazowych w województwie łódzkim) i uzupełnionej przez 2 inne parki krajobrazowe. Zaznaczono, że parki te stanowią obszary węzłowe połączone korytarzami ekologicznymi, obejmującymi doliny większych rzek i kompleksów leśnych.
Podkreślono, że w planie zostały one wskazane
do objęcia ochroną w formie obszarów chronionego krajobrazu i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych166.
W rekomendacjach do KPPZK zapisano, by
włączyć wojewódzki system obszarów chronionych, na który składają się (zgodnie z planem):
parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, obszary NATURA 2000 oraz korytarze ekologiczne,
do krajowego systemu obszarów chronionych167.
W rekomendacjach i wnioskach do polityk
przestrzennych województw sąsiednich uwzględniono potrzebę współpracy przy tworzeniu powiązań przyrodniczych obszarów i obiektów objętych lub proponowanych do objęcia ochroną
prawną oraz korytarzy ekologicznych168. W tabeli
poniżej zestawiono powiązania przyrodnicze
województwa łódzkiego z województwami
sąsiednimi, uwzględniając obszary chronione istniejące i proponowane do objęcia ochroną ze
względu na pełnienie roli korytarzy ekologicznych (tab. 7.).
30
Tabela 7.
Obszary chronione i powiązania przyrodnicze województwa łódzkiego z województwami ościennymi
(opracowanie własne na podstawie: Plan... łódzkiego 2010)
Powiązania przyrodnicze
mazowieckie
• obszar chronionego krajobrazu „Pradolina Warszawsko-Berlińska” (krajowy korytarz ekologiczny)
• obszar chronionego krajobrazu „Dolina Chojnatki”
• projektowane obszary chronionego krajobrazu: „Słudwi-Przysowy” i „Spalsko-Sulejowski”
(krajowe korytarze ekologiczne), „Ochni-Głogowianki” (regionalny korytarz ekologiczny)
• Bolimowski Park Krajobrazowy
• rezerwaty przyrody: „Rawka” i „Trębaczew”
• obszary NATURA 2000
świętokrzyskie
• obszary chronionego krajobrazu: „Przedborski” i „Piliczański” (krajowe korytarze ekologiczne)
• Przedborski Park Krajobrazowy
• rezerwaty przyrody: „Piskorzeniec” i „Czarna Rózga”
śląskie
• dolina Warty i Pilicy (krajowe korytarze ekologiczne)*
• Piliczański Obszar Chronionego Krajobrazu
• Załęczański Park Krajobrazowy
• „Działoszyński” zespół przyrodniczo-krajobrazowy
opolskie
• Załęczański Park Krajobrazowy
• Obszar Chronionego Krajobrazu „Dolina rzeki Prosny”
• Zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Wzgórza Ożarowskie”
• dolina rzeki Prosny (krajowy korytarz ekologiczny)*
wielkopolskie
• Obszary Chronionego Krajobrazu: „Pradolina Warszawsko-Berlińska”, „Nadwarciański”, „Brąszewicki”, „Dolina Prosny”
• Zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Lipickie Błota”
• obszary NATURA 200• dolina Warty i Prosny (krajowe korytarze ekologiczne)*
kujawsko-pomorskie
• Obszar Chronionego Krajobrazu „Ochni-Głogowianki” (regionalny korytarz ekologiczny)
* bez wskazania propozycji objęcia ochroną prawną
W rekomendacjach do Programu Ochrony
Środowiska Województwa Łódzkiego wnioskuje
się w planie o uwzględnienie m.in. proponowanych obszarów NATURA 2000 oraz wojewódzkiego systemu obszarów chronionych. Przy okazji przedstawiono mapę obrazującą miejsca tych
rekomendacji169. Warto na nią zwrócić uwagę,
gdyż pokazuje docelowy system obszarów chronionych, który zapewnia łączność ekologiczną
w granicach województwa łódzkiego.
Na mapach stanowiących integralną część planu również uwzględniono koncepcję korytarzy
ekologicznych. Korytarze zostały przedstawione
na następujących mapach: „Ochrona i poprawa
stanu środowiska. Minimalizacja zagrożeń i obszarów problemowych” oraz „Kształtowanie tożsamości regionalnej z wykorzystaniem walorów
przyrodniczych regionu”. Na uwagę zasługuje
zwłaszcza ta druga mapa, gdzie przedstawiono
m.in. krajowe korytarze migracyjne zwierząt
i korytarze ekologiczne rzeczne oraz zaprezentowano docelowy system obszarów chronionych,
gdzie w większości pokrywa się on z przebiegiem
wyznaczonych korytarzy ekologicznych.
Potencjalną presję na drożność korytarzy
może stanowić planowany rozwój infrastruktury
drogowej i kolejowej170, zwłaszcza w kontekście
dążenia do rozbudowy powiązań województwa
łódzkiego z innymi regionami. Jednakże planiści
mają świadomość, że realizacja nowych liniowych inwestycji infrastrukturalnych stanowi zagrożenie dla ciągłości korytarzy. Zapisano to
wprost wskazując, że niezbędna jest budowa odpowiednich przejść dla zwierząt w miejscach
krzyżowania się korytarzy z drogami o największym natężeniu ruchu i liniami kolejowymi171.
Zagrożenie dla drożności korytarzy ekologicznych może także stanowić niekontrolowany proces suburbanizacji (szczególnie w centrum regionu), który przyczynia się do degradacji obszarów
cennych przyrodniczo172. Niemniej w planie dostrzega się i koreluje ten problem z drożnością
korytarzy173. Jednocześnie wskazuje się konieczność podjęcia działań zmierzających do przeciwdziałania procesowi tzw. „rozlewania się miast”
poprzez ograniczenie zainwestowania na terenach rolno-leśnych i ograniczanie zabudowy
o cechach dysharmonijnych174.
Podsumowanie
W planie zagospodarowania przestrzennego
województwa łódzkiego koncepcja korytarzy
ekologicznych została uwzględniona na wszystkich etapach planowania przestrzennego. Najbardziej cenne jest to, że wskazano szereg konkretnych rozwiązań służących ochronie korytarzy, a także zapisano konieczność wprowadzenia
ich prawnej ochrony. W obecnych warunkach
prawnych zaproponowano objęcie korytarzy
ochroną w ramach obszarów chronionego krajobrazu.
Warto jeszcze zauważyć, że w planie spójność
ekologiczna obszarów chronionych (w tym korytarzy ekologicznych) postrzegana jest jako szansa, a nie bariera rozwoju. Zatem presja na kwestie ochrony przyrody wynikać będzie raczej z
braku akceptacji społecznej niż ze strony inwestycji gospodarczych, społecznych czy infrastrukturalnych.
2.1.6. Województwo małopolskie
We wstępie do planu marszałek województwa
podkreślił, że szansą województwa małopolskiego jest turystyka, w związku z czym przy opracowywaniu planu zagospodarowania przestrzennego województwa za priorytet przyjęto ochronę
zasobów naturalnych i kulturowych. Rozwój
przemysłu przewidziano natomiast na terenach
już zagospodarowanych175. Wskazuje to na istotną rolę ochrony środowiska w zagospodarowaniu przestrzennym województwa.
Zapis o korytarzach ekologicznych pojawia się
w planie już w rozdziale wprowadzającym w odniesieniu do Koncepcji polityki przestrzennej zagospodarowania kraju. Przewiduje się tam prowadzenie działań celem rozwoju transportu
wodnego na górnej Wiśle między Śląskiem a Krakowem, zauważając jednocześnie wzrost znaczenia korytarza ekologicznego Wisły. Przy czym
podkreślono, że funkcja ta nie koliduje z fragmentarycznym i lokalnym wykorzystaniem Wisły
jako szlaku żeglugi wodnej176. Stwierdzenie to
jest powtórzone w rozdziale o uwarunkowaniach
zewnętrznych zagospodarowania przestrzennego w kontekście sieci transportowej województwa177.
Ponadto w rozdziale o uwarunkowaniach zewnętrznych zagospodarowania przestrzennego
w odniesieniu do sieci ekologicznej podkreśla się
znaczenie europejskiej sieci ekologicznej NATURA 2000. Jednocześnie zaznaczono, że utworzenie tej sieci jest „jednym z najważniejszych wyzwań w dziedzinie ochrony przyrody, stojącym
przed krajami Unii Europejskiej”. Zwrócono także uwagę na stworzoną w latach 90. XX w. koncepcję krajowej sieci ekologicznej ECONET-POLSKA, wskazując, że jej celem jest połączenie obszarów NATURA 2000 obszarami węzłowymi
i korytarzami ekologicznymi178.
Zapisy dotyczące bezpośrednio korytarzy ekologicznych znajdują się w podrozdziale o problemach wspólnych z województwami sąsiednimi179.
32
Województwo małopolskie
W tab. 8. przygotowano na podstawie planu zestawienie transgranicznie położonych obszarów
prawnie chronionych i powiązań sieci przyrodniczej między województwami.
W rozdziale o uwarunkowaniach wewnętrznych zagospodarowania przestrzennego przy
opisie ochrony środowiska przyrodniczego województwa małopolskiego szczegółowo wypunktowano prawne formy ochrony przyrody. Wspomniano również o obszarach cennych przyrodniczo, które nie są jeszcze objęte ochroną prawną
w polskim systemie, ale które włącza się w europejskie sieci ekologiczne (ECONET, NATURA
2000)180. Pośrednio wskazuje to na dostrzeganie
problemu tworzenia ciągłości przyrodniczej między obszarami chronionymi, a więc i poprawy
drożności korytarzy ekologicznych. W planie zaznaczono, że istniejące obszary chronionego krajobrazu stwarzają możliwość zaspokajania potrzeb masowej turystyki i wypoczynku, jak i służą
podtrzymaniu lub odtworzeniu korytarzy ekologicznych181.
Bezpośredni zapis wskazujący na duże znaczenie koncepcji korytarzy ekologicznych w polityce przestrzennej Małopolski występuje w rozdziale o strefach i obszarach problemowych.
Strefy te i obszary zostały wyznaczone dwutorowo. Jednym kryterium delimitacji była polityka
ekologiczna państwa, a drugim sfera integracji
przestrzennej. W przypadku pierwszego kryterium wyodrębniono trzy strefy problemowe
(A: obszary silnie przekształcone i zdegradowane lub zagrożone degradacją, B: obszary o wysokich walorach przyrodniczych, C: obszary pośrednie)182. Na uwagę zasługuje strefa B, w której
według planu powinny znaleźć się obszary:
„o bardzo wysokiej różnorodności biologicznej –
obszary węzłowe o randze międzynarodowej
i krajowej oraz korytarze ekologiczne o randze
międzynarodowej” oraz obszary „objęte przepisami prawnej ochrony przyrody, wchodzące
w skład ekologicznej sieci obszarów chronionych
w kraju”183. Wskazuje to na wysoki poziom świadomości twórców planu w zakresie ochrony korytarzy ekologicznych. Korytarze ekologiczne
zostały wyróżnione w planie jako „obszary pro-
blemowe”, a zatem takie, na których powinna
koncentrować się uwaga podczas wdrażania planu. Ponadto zestawiono korytarze i obszary
prawnie chronione obok siebie, co może wskazywać na ich równe traktowanie w polityce przestrzennej.
W tabeli, umieszczonej w planie, przedstawiającej obszary strefy problemowej A i potrzeby
działań przywracające równowagę w środowisku, uwzględniono konieczność podjęcia działań
w zakresie poprawy stanu roślinności. Uznano
ten element środowiska za ważny w prawidłowym funkcjonowaniu zieleni w miastach i przy
przywracaniu drożności lokalnych korytarzy
ekologicznych. Niestety przypisano w planie tym
działaniom drugorzędne znaczenie184.
W rozdziale o kierunkach działania w sferze
ekologicznej już we wstępie zaznaczono, że jednym z działań zostaną objęte obszary lub korytarze, na których powinno się wprowadzić ograniczone formy użytkowania185. W dalszej części,
w podrozdziale o ochronie przyrody i krajobrazu,
za jeden z priorytetów uznano „kształtowanie
spójnej przestrzennie małopolskiej sieci powiązań przyrodniczych”. Podkreślono znaczenie europejskich sieci ekologicznych (NATURA 2000
i ECONET) oraz współpracę z województwami
ościennymi i Republiką Słowacką w celu zintegrowania działań w zakresie ochrony przyrody.
Zapowiedziano również objęcie ochroną „korytarzy ekologicznych łączących obszary podlegające
ochronie, ostoje (biocentra) przyrodnicze o znaczeniu międzynarodowym i krajowym”186.
W ramach kolejnego zadania priorytetowego,
jakim jest „tworzenie warunków przestrzennych
dla zapewnienia ochrony prawnej unikatowych
i wybitnych walorów przyrodniczych i krajobrazowych”, wyodrębniono w planie działania skierowane przeciw fragmentacji środowiska przyrodniczego wywołanej m.in. powstawaniem barier komunikacyjnych, urbanistycznych czy gospodarczych. Podkreślono negatywny wpływ
tego typu barier na rozwój populacji oraz migrację zwierząt i roślin. Istotne dla drożności korytarzy ekologicznych są też zaproponowane w planie działania dotyczące walorów krajobrazowych
Tabela 8.
Obszary chronione i powiązania przyrodnicze województwa małopolskiego z województwami ościennymi
(opracowanie własne na podstawie: Plan... małopolskiego 2003)
Obszary chronione
(obszary węzłowe i korytarze ekologiczne)
śląskie
• Park Krajobrazowy Orlich Gniazd
• Park Krajobrazowy Beskidu Małego
• rezerwat Madohora
• dolina Wisły (międzynarodowy korytarz ekologiczny)
• dolina Soły
• fragment otuliny Babiogórskiego Parku Narodowego
świętokrzyskie
• Miechowsko-Działoszycki Obszar Chronionego Krajobrazu
• Koszycko-Opatowiecki Obszar Chronionego Krajobrazu
• Nadnidziański Park Krajobrazowy z otuliną
• Solecko-Pacanowski Obszar Chronionego Krajobrazu
• „Obszar Chronionego Krajobrazu Dolina Wisły”
• dolina Wisły (międzynarodowy korytarz ekologiczny)
• Obszar miechowski (krajowy węzeł ekologiczny)
podkarpackie
• Magurski Park Narodowy z otuliną
• Park Krajobrazowy Pasma Brzanki
• Jastrzębsko-Żdżarski Obszar Chronionego Krajobrazu
• Obszar Chronionego Krajobrazu Pogórza Ciężkowickiego
• Obszar Chronionego Krajobrazu Dolina Wisły
leśnych, rolniczych i dolinnych („powiększanie
obszarów małych kompleksów leśnych; modyfikowanie granic dużych kompleksów leśnych; zapewnianie przestrzennej ciągłości terenów zalesionych i zadrzewionych w korytarzach ekologicznych; wprowadzanie i pielęgnowanie zadrzewień śródpolnych”)187. Wskazano również na konieczność podejmowania działań w celu zacho-
wania lub odtwarzania korytarzy ekologicznych
łączących otuliny parków narodowych i rezerwatów przyrody z obszarami sąsiadującymi188.
Spośród przedstawionych w planie projektowanych parków krajobrazowych (Żegociński,
Niepołomicki, Małych Pienin, Beskidu Niskiego)
na uwagę zasługuje Park Krajobrazowy Beskidu
Niskiego. Celowość utworzenia tego parku zosta-
Tabela 9.
Obszary węzłowe i korytarze ekologiczne o znaczeniu międzynarodowym i krajowym w województwie małopolskim
w ramach sieci ECONET-POLSKA (opracowanie własne na podstawie: Plan... małopolskiego 2003)
Znaczenie krajowe
Obszary węzłowe
1. Jura Krakowsko-Częstochowska
2. Obszar Żywiecki
3. Obszar Podhalański
4. Obszar Tatrzański
5. Obszar Sądecki
6. Obszar Beskidu Niskiego
1. Obszar Krakowski
2. Obszar Miechowski
3. Puszcza Niepołomicka
4. Beskid Mały
5. Pogórze Ciężkowickie
1. dolina Wisły
2. dolina Dunajca
3. dolina Czarnego Dunajca
4. obszar łączący Tatry, Pieniny, Spisz i Beskid Żywiecki
1. Beskid Średni i Beskid Wyspowy
2. doliny rzek: Soły, Skawy i Raby
34
Województwo małopolskie
ła w planie poparta argumentem o znaczeniu
Beskidu Niskiego w podtrzymaniu ciągłości ekologicznej wzdłuż głównego grzbietu Karpat.
Również w przypadku Parku Krajobrazowego
Małych Pienin jako jeden z celów pośrednich
utworzenia parku, a służący, jak zapisano, zapewnieniu zdolności ekosystemów do samoregulacji i samoregeneracji wymieniono ochronę korytarzy ekologicznych189.
Problem korytarzy ekologicznych został także
zauważony w przypadku Kotliny Orawsko-Nowotarskiej. Wskazano, że torfowiska tam występujące wykazują bardzo dużą bioróżnorodność,
zostały włączone w europejskie sieci ekologiczne
(ostoja przyrody programu NATURA 2000, obszar
węzłowy o znaczeniu międzynarodowym, korytarz sieci ECONET), a ulegają stopniowej degradacji. Stąd zapisano w planie, że priorytetowym
działaniem powinno być utworzenie rezerwatów
przyrody, a na obszarach, gdzie jest to niemożliwe
innych form ochrony przyrody (co najmniej użytków ekologicznych lub pomników przyrody)190.
W ramach konkretnych rozwiązań dotyczących ochrony przyrody i krajobrazu wymieniono
obszary węzłowe oraz korytarze ekologiczne
o znaczeniu międzynarodowym i krajowym sieci
ECONET (zestawienie w tab. 9. poprzednia strona). Podkreślono ważne miejsca województwa
małopolskiego w krajowej i europejskiej sieci
ekologicznej (obszary sieci ECONET stanowią
ponad 50% powierzchni województwa)191.
Zapis dotyczący koncepcji korytarzy ekologicznych znajduje się w rozdziale o kierunkach
zagospodarowania przestrzennego w sferze gospodarczej. Obok zaproponowanych w planie
sposobów przełamywania barier i ograniczeń
rozwoju wymieniono takie, których nie powinno
się przekraczać m.in. doliny rzek. Zapisano, że
powinny być one renaturalizowane i chronione
przed intensywnym zagospodarowaniem po to,
by mogły funkcjonować jako korytarze ekologiczne o szczególnym znaczeniu dla środowiska
przyrodniczego192.
Po raz kolejny, tym razem w rozdziale o kierunkach działań w sferze integracji z regionami
słowackimi, uwzględniono na pierwszym miej-
scu wspólną politykę w zakresie ochrony przyrody. Ma ona obejmować m.in. stworzenie spójnej
sieci ekologicznej w ramach systemu NATURA
2000 i ECONET193.
Na mapie przedstawiającej środowisko przyrodnicze województwa małopolskiego, stanowiącej załącznik graficzny do planu, obok systemu obszarów prawnie chronionych oraz proponowanych do objęcia ochroną prawną i włączenia
do sieci NATURA 2000, przedstawiono korytarze
ekologiczne i obszary węzłowe sieci ECONET.
Wskazuje to na świadomość twórców planu, którzy w ochronie przyrody uwzględniają koncepcję
powiązań przyrodniczych, mimo braku prawnych form ochrony korytarzy ekologicznych.
Szczególnie ważny w relacji planowanie przestrzenne – korytarze ekologiczne, a uwzględniony w planie zagospodarowania przestrzennego
województwa małopolskiego jest zapis mówiący
o zasadzie dbałości o ochronę środowiska przy
modernizacji i przebudowie sieci transportowej.
Odnotowano tu wprost konieczność wprowadzenia w infrastrukturze elementów niezbędnych
dla utrzymania łączności przyrodniczej w obszarach przeciętych drogami (m.in. przepustów czy
„zielonych mostów”)194.
Aspektem ochrony przyrody uwzględnionym
w planie, a mającym duże znaczenie dla drożności korytarzy ekologicznych, jest ograniczanie
rozproszenia budownictwa. Jednym z zaproponowanych narzędzi przeciwdziałających rozproszeniu osadnictwa jest objęcie nowych terenów
ochroną prawną (m.in. utworzenie parków krajobrazowych). Zapis ten umieszczony jest w rozdziale o kierunkach zagospodarowania przestrzennego w ramach działań zmierzających do
kształtowania ładu przestrzennego195. Tego typu
zapisy w planie należy uznać za ważne, ponieważ
zabudowa w Karpatach jest gęsta i rozproszona,
przez co migracja zwierząt napotyka na utrudnienia, zwłaszcza w kierunku W-E. Drogi poprowadzone wzdłuż dolin o układzie południkowym,
zabudowane z obu stron, stanowią często barierę
nie do przekroczenia przede wszystkim dla dużych ssaków.
Kolejnym istotnym, choć pośrednim ze względu na koncepcję korytarzy, elementem ochrony
przyrody umieszczonym w planie jest zapis mówiący o ochronie zasobów leśnych w paśmie
przygranicznym oraz podkreślenie współpracy
w zakresie wspólnej polityki ochrony środowiska
w ramach euroregionów „Tatry”, „Karpaty” i „Beskidy”196.
Zapisy wskazujące ewentualne presje na ciągłość korytarzy wiążą się z planowanym rozwojem infrastruktury drogowej, zwłaszcza w układzie południkowym (najważniejszy kierunek:
Kielce – Kraków – Chyżne, ponadto Busko Zdrój
– Koszyce – Brzesko – Nowy Sącz – Piwniczna oraz
Busko Zdrój – Tarnów – Gorlice – Konieczna)197.
Dużym zagrożeniem dla ciągłości korytarzy ekologicznych, o którym nie wspomina się w planie
w kontekście ochrony przyrody, jest również budowa autostrady A4 od Katowic w kierunku Rzeszowa. Niemniej, jak już wspomniano, zapis
uwzględniający konieczność wprowadzenia przepustów drogowych czy „zielonych mostów”
wskazuje na świadomość zrównoważonego planowania rozwoju sieci drogowej, uwzględniającego dbałość o środowisko przyrodnicze, choć
planowanie w zakresie dróg krajowych odbywa
się niestety nie na poziomie wojewódzkich planów zagospodarowania przestrzennego.
Podsumowanie
Podsumowując, należy stwierdzić, że w Planie
zagospodarowania przestrzennego województwa
małopolskiego koncepcja korytarzy ekologicznych została uwzględniona na różnych etapach
planowania przestrzennego. Nie tylko dostrzeżono istnienie korytarzy, wyznaczonych w sieci
ECONET, ale również podkreślono ich znaczenie
dla utrzymania różnorodności biologicznej oraz
spójności sieci ekologicznej na szczeblu krajowym i międzynarodowym.
Zaproponowano konkretne działania służące
ochronie korytarzy ekologicznych. Zapisano m.
in. potrzebę wprowadzenia przepustów czy „zielonych mostów” przy projektach infrastruktury
drogowej. Ochrona powiązań ekologicznych została również uwzględniona jako argument przy
niektórych propozycjach objęcia ochroną prawną nowych obszarów. Wskazano także na konieczność renaturalizacji i ochrony przed intensywnym zagospodarowaniem dolin rzecznych
tak, by mogły pełnić funkcję korytarzy. Zwrócono
również uwagę na problem korytarzy w skali lokalnej – zasugerowano poprawę jakości roślinności w obszarach miejskich.
W czterech celach nadrzędnych wynikających
ze Strategii rozwoju województwa małopolskiego,
wysoka jakość środowiska przyrodniczego i kulturowego wymieniana jest na równi z pozostałymi celami, takimi jak dążenie do poprawy
wykształcenia, aktywności i przedsiębiorczości
mieszkańców, trwały rozwój gospodarczy oraz
lepsza dostępność komunikacyjna regionu198.
Świadczy to o zrównoważonym podejściu do rozwoju regionu w kontekście społecznym, gospodarczym, infrastrukturalnym i ochrony środowiska.
2.1.7. Województwo mazowieckie
Zapisy bezpośrednio uwzględniające koncepcję korytarzy ekologicznych pojawiają się w rozdziale I. Podkreślono znaczącą pozycję województwa mazowieckiego w systemie przyrodniczym kraju ze względu na „ukształtowany system
powiązań ekologicznych, w którym najważniejszą rolę pełnią doliny rzeczne Wisły, Bugu, Narwi
i Pilicy”. Zwrócono zwłaszcza uwagę na doliny
Wisły i Bugu, które nie w pełni uregulowane stanowią ważne ogniwa paneuropejskich korytarzy
ekologicznych199.
Nawiązano także do krajowej sieci ekologicznej ECONET-POLSKA. Wymieniono w planie korytarze ekologiczne i obszary węzłowe o znaczeniu międzynarodowym i krajowym, które znajdują się w obrębie województwa mazowieckiego.
Przedstawiono je także w formie mapy, stano-
Województwo mazowieckie
36
Tabela 10.
Obszary węzłowe i korytarze ekologiczne o znaczeniu międzynarodowym i krajowym w województwie mazowieckim
w ramach sieci ECONET-POLSKA (opracowanie własne na podstawie: Plan... mazowieckiego 2004)
Znaczenie krajowe
Obszary węzłowe
1. Puszcza Kampinoska
2. Puszcza Pilicka
3. Puszcza Kurpiowska
4. Puszcza Piska
5. Dolina Środkowej Wisły
6. Dolina Dolnego Bugu
1. Puszcza Kozienicka
2. fragmenty Pojezierza Gostynińskiego
3. fragmenty Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego
4. fragmenty Puszczy Bolimowskiej
5. fragmenty Obszaru Siedleckiego
1. „Warszawski Wisły”
2. „Podwarszawski”
3. „Dolna Narwia”
Doliny rzek:
1. Wkry
2. Skrwy
3. Bzury
4. Słudwi
5. Pilicy
6. Świdra
7. Liwca
wiącej integralną część planu. Poniżej zamieszczono wykaz sporządzony na podstawie planu
(tab. 10.)
Korytarze ekologiczne zostały uwzględnione
przy opisie uwarunkowań wynikających z sąsiedztwa z innymi województwami. Obok powiązań infrastrukturalnych i funkcjonalnych wymieniono powiązania przyrodnicze obejmujące istnienie na granicy województw parków krajobrazowych, obszarów chronionego krajobrazu,
zbiorników wód podziemnych oraz korytarzy
ekologicznych i obszarów węzłowych200 (tab. 11.).
W rozdziale o uwarunkowaniach wewnętrznych, w opisie zasobów i jakości środowiska
przyrodniczego, przedstawiono system prawnych obszarów chronionych (parki narodowe,
parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, rezerwaty przyrody). Podkreślono, że choć
formy te stanowią ważne elementy opracowanej
koncepcji sieci ekologicznej ECONET, nie zapewniają ciągłości powiązań przyrodniczych. Zwrócono uwagę, że w zapewnieniu tej ciągłości ważną rolę odgrywają korytarze ekologiczne, zwłaszcza doliny rzeczne (o znaczeniu międzynarodowym doliny: Wisły, Bugu, Narwi i Pilicy oraz kra-
jowym: Wkry, Skrwy, Bzury, Słudwi, Świdry, Liwca), pradoliny oraz znaczne nierozczłonkowane
kompleksy leśne i rolno-leśne. Wskazano na konieczność objęcia „adekwatną formą ochrony
prawnej” obszarów jeszcze nie chronionych,
a także na egzekwowanie zasad działalności na
terenach już objętych ochroną201.
Ponadto podkreślono znaczenie wdrażania
systemu NATURA 2000 jako priorytet w polityce
ekologicznej państwa. W planie stwierdzono, że
większość obszarów wytypowanych do ochrony
w ramach tego systemu w województwie mazowieckim jest już prawnie chroniona. Zwrócono
również uwagę, że niezależnie od krajowych rozwiązań dotyczących ochrony przyrody, w województwie mazowieckim system NATURA 2000
będzie oparty właśnie na tych obszarach (już objętych prawną ochroną), a dzięki włączeniu ich w
ten system uzyskają status międzynarodowy202.
W podrozdziale o lasach wypunktowano zagrożenia dla prawidłowego funkcjonowania ekosystemów leśnych, m.in. niski stopień lesistości
(część zachodnia i środkowa województwa) oraz
dużą fragmentację kompleksów leśnych. W planie nie skorelowano tego z zagrożeniem dla funk-
Tabela 11.
Obszary chronione i powiązania przyrodnicze województwa mazowieckiego z województwami ościennymi
(opracowanie własne na podstawie: Plan... mazowieckiego 2004)
Obszary chronione
(obszary węzłowe i korytarze ekologiczne)
łódzkie
• Bolimowski Park Krajobrazowy
• Spalski Park Krajobrazowy
• obszar chronionego krajobrazu „Dolina Pilicy i Drzewiczki”
• korytarz Pilicy z obszarem węzłowym
Puszczy Pilickiej
• doliny rzek: Bzury, Słudwi, Przysowy
kujawsko-pomorskie
• Gostynińsko-Włocławski Park Krajobrazowy
• obszary chronionego krajobrazu: „Dolina Skrwy Lewej”,
„Przyrzecze Skrwy Prawej”, „Międzyrzecze Skrwy i Wkry”
• dolina Wisły
• Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie
• Pojezierze Gostynińskie
• obszar funkcjonalny „Zielone Płuca Polski”
• Welski Park Krajobrazowy
• obszary chronionego krajobrazu: „Zieluńsko-Rzęgnowski”,
„Okolice Rybna i Lidzbarka”
• Puszcza Kurpiowska
• dolina Wkry
• Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie
podlaskie
• Park Krajobrazowy „Podlaski Przełom Bugu”
• Nadbużański Park Krajobrazowy
• Nadbużański Obszar Chronionego Krajobrazu sąsiadujący z obszarami
chronionego krajobrazu po stronie województwa podlaskiego („Dolina
Bugu i Nurca”, „Równina Kurpiowska”, „Dolina Dolnej Narwi”)
• dolina dolnego Bugu
• Puszcza Kurpiowska
• obszar węzłowy doliny Narwi
lubelskie
• Kazimierski Park Krajobrazowy
• Wrzelowiecki Park Krajobrazowy
• obszary chronionego krajobrazu: „Łukowski”, „Solec n/Wisłą”,
„Dolina rzeki Zwoleńki”, „Nadwiślański”
• doliny Wisły i Bugu
świętokrzyskie
• Lasy Przysusko-Szydłowieckie
• Iłża-Makowiec
• Suchedniowsko-Oblęgorski Park Krajobrazowy
• Sieradowicki Park Krajobrazowy
• dolina Wisły
• Wzgórza Koneckie z Lasami Przysusko-Szydłowieckimi
cjonowania korytarzy ekologicznych, choć związek jest ewidentny 203.
W analizie SWOT stanowiącej podsumowanie
uwarunkowań wewnętrznych województwa mazowieckiego, jako słabe strony w sferze przyrodniczej, a pośrednio dotykające problem korytarzy
ekologicznych, wymieniono: „brak spójnego, regionalnego systemu obszarów chronionych; niską lesistość i znaczny stopień fragmentacji lasów; brak spójnej i rozstrzygającej koncepcji zagospodarowania dolin dużych rzek”204.
przestrzennego za priorytetowy kierunek woje-
wódzkiej polityki przestrzennej w zakresie
ochrony środowiska uznano poprawę warunków
funkcjonowania środowiska przyrodniczego.
Jako jeden z głównych celów wymienia się stworzenie spójnego systemu obszarów chronionych205. W celach szczegółowych odwołano się
bezpośrednio do koncepcji korytarzy ekologicznych („zapewnienie ciągłości powiązań przyrodniczych (korytarze ekologiczne regionalne i ponadregionalne)”), a także w sposób pośredni,
wskazując na działania sprzyjające poprawie
funkcjonowania korytarzy („wzmocnienie ochrony unikatowych dolin rzecznych i ich otoczenia;
38
Województwo mazowieckie
(...) zwiększenie lesistości i ochrona lasów”). Wytypowano konkretne obszary, które powinny zostać objęte ochroną prawną, co pośrednio przyczyni się do ochrony drożności korytarzy (doliny
rzek oraz kompleksy leśne). Zwrócono uwagę na
utworzenie obszarów chronionego krajobrazu,
które miałyby pełnić funkcję korytarzy ekologicznych między parkami krajobrazowymi istniejącymi i planowanymi oraz obszarami chronionego krajobrazu. W zakresie gospodarki leśnej istotne dla korytarzy ekologicznych jest
uwzględnienie w kierunkach działań „wyznaczania, tworzenia i powiększania zwartych kompleksów leśnych oraz leśnych pasów izolacyjnych” oraz stworzenie wojewódzkiego programu
zwiększania lesistości206.
Na uwagę zasługuje również fakt, że na mapie
przedstawiającej środowisko przyrodnicze województwa mazowieckiego, stanowiącej graficzny
załącznik do planu, obok systemu obszarów
prawnie chronionych oraz predysponowanych
do objęcia ochroną prawną i włączenia do sieci
NATURA 2000 przedstawiono korytarze ekologiczne i obszary węzłowe sieci ECONET. Wskazuje to na świadomość twórców planu, którzy
w ochronie przyrody uwzględniają koncepcję powiązań przyrodniczych, mimo braku prawnych
form ochrony korytarzy.
Zapisy wskazujące ewentualne presje na ciągłość korytarzy wiążą się z planowanym rozwojem infrastruktury drogowej. Jedynie w przypadku budowy autostrady A2 w warszawskim węźle
transportowym zwrócono uwagę na negatywny
wpływ planowanej drogi na środowisko przyrodnicze (przecięcie doliny Wisły i obszarów objętych ochroną: Mazowieckiego Parku Krajobrazowego, Chojnowskiego Parku Krajobrazowego
oraz rezerwatu „Łachy Brzeskie”)207. W pozostałych projektach rozwoju sieci drogowej, ujętych
w planie, kwestia ochrony przyrody nie jest podniesiona.
Przy wyznaczaniu obszarów problemowych
w województwie nie uwzględniono kwestii
ochrony środowiska, za kryterium delimitacji
przyjęto rozwój społeczno-gospodarczy i zróżnicowane możliwości rozwoju. Jedynie w przypadku obszaru problemowego aglomeracji warszawskiej wskazano na problemy środowiskowe m.in.
urbanizację terenów leśnych i cennych przyrodniczo (w tym parku narodowego i parków krajobrazowych), problem z gospodarką ściekową,
odpadami komunalnymi itd., co określono mianem tzw. presji zainwestowania na obszary cenne przyrodniczo208.
Podsumowanie
województwa mazowieckiego uwzględniono koncepcję korytarzy ekologicznych. W analizie wykorzystano krajową sieć ekologiczną ECONETPOLSKA, zwracając szczególną uwagę na znaczenie dolin rzecznych w utrzymaniu ciągłości powiązań przyrodniczych. Temat korytarzy podejmowany jest przede wszystkim przy opisie środowiska przyrodniczego województwa, ale też
w rozdziale o kierunkach zagospodarowania.
Dostrzeżono konieczność stworzenia spójnego
systemu obszarów chronionych i wskazano konkretną propozycję – m.in. połączenie obszarów
już chronionych obszarami chronionego krajobrazu209.
Niemniej jednak głównymi celami polityki
przestrzennej województwa mazowieckiego jest
wyrównanie dysproporcji rozwojowych, zrównoważony i harmonijny rozwój, zwiększenie
konkurencyjności regionu i poprawa warunków
życia, a ochrona przyrody jest tylko jednym
z celów operacyjnych służących osiągnięciu tych
priorytetowych zadań.
2.1.8. Województwo opolskie
województwa opolskiego już w rozdziale o uwarunkowaniach i ustaleniach KPPZK, wykazujących związek z zagospodarowaniem przestrzen-
nym województwa opolskiego, nawiązano do
koncepcji korytarzy. Z zapisów KPPZK w planie
przytoczono te, które odnoszą się do województwa. W przypadku systemu obszarów chronionych na terenie województwa KPPZK wymienia
wśród przestrzeni o wysokich walorach przyrodniczych (wskazanych do ochrony) m.in. konkretne obszary o największej różnorodności biologicznej, transmisyjne obszary dolin o największej
różnorodności biologicznej, obszary NATURA
2000 oraz obszary węzłowe i korytarze ekologiczne210 (tab. 12.).
także lądowe korytarze migracyjne dużych ssaków o znaczeniu krajowym (korytarz południowo-centralny).
W planie przełożono cele strategiczne wynikające ze Strategii rozwoju województwa opolskiego na cele polityki przestrzennej. Do ochrony
środowiska odniesiono następujące cele: „aktywizacja gospodarcza regionu z zachowaniem zasady zrównoważonego rozwoju” oraz „zapewnienie dogodnych warunków życia w regionie”.
W rozumieniu polityki przestrzennej cele te realizują się w ochronie i rozbudowie systemu obszarów chronionych212.
Tabela 12.
Obszary węzłowe i korytarze ekologiczne o znaczeniu międzynarodowym i krajowym w województwie opolskim
(opracowanie własne na podstawie: Plan... opolskiego 2010)
Znaczenie krajowe
Obszary węzłowe
1. Dolina Środkowej Odry
1. Bory Stobrawsko-Niemodlińskie
2. Góra św. Anny
3. Góry Opawskie
1. Dolina Odry
Doliny rzek:
1. Nysy Kłodzkiej
2. Prosny
W planie uwzględniono ustalenia wprost przeniesione z KPPZK. W odniesieniu do systemu obszarów chronionych ustalono obszary utrzymania, powiększenia, wzmocnienia i systemowych
powiązań przyrodniczych. Wymieniono istniejące i projektowane formy ochrony przyrody.
Wskazano również obszary powiązań przyrodniczych województwa z terenami zewnętrznymi
oraz pomiędzy elementami systemu regionalnego. Zalicza się do nich podsystem dolinnych korytarzy ekologicznych sieci ECONET-POLSKA (tab.
12.) oraz podsystem 18 dolinnych korytarzy ekologicznych o randze regionalnej, które zostały
określone w Opracowaniu ekofizjograficznym
województwa opolskiego. W planie zapisano, że
zgodnie z ustawą o ochronie przyrody zostaną
one objęte ochroną w ramach obszarów chronionego krajobrazu211. Do tego systemu zaliczono
W planie nawiązano do Strategii Rozwoju
Pogranicza Polsko-Czeskiego, której priorytety
w sferze kształtowania środowiska zakładają
m.in. współpracę w zakresie ochrony przyrody
i zasobów naturalnych213. Może to mieć istotne
znaczenie dla ochrony ciągłości ekologicznej.
W rozdziale o uwarunkowaniach zagospodarowania przestrzennego województwa, w opisie
systemu przyrodniczego wymieniono obszary
chronione (28% powierzchni województwa)214.
Nie odwołano się do koncepcji korytarzy ani idei
ochrony ciągłości przyrodniczej.
W podrozdziale o zewnętrznych uwarunkowaniach funkcjonalnych – powiązaniach przyrodniczych – podkreślono znaczenie współpracy
z Republiką Czeską i województwami sąsiednimi
w celu uniknięcia izolacji ekologicznej oraz optymalizacji systemu podtrzymującego ciągłość
40
Województwo opolskie
procesów przyrodniczych215. System powiązań
województwa opolskiego z regionami sąsiadującymi o różnej randze przedstawiono w tabeli poniżej (tab. 13.). Podkreślono, że powiązania regionalne (zarówno w obrębie kompleksów leśnych jak i powiązań dolinnych) powinny mieć
priorytet ochronny w planie regionalnym216.
Przy opisie transgranicznych powiązań przyrodniczych z Republiką Czeską zwrócono uwagę
na istniejącą łączność, którą zapewniają: po stronie czeskiej Park Krajobrazowy Jeseniki (Chranena Krajinna Oblast Jeseniky), po stronie polskiej
korytarz ekologiczny rzeki Biała Głuchołaska
z Parkiem Krajobrazowym „Góry Opawskie”
i „Otmuchowsko-Nyski Obszar Chronionego Krajobrazu”, a w części wschodniej, na Płaskowyżu
Głubczyckim, obszary chronionego krajobrazu:
„Las Głubczycki” i „Mokre – Lewice”. Podkreślono, że region ten posiada istotne znaczenie dla
zapewnienia ciągłości przestrzennej i funkcjonowania przestrzennych struktur przyrodniczych.
Dlatego też w planie zakłada się wzmocnienie
funkcji przyrodniczych i ustanowienie nowych
form ochrony przyrody. Wśród nich wymieniono
ostoje przyrodnicze obszarów NATURA 2000
oraz obszary chronionego krajobrazu. Warto
zwrócić uwagę, że w planie do objęcia ochroną w
ramach obszarów chronionego krajobrazu wskazano doliny rzeczne, ze względu na pełnioną
przez nie funkcję korytarzy ekologicznych217. Jest
to szczególnie istotne, bo wskazuje, że planiści
znaleźli rozwiązanie w obecnie obowiązującym
systemie prawnym, by objąć ochroną korytarze
ekologiczne.
W rozdziale opisującym problemy wspólne
z województwami sąsiednimi znów wskazano na
konieczność ochrony terenów cennych przyrodniczo, powołując się na sieć ekologiczną ECONETPOLSKA. Wymieniono po raz kolejny obszary stykowe z województwami sąsiednimi i Republiką
Czeską (tab. 13.).
W podsumowaniu uwarunkowań wewnętrznych metodą analizy SWOT w odniesieniu do środowiska przyrodniczego, za mocną stronę uznano m.in. powiązanie systemu przyrodniczego
województwa z otoczeniem zewnętrznym. Jed-
nocześnie zauważono, że zasoby przyrodnicze są
nierównomiernie rozmieszczone. Dostrzeżono
także dużą bioróżnorodność i zróżnicowanie walorów przyrodniczo-krajobrazowych, wskazując
na niewystarczającą ochronę gatunków i siedlisk218.
W rozdziale przedstawiającym bariery przestrzenne wymieniono m.in. obszary ochrony
prawnej (na podstawie przepisów ustawy o ochronie gruntów rolnych i leśnych, ustawy o ochronie
zabytków i opiece nad zabytkami, itd.)219. Wśród
nich wypisano wszystkie obszary objęte prawną
formą ochrony przyrody. Podkreślono, że ograniczenia ich użytkowania i zagospodarowania wynikają z przepisów ustawy o ochronie przyrody220. Ponadto wymieniono wszystkie korytarze
ekologiczne województwa opolskiego z uwzględnieniem układu hierarchicznego – korytarze dolinne o znaczeniu międzynarodowym, krajowym
i regionalnym, korytarze na terenach zurbanizowanych (rzeczne) oraz korytarze lądowe, wchodzące w skład głównych krajowych korytarzy
migracyjnych dużych ssaków. Przytoczono również definicję korytarzy („korytarze ekologiczne
to struktury linijne, zapewniające ciągłość przestrzenną regionalnego i lokalnego (w tym na terenach zurbanizowanych) systemu przyrodniczego, stanowiące drogi przesyłu i wymiany materialno-energetycznej i klimatycznej”) i podkreślono, że „jako elementy wiążące obszary zasilania biologicznego wymagają ochrony, kształtowania i wzmacniania”221.
Przy przedstawieniu konfliktów przestrzennych województwa zwrócono w planie uwagę na
konflikt obszarów eksploatacji surowców mineralnych na styku z obszarami o funkcjach przyrodniczych (zwłaszcza dolin rzecznych i terenów
objętych ochroną prawną)222. W przypadku konfliktów wywołanych rozwijającą się infrastrukturą techniczną i komunikacyjną podkreślono
zwłaszcza obszary przyrodnicze i konflikt „natury funkcjonalnej”. Wskazano, że rozwój infrastruktury przyczynia się do rozczłonkowywania
zwartych i ciągłych struktur przyrodniczych
(parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu). Wyszczególniono w planie konfliktowe
Tabela 13
Powiązania przyrodnicze województwa opolskiego z województwami ościennymi i Republiką Czeską
(opracowanie własne na podstawie: Plan... opolskiego 2010)
Powiązania przyrodnicze o znaczeniu:
Region sąsiedni
międzynarodowym
krajowym
regionalnym
Republika Czeska
• PK „Góry Opawskie”
-
• mniejsze doliny rzeczne (Osobłoga,
Prudnik, Opawa, Opawica)
• międzyregionalne kompleksy leśne
województwo
dolnośląskie
• korytarz ekologiczny
Dolina Odry
• obszar NATURA 2000
„Grądy Odrzańskie”
• dolina Nysy Kłodzkiej
• mniejsze doliny rzeczne
• obszar węzłowy „Bory Stobrawskie”
(Stobrawski PK i obszar chronionego
krajobrazu „Lasy Stobrawsko-Turawskie”)
województwo
śląskie
• korytarz ekologiczny
Dolina Odry
• korytarze migracyjne dużych ssaków
• Lasy Stobrawsko-Turawskie i Bory Kędzierzyńsko-Raciborskie (opolskie) i PK Lasy nad Górną Liswartą
i PK „Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud
Wielkich”
województwo
łódzkie
–
• dolina Prosny (proponowany
obszar chronionego krajobrazu)
• powiązanie gminy Rudniki z korytarzem
ekologicznym doliny Warty chronionym
w Załęczańskim Parku Krajobrazowym
• międzyregionalne kompleksy leśne
województwo
wielkopolskie
–
• dolina Prosny
• leśny kompleks promocyjny „Lasy Rychtalskie”
odcinki sieci infrastruktury komunikacyjnej
i technicznej (wymieniono obszary chronione
wraz z elementami infrastruktury, które je przecinają)223.
Przedstawiając w planie rezerwy w zagospodarowaniu przestrzennym, odniesiono się do korytarzy ekologicznych. Zapisano, że szczególne
predyspozycje do pełnienia funkcji przyrodniczych mają obszary systemu przyrodniczego województwa, czyli wojewódzki system obszarów
chronionych, krajowa sieć ECONET i europejska
sieć NATURA 2000. Na uwagę zasługuje, że podkreślono w tym systemie korytarze ekologiczne
oraz obszary węzłowe224.
Przy delimitacji obszarów problemowych, w
planie zwrócono uwagę na ochronę przyrody
oraz koncentrację wrażliwych struktur przyrod-
niczych i środowiskowych, choć zasadniczym
problemem dla województwa opolskiego jest depopulacja i na niej koncentruje się uwaga planistów225. Jednak i tu odwołano się do korytarzy
ekologicznych. W opisie obszaru problemowego
Doliny Odry wskazano, że jest to miejsce nakładania się konfliktów pomiędzy zagrożeniem powodziowym, terenami silnie zurbanizowanymi,
funkcjami przyrodniczymi doliny (korytarz ekologiczny i obszary objęte ochroną prawną) a eksploatacją surowców. Jednocześnie podkreślono,
że stanowi ona podstawową strukturę przestrzenną regionu, w tym oś ekologiczną, kluczową w krajowym i międzynarodowym systemie
obszarów przyrodniczych226.
W planie przedstawiono 18 zasad zagospodarowania przestrzennego, wśród których znalazły
42
Województwo opolskie
się zasady bezpośrednio odnoszące się do ochrony obszarów i systemów o cennych walorach
przyrodniczych i krajobrazowych, oraz mówiące
o zapewnieniu bezpieczeństwa ekologicznego,
racjonalnym wykorzystywaniu zasobów czy ograniczaniu ich degradacji. Na uwagę zasługuje również, że w przypadku innych zasad traktujących
o rozwoju sieci osadniczej, przemysłu, infrastruktury technicznej, energetyki czy turystyki podkreślano znaczenie środowiska przyrodniczego
i ograniczanie negatywnego na niego wpływu227.
W planie przyjęto dwa typy polityki przestrzennej – dla obszarów intensywnego i ekstensywnego zagospodarowania. W ramach obszarów ekstensywnego zagospodarowania wskazuje
się na ich stabilizację i wzmocnienie poprzez rozbudowę i ochronę systemu obszarów chronionych oraz wielofunkcyjny rozwój obszarów
otwartych228. Jest to ciekawe podejście do kształtowania przestrzeni, gdyż wskazuje na świadomość wartości terenów niezurbanizowanych,
które warto zachować takimi, jakie są.
W rozdziale przedstawiającym kierunki polityki przestrzennej odwołano się do koncepcji korytarzy. Wskazując działania, którymi ma być objęta aglomeracja opolska (pierwszy cel polityki
przestrzennej – ukształtowanie i wzmocnienie
aglomeracji opolskiej), wskazano na potrzebę
kształtowania terenów otwartych w powiązaniu
z systemem korytarzy ekologicznych229.
Czwarty cel polityki przestrzennej (z sześciu)
dotyczy ochrony i rozbudowy systemu obszarów
chronionych. Tu również nawiązano bezpośrednio do korytarzy ekologicznych. Jako jeden z kierunków działań wskazano rozbudowę terenów
biologicznie czynnych (zwiększenie potencjału
biologicznego). Wśród działań zaproponowano
udrożnienie korytarzy ekologicznych, wzbogacenie terenów otwartych roślinnością śródpolną
oraz zwiększenie powierzchni lasów na terenach
marginalnych. Drugim kierunkiem działań, bezpośrednio wskazującym na uwzględnianie korytarzy ekologicznych w planowaniu przestrzennych województwa, jest założenie utrzymania
powiązań przyrodniczych. Ma temu służyć utrzymanie ciągłości funkcjonalno-przestrzennej z te-
renami zewnętrznymi poprzez korytarze ekologiczne o znaczeniu międzynarodowym, krajowym i regionalnym230. Brakuje tu jedynie zapisu,
jak w rzeczywistości ma wyglądać realizacja tych
zamierzeń.
Podobne zapisy znalazły się w rozdziale przedstawiającym politykę przestrzenną w dziedzinie
ochrony środowiska. Głównym celem tej polityki
ma być „kształtowanie przyrodniczych struktur
przestrzennych oraz ochrona i poprawa jakości
środowiska, przy zapewnieniu zrównoważonego
rozwoju społeczno-gospodarczego”, a głównymi
kierunkami działań ma być: „dostosowanie zagospodarowania przestrzennego województwa do
naturalnych przyrodniczych predyspozycji, uwarunkowań i walorów”, „zachowanie i ochrona
różnorodności biologicznej, pomnażanie dziedzictwa i walorów przyrodniczo-krajobrazowych”, „ochrona i racjonalne gospodarowanie
zasobami środowiska” oraz „poprawa stanu środowiska naturalnego”231. W przypadku ochrony
korytarzy ekologicznych powtórzono zapis232
przedstawiony we wcześniejszym rozdziale
o głównych celach polityki przestrzennej województwa233. Na uwagę zasługuje zapis odnoszący
się do likwidacji przyrodniczo-środowiskowych
konfliktów przestrzennych, gdzie podkreślono
konieczność wyznaczania przebiegu infrastruktury drogowej, kolejowej i technicznej w sposób
jak najmniej konfliktowy z terenami chronionymi234.
W podrozdziale drobiazgowo przedstawiającym obszary kształtowania systemu przyrodniczego i zachowania różnorodności biologicznej235
ponownie nawiązano do koncepcji korytarzy
ekologicznych. Jednak, oprócz wyszczególnienia
po raz kolejny powiązań przyrodniczych236 oraz
wskazania ich na mapie237, zapis ten nie wniósł
niczego nowego.
Dopiero w kolejnym zapisie odnoszącym się
do obszarów likwidacji konfliktów przestrzennych zapisano, że w ramach ochrony korytarzy
ekologicznych rzek Odry, Nysy Kłodzkiej, Osobłogi i innych obszarów chronionych należy ograniczyć eksploatację surowców mineralnych. Wskazano również konkretne obszary, w których
powinno dojść do ograniczenia rozwoju infrastruktury technicznej i komunalnej w celu przeciwdziałania rozczłonkowywaniu struktur przyrodniczych238.
Warto zauważyć, że przy planowanym wzroście produkcji energii odnawialnej w odniesieniu
do energii wiatrowej zapisano w planie, że terenami wyłączonymi z lokalizacji elektrowni wiatrowych powinny pozostać nie tylko obszary cenne przyrodniczo objęte ochroną prawną, ale też
korytarze ekologiczne239.
W rozdziale przedstawiającym zasady kształtowania polityki przestrzennej w obszarach problemowych, po raz kolejny podkreślono znaczenie zachowania spójności ekologicznej – w przypadku Doliny Odry240, w obszarach górskich
i podgórskich241, w aglomeracji opolskiej242, w obszarze brzesko-grodkowskim243, w obszarze kędzierzyńsko-strzeleckim244, w północnym obszarze problemowym245, w południowym obszarze
problemowym246.
Warto zwrócić uwagę, że w planie województwa, wśród rekomendacji do polityki przestrzennej państwa, wskazano jako jedno z priorytetowych zagadnień rozwojowych w zakresie organizacji struktury przestrzennej kraju m.in. międzynarodowy korytarz ekologiczny doliny Odry,
umieszczając go obok III paneuropejskiego korytarza transportowego247. Korytarze ekologiczne
o znaczeniu europejskim (dolina Odry) i krajowym (Nysa Kłodzka i Prosna) oraz lądowe (zapewniające przemieszczanie się dużych ssaków)
uwzględniono także w rekomendacjach do polityki przestrzennej kraju w zakresie kształtowania i ochrony środowiska248. Dolinę Odry przedstawiono także jako obszar, gdzie nakładają się
konflikty między zagrożeniem powodziowym
a funkcjami przyrodniczymi (w tym korytarza
ekologicznego) i w związku z tym zarekomendowano ten obszar do włączenia w zakres polityki
przestrzennej państwa adresowanej do obszarów problemowych249.
W ramach rekomendacji do polityki przestrzennej sąsiednich regionów także podkreślo-
no ochronę istniejących zasobów, kształtowanie
i wzmacnianie systemu przestrzennych powiązań przyrodniczych (w tym korytarzy ekologicznych) – dla województwa dolnośląskiego, śląskiego, łódzkiego, wielkopolskiego, kraju ołomunieckiego i śląsko-morawskiego250.
Zapisy wskazujące ewentualne presje na ciągłość korytarzy wiążą się z planowanym rozwojem infrastruktury transportowej251. W kierunkach działania wskazano szereg konkretnych
działań służących rozwojowi infrastruktury drogowej252. Ponadto założono modernizację i rozbudowę infrastruktury odrzańskiej drogi wodnej253 w celu połączenia Odry z zachodnioeuropejskim systemem dróg wodnych, oraz przewidziano możliwość połączenia Odry z Dunajem.
Wskazano, że takie działania umożliwiłyby szansę wzrostu przewozu ładunków w komunikacji
krajowej i międzynarodowej (zwłaszcza towarów masowych, ładunków ponadgabarytowych
i przewozów kontenerowych)254. Mimo potencjalnie negatywnego wpływu tych działań na
funkcjonowanie korytarzy, warto zauważyć, że
w planie zestawiono cel nadrzędny (rozwój systemu transportowego i poprawa jego funkcjonowania) niemal na równi z celem „prośrodowiskowym” (rozwój bardziej ekologicznych i efektywnych systemów transportowych – szynowego
i zbiorowego)255. Jest to pozytywny zapis służący
ochronie przyrody, choć nie poprawiający drożności korytarzy.
Presją na drożność korytarzy ekologicznych
może być planowane zapewnienie ciągłości wałów przeciwpowodziowych256. Choć dostrzeżono
w planie, że dolina Odry stanowi obszar problemowy właśnie ze względu na nakładające się
w jej obszarze konflikty, wynikające z jednej strony z ochrony przeciwpowodziowej, a z drugiej
z ochrony funkcji przyrodniczych (w tym jako korytarza ekologicznego). Takie podejście sugeruje,
że planiści przy tworzeniu planów rozbudowy sieci wałów uwzględnią kwestię ochrony korytarzy.
44
Województwo podkarpackie
Podsumowanie
województwa opolskiego widać, że kwestia ochrony przyrody stanowi ważny element polityki
przestrzennej. Wiele razy i to przy opisie różnorodnych elementów (charakterystyka uwarunkowań zagospodarowania, współpraca z regionami
sąsiednimi, cele, zasady i kierunki zagospodarowania, rekomendacje dla polityki przestrzennej
kraju i regionów sąsiednich) podkreślano w planie znaczenie zachowania i ochrony korytarzy
ekologicznych.
Zaproponowano też konkretne rozwiązania,
w jaki sposób można chronić korytarze. Wskazano, że doliny rzeczne (pełniące funkcję korytarzy) mogą zostać objęte ochroną w ramach obszarów chronionego krajobrazu. Zaproponowano
również ograniczenia w eksploatacji surowców
mineralnych w dolinach rzecznych czy ograniczenia w lokalizacji elektrowni wiatrowych w obrębie korytarzy. Zabrakło natomiast konkretnych
rozwiązań w przypadku rozwoju infrastruktury
transportowej. Wspomniano tylko o konieczności minimalizowania niekorzystnego wpływu
tych inwestycji na przyrodę i obszary chronione.
2.1.9. Województwo podkarpackie
Pierwszy zapis pośrednio dotyczący koncepcji
korytarzy ekologicznych znajduje się w rozdziale
o uwarunkowaniach zewnętrznych, przy opisie
powiązań i wspólnych problemów z województwami sąsiednimi257. Podkreślono, że „sąsiedztwo
z województwem małopolskim charakteryzuje
się ciągłością wszystkich obszarów funkcjonalnych: strefy produkcji rolnej, strefy zurbanizowanej oraz strefy koncentracji walorów przyrodniczo-krajobrazowych w pasie podgórskim i górskim”. Jednak przy opisie sąsiedztwa z kolejnymi
województwami (świętokrzyskim i lubelskim)
nie zwrócono już uwagi na zachowanie ciągłości
ekologicznej, a podkreślono jedynie konieczność
wspólnych działań w celu ogólnie pojętej ochro-
ny środowiska (zwłaszcza w zakresie czystości
wód). Poniżej przedstawiono zestawienie, sporządzone na podstawie planu, obszarów prawnie
chronionych występujących na granicy województwa podkarpackiego z innymi województwami (tab. 14.).
Bezpośrednie odwołanie do koncepcji korytarzy ekologicznych znajduje się w rozdziale o uwarunkowaniach zewnętrznych, w podrozdziale
o wymogach współpracy transgranicznej. Zaznaczono tam, że „przebieg korytarzy ekologicznych
o znaczeniu międzynarodowym, położenie siedlisk i ostoi ptaków o znaczeniu międzynarodowym (NATURA 2000), międzynarodowych obszarów węzłowych i biocentrów (na podstawie
ECONET) oraz usankcjonowane prawnie obszary
chronione przyrodniczo i krajobrazowo wymuszają wspólne: polskie, ukraińskie i słowackie
działania na rzecz stałej współpracy przy ochronie stanu środowiska, stałym monitoringu wód,
gleb i powietrza” 258.
W rozdziale o uwarunkowaniach wewnętrznych, w podrozdziale o miejscu województwa
w KPPZK wśród kierunków rozwoju struktur
strefowych, wymienia się m.in. ochronę i kształtowanie przestrzeni przyrodniczej z uwzględnieniem kształtowania krajowej sieci ekologicznej.
Podkreślono również, że KPPZK zakłada całkowite podporządkowanie polityki ochrony i kształtowania obszarów cennych przyrodniczo, w zakresie tworzenia i realizacji programów kształtujących sieć ekologiczną, programom: NATURA
2000, ECONET. Wymieniono w planie zaproponowane do objęcia ochroną obszary według
ECONET-POLSKA lub NATURA 2000:
– o znaczeniu międzynarodowym: Pasmo Beskidów i Bieszczadów, Pogórze Przemyskie i Góry
Słonne, Lasy Janowskie, Puszczę Solską, Roztocze Południowe, Czarnorzecko-Strzyżowski
Park Krajobrazowy
– o znaczeniu krajowym: dolina środkowego
Sanu i pozostałości Puszczy Sandomierskiej,
Pogórze Strzyżowskie
– korytarze ekologiczne o znaczeniu międzynarodowym: doliny Wisły i dolinę górnego i dolnego Sanu259.
Tabela 14.
Obszary chronione województwa podkarpackiego występujące na granicy z innymi województwami
(opracowanie własne na podstawie: Plan... podkarpackiego 2002)
Województwo sąsiednie
Obszary chronione
małopolskie
• Park Krajobrazowy Pasma Brzanki
• Magurski Park Narodowy
• Obszary Chronionego Krajobrazu: Jastrzębsko-Żdżarski, Pogórza Ciężkowickiego
i Beskidu Niskiego
świętokrzyskie
• propozycja wspólnego Parku Krajobrazowego Doliny Wisły
lubelskie
• Roztoczański Park Narodowy
• Parki Krajobrazowe: Lasów Janowskich, Szczebrzeszyński, Krasnobrodzki, Puszczy Solskiej,
Południoworoztoczański
• Obszary Chronionego Krajobrazu (nie wymieniono konkretnych)
W rozdziale o uwarunkowaniach wewnętrznych, w podrozdziale o szansach rozwojowych,
kolejny raz pojawia się wzmianka o włączeniu
wybranych obszarów do europejskiej sieci
NATURA 2000 (zgodnie z planem wytypowane
obszary będą zajmować 19% powierzchni województwa podkarpackiego). Wspomniano także
o możliwościach zalesiania znacznych obszarów
województwa, w szczególności na glebach zdegradowanych260. Komentując ten fakt, warto
zwrócić uwagę, że zalesienia są w ogóle uwzględniane, jednak w planie odnosi się je tylko do gleb
zdegradowanych, a nie zaznacza się takiej potrzeby w nawiązaniu do zachowania i/lub przywrócenia drożności korytarzy ekologicznych.
Przy wyznaczaniu obszarów problemowych
związanych z niekorzystnymi zjawiskami w środowisku przyrodniczym nie odwołano się do
koncepcji korytarzy ekologicznych. Uwaga skoncentrowała się na obszarach zdegradowanych
ekologicznie (tereny eksploatacji surowców), zagrożonych powodziami, osuwiskami, erozją gleb,
zanieczyszczeniami powietrza, wód czy uszkodzeniami lasów261. Zapis o korytarzach pojawia
się natomiast przy wskazywaniu obszarów i sytuacji konfliktowych w strukturze funkcjonalnoprzestrzennej. Podkreślono tu wprost konflikt,
jaki stwarza system wałów przeciwpowodzio-
wych przecinający naturalne korytarze ekologiczne (w widłach Wisły i Sanu). Wskazano również na konflikt władz gminnych, właścicieli
gruntów, łowiectwa z podmiotami gospodarczymi w rolnictwie i poza rolnictwem, z wymaganiami, jakie niesie za sobą prawna ochrona obszarów cennych przyrodniczo. Podkreślono, że konflikt ten wpływa na zakłócenia działalności ekosystemu oraz ciągłości korytarzy ekologicznych262.
W optymistycznej wizji rozwoju regionu podkarpackiego założono, że nastąpi „wdrożenie
programu ochrony środowiska w ramach krajowej sieci ECONET i NATURA 2000”263. Tematu dalej nie rozwinięto. Skoncentrowano się na kwestiach ochrony wód i rekultywacji terenów poeksploatacyjnych.
Jednym z sześciu pól strategicznych określonym w Strategii rozwoju województwa podkarpackiego, a wpływającym na zagospodarowanie
przestrzenne, jest „kultura, turystyka i ochrona
środowiska”. Jako cel strategiczny wymieniono
m.in. „doskonalenie systemu ochrony przyrody
i gospodarki leśnej”. Ma być on zrealizowany, jak
wskazuje plan, poprzez stworzenie zintegrowanego systemu ochrony przyrody i zabezpieczenie
ciągłości lasu oraz jego produkcyjnych i pozaprodukcyjnych funkcji264. W planie nie odnosi się
tego do koncepcji korytarzy ekologicznych, ale
46
sam fakt myślenia systemowego o ochronie przyrody i o ciągłości lasów może sprzyjać ochronie
korytarzy.
Istotny zapis znalazł się również w polu strategicznym „infrastruktura”. Jednym z celów jest
rozwój i modernizacja infrastruktury technicznej, przy czym wskazano, że priorytetem ma być
ochrona środowiska265. Nie uwzględniono za to w
ogóle kwestii ochrony środowiska w polu współpracy międzynarodowej.
W ostatnim podrozdziale rozdziału o uwarunkowaniach wewnętrznych województwa przedstawiono wnioski, jakie zgłosiły organy rządowe,
samorządowe i instytucje wyspecjalizowane
podczas opracowywania planu. Wniosków i informacji dotyczących ochrony środowiska było
najmniej (71), przy ogólnej liczbie ok. 824 (pozostałe: infrastruktura społeczno-gospodarcza –
103, infrastruktura techniczna – ok. 650)266. Warto zaznaczyć, że wśród tych wniosków znalazły
się 3 wnioski miast i gmin dotyczące ochrony korytarzy ekologicznych wzdłuż dolin rzecznych
oraz 5 wniosków gmin dotyczących włączenia terenu gminy w system obszarów ochrony przyrody i krajobrazu267. Z jednej strony wskazuje to na
zainteresowanie niektórych gmin tego typu problematyką, a z drugiej pokazuje, w jak znikomym
stopniu ochrona ciągłości przyrodniczej jest
w świadomości decydentów.
W planie zapisano zadania wynikające ze Strategii rozwoju województwa podkarpackiego na
lata 2000-2006 w zakresie stworzenia „zintegrowanego systemu ochrony przyrody”. Wśród nich
wymieniono268:
– utworzenie Turnickiego Parku Narodowego
– utworzenie Parku Krajobrazowego Puszczy
Sandomierskiej
– utworzenie nowych rezerwatów przyrody
– utworzenie na obszarze województwa sieci
ekologicznej NATURA 2000.
Oceniając te działania dziś (2011), można
stwierdzić, że wciąż pozostają w sferze planów.
We wnioskach dotyczących elementów na granicy z innymi województwami założono utworzenie 3 nowych form ochrony przyrody na styku
3 województw269.
W podsumowaniu uwarunkowań zewnętrznych województwa metodą analizy SWOT, za
szansę uznano położenie województwa w „międzynarodowym i ponadregionalnym systemie
wielkoprzestrzennych obszarów chronionych
przyrodniczo i kulturowo, dających możliwość
uczestnictwa w międzynarodowych i ponadregionalnych programach (ECONET, NATURA 2000,
Transgraniczne Obszary Chronione, Międzynarodowy Rezerwat Biosfery „Karpaty Wschodnie”)”.
Jednocześnie zestawiono to uwarunkowanie
z zagrożeniem, które zidentyfikowano jako przewagę programów dla funkcji ochronnych nad
programami restrukturyzacji gospodarczej i aktywizacji społecznej. Uzasadniając, że uniemożliwia to intensywny i swobodny rozwój społecznogospodarczy. Za szansę uznano również proekologiczną politykę Unii Europejskiej i państwa,
zauważając, że nakłady finansowe na ochronę
środowiska są wciąż zbyt niskie. Ponadwojewódzkie systemy ochrony przyrody (parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu) także
wymieniono jako szansę, ale dostrzeżono niekompatybilność programów i działań administracyjnych, która wynika z podziału administracyjnego kraju270.
Dolina Wisły w analizie SWOT po stronie szans
została uznana jako „łączący element przestrzenny” (wspólny z województwami: małopolskim,
świętokrzyskim i lubelskim), który daje szansę
utworzenia i realizacji zintegrowanego programu ochrony krajobrazowej, przyrodniczej, sanitarnej i przeciwpowodziowej oraz możliwość
gospodarczego wykorzystania. W sferze zagrożeń Wisła postrzegana jest w planie jako element
graniczny i bariera (głównie komunikacyjna) we
wspólnych ponadregionalnych programach rozwoju przestrzennego i społeczno-gospodarczego271. Nie wspomina się w ogóle o znaczeniu doliny Wisły jako korytarza ekologicznego.
W rozdziale o kierunkach polityki przestrzennej, przy wymienianiu celów polityki przestrzennej województwa w dziedzinie środowiska naturalnego i kulturowego, nie odwołano się w bezpośredni sposób do koncepcji korytarzy ekologicznych272. Wśród trzech celów (1. efektywne
wykorzystanie stanu zainwestowania, 2. poprawa jakości życia i równoważenie rozwoju,
3. zwiększenie konkurencyjności województwa)
przy 1. celu wymieniono „utrzymanie trwałości
i odnawialności procesów ekologicznych, stabilności ekosystemów, zachowanie różnorodności
biologicznej i dziedzictwa geologicznego, zapewnienie ciągłości istnienia gatunków roślin i zwierząt wraz z siedliskami, ochrona powierzchni
ziemi i gleb, głównie poprzez wielkoobszarowy
system ochrony przyrody”273. W zapisie tym można się doszukać wzmianki o ochronie ciągłości
przyrodniczej. W planie większe znaczenie przy
określaniu kierunków polityki przestrzennej
w ochronie środowiska przypisuje się m.in. odpowiedniej gospodarce odpadami, zasobami
wodnymi czy wykorzystaniu zasobów środowiska w celach turystycznych.
Wśród czterech zasad ogólnych przyjętych
w gospodarce przestrzennej województwa, jako
ostatnią wymieniono zgodność funkcji obszaru
ze sposobem gospodarowania i z realizowanymi
inwestycjami, przy czym podkreślono, że szczególnie ważne jest przestrzeganie warunków,
ograniczeń, zakazów i nakazów w obszarach
chronionych274. Odnosząc się do środowiska naturalnego i kulturowego, przedstawiono trzynaście szczegółowych zasad, a wśród nich wymieniono „tworzenie spójnego systemu ekologicznego poprzez rozwój wielkoprzestrzennych obszarów ochrony środowiska naturalnego i kulturowego” oraz zasadę integracji działań na rzecz
ochrony środowiska na obszarach graniczących z
innymi państwami i województwami275. Choć
brak w tych zasadach bezpośredniego odwołania
do korytarzy ekologicznych, wydaje się, że te
dwie wyżej wymienione zasady przyjęte w planie
mogą pośrednio pozytywnie wpłynąć na ochronę
ciągłości przyrodniczej.
Przy zasadach dotyczących struktury przestrzennej wskazano na wprowadzenie nowych
zasad dotyczących użytkowania obszarów zgodnych z programami międzynarodowymi i ponadregionalnymi, wśród których wymieniono
ECONET, NATURA 2000, Zielone Karpaty. Znów
wspomniano o konieczności współpracy na tere-
nach transgranicznych w zakresie ochrony przyrody. Podkreślono także, by była realizowana faktyczna ochrona przyrody na obszarach do tego
przeznaczonych, a w przypadku istnienia zagrożeń na tych terenach, by były one likwidowane.
Wspomniano także o konieczności powiększania
strefy produkcji leśnej poprzez zalesienia na słabych gruntach276, ale nie odniesiono tego do poprawy drożności korytarzy.
Przy opracowywaniu planu wygenerowano
306 propozycji zadań i działań rządowych i samorządowych, służących realizacji celów ponadlokalnych, które doprowadzą do osiągnięcia zamierzonego stanu zagospodarowania przestrzennego województwa. Z tej liczby 89 zadań i działań
dotyczy środowiska naturalnego i kulturowego
(pozostałe: infrastruktura społeczno-gospodarcza – 87, infrastruktura techniczna – 130). Wśród
tych zadań podkreślono szczególnie m.in. utworzenie europejskiej sieci ekologicznej NATURA
2000, utworzenie 73 rezerwatów przyrody,
utworzenie parków krajobrazowych i obszarów
chronionego krajobrazu, zwiększenie lesistości277. Są to działania, które można ocenić pozytywnie w odniesieniu do korytarzy ekologicznych, choć w planie związek ten nie został zauważony.
Bezpośrednie odwołanie do koncepcji korytarzy ekologicznych znajduje się w podrozdziale
o kryteriach wyboru działań oraz zadań rządowych i samorządowych służących realizacji ponadlokalnych celów publicznych278. Wśród kryteriów specyficznych dotyczących środowiska naturalnego i kulturowego wskazano ochronę korytarzy ekologicznych wzdłuż dolin rzecznych, choć
niezrozumiałym jest umieszczenie tego w punkcie o ograniczaniu obszarów zagrożeń powodziowych i negatywnych skutków procesów osuwiskowych. Oryginalny zapis przedstawiono poniżej:
„– ograniczanie obszarów zagrożeń powodziowych i negatywnych skutków procesów osuwiskowych (ochrona korytarzy ekologicznych
wzdłuż dolin rzecznych, opracowanie odpowiednich dokumentacji, studia programowoprzestrzenne)”279.
48
Wśród tych kryteriów wymieniono również
dostosowanie się do standardów Unii Europejskiej w zakresie m.in. ochrony przyrody, w tym
utworzenie systemu NATURA 2000.
W podrozdziale dotyczącym ustaleń planu
w zakresie zagospodarowania przestrzennego
województwa w strefie rozwoju turystyki, wypoczynku i funkcji uzdrowiskowej znajduje się jednozdaniowa wzmianka o ochronie korytarzy.
Dotyczy ona projektowania różnorodnych form
ochrony przyrody m.in. w ramach programu NATURA 2000 (m.in. w Beskidach i Bieszczadach)
czy ECONET „dla korytarzy i obszarów ekologicznych”, a w pasie przygranicznym w ramach koncepcji Transgranicznych Obszarów Chronionych280. Nie zaproponowano tu żadnych konkretnych działań, ani nie wskazano żadnych konkretnych obszarów, które miałyby zostać objęte
ochroną.
Obszary te zostały wymienione w podrozdziale dotyczącym ściśle ustaleń planu w zakresie
ochrony zasobów środowiska, w zakresie kształtowania systemu ochrony przyrody i krajobrazu281. Już w pierwszym zdaniu podkreślono,
że w województwie podkarpackim „funkcjonuje
system obszarów chronionych i wzajemnie
uzupełniających się form ochrony łączonych
korytarzami ekologicznymi” (wyróżnienia
w tekście jak w oryginale)282. Warto zauważyć, że
choć bezpośrednio w żadnym przypadku nie odwołano się do argumentu ochrony korytarzy, to
często w przypadku projektowanych nowych
form ochrony przyrody (parków krajobrazowych,
obszarów chronionego krajobrazu) była mowa
o łączeniu już istniejących form ze sobą lub/i
z gminami (np. projekt Obszaru Chronionego
Krajobrazu Pogórza Dynowskiego, który powstanie z połączenia Hyżniańsko-Gwoźnickiego i Przemysko-Dynowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu)283.
W podrozdziale tym przedstawiono również
w skrócie ideę programu NATURA 2000, wymieniono konkretne obszary w województwie podkarpackim, które mają zostać do niego włączone.
Zaznaczono, że większość zaproponowanych obszarów jest już objęta prawną ochroną, a te, które
jeszcze nie są, „proponuje się objąć ochroną jako
tzw. Obszary Wrażliwe Ekologicznie – formą
ochrony, która w Polsce wprowadzona zostanie
w ramach realizacji pilotowego programu rolnośrodowiskowego SAPARD w wybranych regionach”284. Nie wspomina się tu w żaden sposób
o znaczeniu programu NATURA 2000 dla ochrony sieciowej.
W podrozdziale dotyczącym ściśle ustaleń planu w zakresie ochrony zasobów środowiska, dotyczących ochrony wód powierzchniowych i podziemnych odwołano się bezpośrednio do koncepcji korytarzy ekologicznych. Ograniczono się jednak zaledwie do wymienienia czterech korytarzy
ekologicznych (Wisły i Sanu o znaczeniu międzynarodowym oraz Wisłoka i Wisłoki o znaczeniu
regionalnym) w kontekście ich korzystnego
wpływu na stan czystości wód285.
Również w części dotyczącej gospodarki leśnej i zalesień odwołano się do koncepcji korytarzy. Wśród zasad zagospodarowania obszarów
leśnych dopuszczono lokalizację inwestycji związanych z gospodarką leśną oraz infrastrukturą
techniczną w przypadku braku innych rozwiązań. Przy czym podkreślono, że jest to możliwe
pod warunkiem „zachowania obszarów skupisk
roślinności o szczególnych wartościach przyrodniczych, krajobrazowych i ekologicznych, występowania skupisk gatunków chronionych, korytarzy ekologicznych, ostoi zwierząt”. Również
wśród obszarów przewidzianych pod zalesienia
i zadrzewienia wymieniono m.in. korytarze ekologiczne obok np. obszarów źródliskowych czy
zdegradowanych286.
Cały jeden podrozdział w planie poświęcono
ustaleniom dotyczącym ochrony korytarzy ekologicznych. Wymieniono tu wspomniane już
wcześniej cztery korytarze ekologiczne występujące na terenie województwa podkarpackiego
o znaczeniu międzynarodowym – doliny Wisły
i Sanu oraz o znaczeniu regionalnym – doliny
Wisłoki i Wisłoka. Wskazano także generalne zasady ochrony i zagospodarowania korytarzy, m.
in. niedopuszczalne wyznaczanie nowych terenów budowlanych w obrębie korytarzy, dopuszczenie budowy urządzeń rekreacji i turystyki bez
obiektów kubaturowych. Wypunktowano czternaście zasad wskazujących, co należy robić w obrębie korytarzy np. dążyć do zachowania i odtwarzania istniejącej zieleni łęgowej, zmniejszyć negatywne oddziaływanie transportowych inwestycji liniowych m.in. poprzez budowę przejść
dla zwierząt pod i nad drogami, urządzeń ograniczających hałas, grodzenie dróg itd. 287.
W ustaleniach w zakresie ochrony środowiska
w energetyce zwrócono uwagę, by eliminować
bariery i pułapki ekologiczne powstające w czasie budowy czy eksploatacji obiektów, zwłaszcza
w obszarach o dużych walorach przyrodniczych
i na trasach intensywnych przelotów ptaków.
Zaproponowano znakowanie linii energetycznych. Wskazano również, by na obszarach szczególnie cennych przyrodniczo i krajobrazowo dążyć do rozwoju przesyłu energii elektrycznej
podziemnymi kablami288.
W podrozdziale dotyczącym ustaleń w zakresie ochrony, kształtowania i racjonalnego wykorzystania krajobrazu kulturowego, w przypadku
niektórych propozycji działań uwzględniono
koncepcję korytarzy. Zaproponowano m.in. by
kształtować tereny zieleni sąsiadujące z ciągami
komunikacyjnymi tak, by zapewnić ochronę
przed hałasem, wzbogacić walory krajobrazowe,
ale również, by nie prowokować migracji zwierząt przez ciągi komunikacyjne. Wskazano również na konieczność prowadzenia porozumień na
szczeblu międzynarodowym i regionalnym oraz
współpracy między instytucjami celem rozbudowy istniejącego systemu obszarów prawnie chronionych na terenach transgenicznych tak, by zapewnić „pełną ochronę powiązań i korytarzy
ekologicznych oraz krajobrazu”289.
W rozdziale przedstawiającym wnioski do polityki przestrzennej zagospodarowania kraju,
wśród sześciu problemów społeczno-gospodarczych, w których powinno województwu podkarpackiemu pomóc państwo, znalazł się punkt mówiący o pomocy w objęciu prawną formą ochrony ponad połowy powierzchni województwa290.
W jednym z ostatnich rozdziałów planu zestawiono działania i zadania w ujęciu przedmiotowym, których realizacja jest niezbędna dla osią-
gnięcia założonych w planie celów. Wśród zadań
dotyczących środowiska naturalnego i kulturowego na pierwszym miejscu umieszczono „rozwój systemu ochrony obszarów o najwyższych
walorach krajobrazowych i najbardziej wartościowych zasobach przyrodniczych”291. Wskazano m.in. na wdrożenie europejskiej sieci ekologicznej NATURA 2000 oraz na ochronę korytarzy
ekologicznych, w tym wzdłuż dolin rzecznych
o znaczeniu międzynarodowym, krajowym i regionalnym (Wisła, San, Wisłoka, Wisłok). W uzasadnieniu napisano m.in. że ochrona korytarzy
umożliwi migrację zwierząt wodnych i lądowych
oraz podkreślono, że rola korytarzy jest szczególnie ważna przy pokonywaniu bariery jaką stanowią wielkie miasta292.
Zapisy wskazujące ewentualne presje na ciągłość korytarzy wiążą się z planowanym rozwojem infrastruktury drogowej. Rozwój sieci drogowej jest uwzględniany na wszystkich etapach
planowania przestrzennego, m.in. w celach polityki przestrzennej293 czy w odniesieniu do konkretnych ustaleń w zakresie infrastruktury technicznej294. Istotny jest fakt, że przy ustaleniach
dotyczących ochrony korytarzy ekologicznych
wskazano na ten problem i stwierdzono, że należy „zmniejszać negatywne oddziaływanie transportowych inwestycji liniowych” (np. budowa
przejść dla zwierząt nad i pod drogami)295.
Ewentualną presję na ciągłość korytarzy ekologicznych może również wywierać planowana
budowa wałów przeciwpowodziowych296. W tym
przypadku jednak nie wskazano żadnych rozwiązań niwelujących negatywny wpływ budowania
wałów na migrację zwierząt.
Podsumowanie
W polityce przestrzennej województwa podkarpackiego ochrona środowiska odgrywa istotną rolę. Z analizy planu zagospodarowania przestrzennego województwa w kontekście uwzględnienia koncepcji korytarzy ekologicznych szczególnie ważny jest fakt, że cały jeden podrozdział
poświęcono przedstawieniu konkretnych ustaleń
50
Województwo podlaskie
dotyczących ochrony korytarzy w planowaniu
przestrzennym. Istotne jest również to, że kwestia ochrony korytarzy pojawia się też w innych
dziedzinach planowania przestrzennego np. przy
wskazywaniu ustaleń w zakresie gospodarki leśnej czy w zakresie ochrony, kształtowania i racjonalnego wykorzystania krajobrazu kulturowego.
W planie wskazano również konkretne działania, które mają służyć ochronie korytarzy. Należą
do nich m.in. budowa przejść dla zwierząt nad
i pod drogami, znaczenie linii energetycznych,
ochrona dolin rzecznych. Podkreślono także wielokrotnie konieczność stworzenia w województwie podkarpackim systemu ochrony przyrody
w ramach programu NATURA 2000 i ECONET
oraz rozszerzenie systemu obszarów prawnie
chronionych (m.in. poprzez utworzenie nowych
rezerwatów przyrody czy obszarów chronionego
krajobrazu).
2.1.10. Województwo podlaskie
Pierwsze zapisy odnoszące się do koncepcji
korytarzy ekologicznych w Planie zagospodarowania przestrzennego województwa podlaskiego
znajdują się przy opisie problemów wspólnych
z województwami sąsiednimi. We współdziałaniach z województwem warmińsko-mazurskim
w zakresie ochrony środowiska zwrócono uwagę
na ochronę transgranicznych kompleksów leśnych oraz tworzenie leśnych korytarzy migracyjnych, które przez kilka nadleśnictw łączyłyby
dolinę Biebrzy z Puszczą Piską297. W przypadku
wszystkich województw sąsiednich wskazano na
potrzebę opracowania i realizacji programu
NATURA 2000, a odnośnie województwa mazowieckiego i lubelskiego na potrzebę ujednolicenia statusu i zasad ochrony prawnej obszarów
transgranicznych298. W tabeli poniżej zestawiono
obszary prawnie chronione województwa podlaskiego występujące na granicy z województwami
sąsiednimi (tab. 15.).
W rozdziale o wpływie procesów integracji
europejskiej na województwo poświęcono jeden
podrozdział kształtowaniu sieci ekologicznej.
Opisano procedurę tworzenia sieci ekologicznej
NATURA 2000, a w przypadku krajowej sieci
ECONET zapisano, że w związku z powoływaniem obszarów NATURA 2000 jej wdrażanie nie
będzie kontynuowane299. Jeszcze raz do programu NATURA 2000 odwołano się przy opisie
wniosków z KPPZK dotyczących polityki kształtowania krajowej sieci ekologicznej. Za cel podstawowy uznano stworzenie sieci NATURA 2000.
Realizacja tego celu ma polegać m.in. „na zapewnieniu łączności przestrzennej i funkcjonalnej
sieci przez korytarze ekologiczne, ochronie procesów i więzi przyrodniczych, integrujących system przyrodniczy” oraz „ochronie ostoi i siedlisk,
warunkujących przetrwanie roślin i zwierząt”.
Zwrócono również uwagę na konieczność integrowania celów ochrony przyrody z innymi politykami branżowymi300, nie podano natomiast
żadnych konkretnych kierunków działań. Również przy wskazywaniu celów zagospodarowania
przestrzennego raz jeszcze podkreślono konieczność tworzenia sieci NATURA 2000 w ramach
realizacji celu – kształtowanie zrównoważonych
struktur przestrzennych301.
W planie zapisano konieczność współpracy
w zakresie ochrony i kształtowania środowiska
z Republiką Białoruską i Republiką Litewską
(w tym również w ramach współpracy euroregionalnej302), m.in. przy monitoringu jakości środowiska, w leśnictwie, przy zagospodarowaniu
transgranicznych obszarów chronionych i tworzenia nowych303. Nie uwzględniono w planie
działań na rzecz wspólnej ochrony ciągłości ekologicznej, ale współpraca międzynarodowa
w ochronie środowiska już jest ważnym krokiem.
W planie przedstawiono ustalenia i wnioski
z „Polityki transportowej państwa na lata 2001-2015 dla zrównoważonego rozwoju”. Wśród wymienionych zasad zrównoważonego rozwoju zapisano sposoby zabezpieczania rejonów „wrażliwych ekologicznie” (m.in. dolin rzecznych, obszarów podmokłych, leśnych, zabytkowych, uzdrowiskowych, mieszkaniowych). Wskazano, że należy
Tabela 15.
Obszary chronione województwa podlaskiego występujące na granicy z innymi województwami
(opracowanie własne na podstawie: Plan... podlaskiego 2003)
Obszary chronione
• obszary chronionego krajobrazu: „Jezioro Rajgrodzkie”, „Puszcza Romincka – Dolina Błędzianki”, „Pojezierze Północnej Suwalszczyzny”, „Równina Kurpiowska i Dolina Dolnej Narwi”
mazowieckie
• obszary chronionego krajobrazu: „Dolina Bugu”, „Dolina Bugu i Nurca”
lubelskie
• obszary chronionego krajobrazu: „Dolina Bugu”
je uwzględniać w planowaniu przestrzennym.
Podkreślono konieczność opracowania dla tych
obszarów „specjalnych programów uwzględniających doprowadzenie do spełnienia wymagań
środowiskowych przez istniejącą infrastrukturę
transportową, w szczególności w zakresie hałasu, emisji spalin, ochrony wód, flory i fauny oraz
krajobrazu naturalnego i kulturowego”304. Zatem
pośrednio uwzględniono koncepcję korytarzy,
jednak nie przedstawiono żadnych konkretnych
rozwiązań.
W rozdziale o uwarunkowaniach wewnętrznych zagospodarowania przestrzennego zestawiono i opisano obszary objęte prawną ochroną,
podkreślając duże walory przyrodnicze województwa. Wskazano też na konieczność objęcia
ochroną prawną nowych obszarów, w tym dolin
rzecznych, jak to określono w planie, „istotnych
dla funkcjonowania systemu przyrodniczego”305.
Jednak nie odniesiono się bezpośrednio do koncepcji korytarzy.
Przy wskazywaniu barier zagospodarowania
przestrzennego jako pierwsze wymieniono bariery wynikające z ochrony środowiska, m.in. istnienie parków narodowych i krajobrazowych,
obszarów chronionego krajobrazu. Nawiązano
pośrednio do ochrony korytarzy ekologicznych.
Podkreślono bowiem konieczność zachowania w
stanie naturalnym terenów aktywnych biologicznie i ich powiązań. Zwrócono uwagę na ograniczenie do niezbędnego minimum przeznaczenia
lasów ochronnych na cele nieleśne i potrzebę do-
stosowania zagospodarowania, w tym turystycznego do naturalnej chłonności przyrodniczej
obszarów306.
Wśród pięciu celów strategicznych przyjętych
w Strategii rozwoju województwa podlaskiego,
a wpływających na zagospodarowanie przestrzenne i zapisanych w planie, w dwóch odwołano
się do kwestii środowiskowych. Założono racjonalne wykorzystywanie walorów przyrodniczych
oraz podkreślono konieczność współpracy między państwami sąsiednimi w dziedzinie ochrony
środowiska307. Powtórzono ten zapis przy wskazywaniu celów zagospodarowania przestrzennego województwa308. Ponadto przedstawiono
w planie priorytety rozwoju województwa, które
mają bezpośrednie przełożenie na kierunki zagospodarowania przestrzeni. Wśród nich wskazano
m.in. na konieczność objęcia ochroną prawną
Niecki Michałowsko-Gródeckiej i niektórych dolin rzecznych, podkreślając ich znaczenie dla
funkcjonowania systemu ekologicznego województwa. Zapisano również potrzebę podniesienia statusu ochronnego niektórych obszarów
chronionych, w tym Puszczy Białowieskiej oraz
dolin Bugu i Dolnej Narwi309.
Za zasadę zagospodarowania przestrzennego
przyjęto zasadę zrównoważonego rozwoju.
W zakresie ochrony środowiska zapisano kilka
zasad, które pośrednio uwzględniają potrzebę
ochrony ciągłości ekologicznej. Podkreślono
m.in. konieczność wzmacniania więzi między
obszarami węzłowymi, zapobiegania procesowi
52
Województwo podlaskie
„rozlewania się zabudowy”, lokalizowania elementów infrastruktury transportowej w sposób
minimalizujący jej negatywny wpływ na środowisko. Ponadto przy zalesianiu gruntów za jedne
z priorytetowych obszarów wskazano korytarze
migracyjne zwierząt i węzły hydrograficzne oraz
obszary, które poprawiają ciągłość i zwartość
kompleksów leśnych310.
W zasadach zagospodarowania i użytkowania
lasów uwzględniono koncepcję korytarzy ekologicznych. Zapisano, że w miejscowych planach
zagospodarowania przestrzennego powinno się
uwzględnić m.in. korytarze ekologiczne między
kompleksami leśnymi oraz usuwanie barier ekologicznych i „przyjazne” lasom zagospodarowanie terenów przyległych do lasów. Wskazano
również na potrzebę wprowadzania zadrzewień,
zakrzewień i plantacji drzew na polach311. Działania tego nie skorelowano z poprawą drożności
korytarzy.
W kierunkach zagospodarowania przestrzennego dotyczących ochrony środowiska po raz kolejny przedstawiono konieczność wdrożenia programu NATURA 2000. Podkreślono również znaczenie ochrony obszarów prawnie chronionych
oraz konieczność współpracy z państwami sąsiadującymi w tej dziedzinie312. W gospodarce leśnej
za jedne z priorytetowych obszarów pod sukcesywne zalesianie zapisano potencjalne korytarze
migracyjne313.
Przy wskazywaniu kierunków rozwoju infrastruktury transportowej, w przypadku jednej
drogi ekspresowej (S19) zapisano konieczność
budowy węzłów i skrzyżowań dwupoziomowych, w tym do przepędu bydła i dzikich zwierząt. Już w odniesieniu do drogi S8 wskazano tylko na przepusty do przepędu bydła314. Przy innych drogach o znaczeniu wojewódzkim w ogóle
nie uwzględniono takich przepustów.
w obszarach funkcjonalnych województwa odwołano się do koncepcji korytarzy. W obszarze
centralnym i południowym zwrócono uwagę na
zalesianie i zadrzewianie terenów stanowiących
potencjalne korytarze migracyjne zwierząt315.
Przy opisie obszaru problemowego aglomeracji
białostockiej zwrócono uwagę m.in. na zachowanie powiązań ekologicznych systemu przyrodniczego Białegostoku z wielkoprzestrzennymi elementami regionalnego systemu przyrodniczego
(Puszczą Knyszyńską oraz dolinami rzek Narwi
i Supraśli)316.
W obszarze funkcjonalnym zachodnim w zakresie ochrony środowiska znalazły się zapisy
mówiące o podnoszeniu statusu ochronności
niektórych obszarów, obejmowania nowych obszarów ochroną, w tym „poddawanie ochronie
małych form przyrody, tj. pomników przyrody,
użytków ekologicznych, zespołów przyrodniczokrajobrazowych, stanowisk dokumentacyjnych,
korytarzy ekologicznych itp.”317. Niezrozumiałym
wydaje się, dlaczego korytarze ekologiczne
umieszczono tu jako „mała forma ochrony przyrody”, choć sam zapis wskazujący na potrzebę ich
ochrony jest cenny
We wnioskach do KPPZK w zakresie infrastruktury transportowej postuluje się uruchomienie transportu kombinowanego celem odciążenia dróg ekspresowych (S8 i nr 19), które przebiegają przez projektowane obszary europejskiego systemu ekologicznego NATURA 2000 (Puszcza Augustowska, Biebrzański Park Narodowy
i Puszcza Knyszyńska)318.
Na mapie „Kierunki zagospodarowania przestrzennego”, będącej integralną częścią planu,
przedstawiono m.in. system obszarów chronionych, a w pozostałych elementach środowiska
przyrodniczego umieszczono oprócz wód powierzchniowych, lasów czy terenów rolnych,
również leśne korytarze migracyjne i przyrodnicze powiązania międzywojewódzkie.
Presję na drożność korytarzy ekologicznych
stanowi planowany rozwój infrastruktury drogowej i kolejowej. Przez województwo prowadzi
jeden z korytarzy paneuropejskich: droga ekspresowa „Via Baltica” i dwie linie kolejowe o znaczeniu międzynarodowym319. Ponadto zapisano
w planie, że następuje wzrost intensywności ruchu na tych liniach. Wskazano, że w związku
z tym zwiększa się zagrożenie i uciążliwości dla
środowiska przyrodniczego, zwłaszcza tam,
gdzie drogi poprowadzone są przez obszary
prawnie chronione320. W przypadku tylko jednej
drogi ekspresowej (S19) zapisano konieczność
budowy węzłów i skrzyżowań dwupoziomowych, w tym do przepędu bydła i dzikich zwierząt. Już w odniesieniu do drogi S8 wskazano tylko na przepusty do przepędu bydła, a przy innych
drogach już w ogóle o tym nie wspomniano.
Jako jeden ze zidentyfikowanych w planie problemów wskazano fragmentację środowiska przyrodniczego przez ciągi komunikacyjne i infrastrukturalne (droga krajowa nr 65 Grajewo – Białystok, linia kolejowa Ełk – Białystok, linia elektroenergetyczna 110 kV Ełk – Białystok). Podkreślono konieczność minimalizowania konfliktów
przestrzennych w tym zakresie, poprzez stosowanie bezpiecznych przebiegów i rozwiązań
technicznych na terenie Biebrzańskiego Parku
Narodowego i jego otuliny321.
Inne zagrożenie może stanowić planowany
rozwój żeglugi wodnej, zakładający przystosowanie rzeki Bug do wyższej klasy nawigacyjnej.
W tym przypadku w planie podkreślono, że może
to wywołać sytuacje konfliktowe, ponieważ dolina Bugu zaliczana jest do międzynarodowych
węzłowych obszarów ekologicznych322. Jednak
nie zaproponowano żadnego rozwiązania.
W planie wymieniono kilka zagrożeń systemu
ekologicznego, które pośrednio mogą stanowić
również zagrożenie dla funkcjonowania korytarzy (w planie nie koreluje się tych problemów).
Są to:
– „pożary, nadmierna penetracja zbieraczy runa
i kłusownictwo,
– wzrost ruchu na gł. drogach w obszarach Biebrzańskiego Parku Narodowego i Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej – bez technicznych zabezpieczeń sanitarnych,
– presja zabudowy rekreacyjnej, zwłaszcza letniskowej,
– zanieczyszczenia obszarów turystycznych pozbawionych infrastruktury technicznej,
– sukcesje roślinne w wyniku obniżenia lustra
wody na terenach bagiennych oraz ograniczenia w koszeniu łąk”323.
W rozdziale przedstawiającym konflikty między różnymi formami zagospodarowania i ich
funkcjonowaniem przedstawiono problemy, które mogą stanowić presję na drożność korytarzy.
Zidentyfikowano m.in. żywiołową i rozproszoną
urbanizację strefy podmiejskiej Białegostoku
i innych obszarów węzłowych wzdłuż głównych
dróg. Zapisano, że takie zjawisko może skutkować degradacją i uszczupleniem terenów lokalnych systemów ekologicznych oraz naruszeniem
ich ciągłości324. Jak widać uwzględniono pośrednio istnienie korytarzy i negatywne oddziaływanie tego procesu na możliwe naruszenie ciągłości
ekologicznej.
Niestety, kolejnego już konfliktu nie powiązano nawet pośrednio z zagrożeniem dla funkcjonowania korytarzy. Zauważono problem nadmiernej koncentracji i intensywnej zabudowy
rekreacyjnej, szczególnie letniskowej, na obrzeżach jezior, dolin rzecznych i puszczy. Wskazano,
że prowadzi to do degradacji i zanieczyszczenia
środowiska, krajobrazu oraz utrudnia publiczny
dostęp do cennych walorów przyrodniczych325.
Presję na drożność korytarzy, nie identyfikowaną w ten sposób w planie, może stanowić planowane większe wykorzystanie obszarów cennych przyrodniczo na potrzeby turystyki i wypoczynku. Niepokojące są zwłaszcza zapisy odnoszące się do rozwoju masowej turystyki w rejonie
Kurpiowsko-Nowogrodzkim czy turystyki wodnej
w dolinach Pisy i Narwi. Przy pozostałych obszarach planowany jest zrównoważony rozwój326.
Podsumowanie
województwa podlaskiego koncepcja korytarzy
ekologicznych została uwzględniona. Istnienie
i funkcjonowanie korytarzy zauważono na etapie
opisu uwarunkowań zagospodarowania województw. Wskazano również na potrzebę ich
ochrony w zasadach i kierunkach zagospodarowania. Jednak odnoszono się do nich często przy
okazji opisu innych działań. Sformułowania miały
charakter lakoniczny i ograniczały się do stwierdzeń typu „konieczność wzmacniania więzi między obszarami węzłowymi”.
54
Województwo pomorskie
Do konkretnych rozwiązań, jakie zapisano
w planie w odniesieniu do korytarzy ekologicznych, można zaliczyć m.in. konieczność uwzględniania korytarzy w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego czy priorytetowe
traktowanie przy zalesianiu korytarzy, węzłów
hydrograficznych i obszarów poprawiających
ciągłość i zwartość kompleksów leśnych.
W planie bardzo zdawkowo potraktowano
kwestię poprawy drożności korytarzy w miejscach przecięcia ich przez elementy infrastruktury komunikacyjnej czy technicznej. Tylko w przypadku jednej drogi zapisano konieczność budowy przepustów dla dzikich zwierząt. W innych
miejscach ograniczono się do zapisów wskazujących na lokalizowanie elementów infrastruktury
„w sposób minimalizujący jej negatywny wpływ
na środowisko” bez podawania konkretnych rozwiązań.
W planie największą uwagę poświęcono wdrażaniu programu NATURA 2000 i można mieć nadzieję, że ciągłość ekologiczna województwa będzie zapewniona dzięki tej sieci, przynajmniej
obecnie, gdy kwestia ochrony korytarzy ekologicznych nie jest jeszcze usankcjonowana prawnie.
2.1.11. Województwo pomorskie
województwa pomorskiego przyjęto definicję korytarza ekologicznego, umieszczoną na końcu
planu w aneksie 1. Zgodnie z nią korytarz ekologiczny to „przestrzennie ciągły, nieprzerwany infrastrukturą techniczną fragment środowiska
przyrodniczego z zachowanymi cechami naturalnymi i funkcjonalnymi, umożliwiającymi przemieszczanie się materii i energii w środowisku
oraz migrację organizmów żywych (np. pas lasu,
dolina rzeczna)”327.
Przy opisie kluczowego problemu rozwoju
przestrzennego województwa pomorskiego zapis
o ochronie środowiska jest marginalny. Za priorytety rozwoju województwa przyjęto, zgodnie
ze strategią rozwoju, konkurencyjność, spójność
i dostępność. Po czym określono siedem działań
związanych z kształtowaniem struktury funkcjonalno-przestrzennej. Zapis o poprawie stanu środowiska znalazł się dopiero przy ostatnim działaniu jako element składowy działania służącego
poprawie i wyrównywaniu podstawowych warunków życia mieszkańców (obok bezpieczeństwa i stanu zdrowotności)328.
W podrozdziale o europejskich uwarunkowaniach rozwoju przestrzennego wskazano środowisko przyrodnicze, kulturowe i krajobraz jako
jeden z czterech elementów struktury województwa o znaczeniu europejskim (obok sieci osadniczej, infrastruktury transportowej, regionu Morza
Bałtyckiego). Podkreślono konieczność uwzględnienia roli województwa pomorskiego w zachowaniu walorów i ciągłości przestrzennej struktur
naturalnych329. W opisie zewnętrznych uwarunkowań rozwoju przestrzennego służących utrzymaniu regionu w strukturach przyrodniczo-kulturowych Polski i Europy Bałtyckiej nawiązano
bezpośrednio do koncepcji korytarzy ekologicznych. Wskazano, że należy zachować i chronić
m.in. korytarze ekologiczne, łączące większe
struktury przyrodnicze i stanowiące korytarze
migracyjne o znaczeniu europejskim, prowadzące ze wschodu na zachód Europy. Wyszczególniono pas przybrzeżny Bałtyku, dolinę Wisły oraz
lasy i doliny rzeczne strefy Pojezierzy Południowobałtyckich. Ponadto wymieniono konieczność
zachowania przyrodniczych obszarów chronionych o znaczeniu międzynarodowym (parki narodowe, obszary konwencji RAMSAR, Obszary
Chronione Regionu Morza Bałtyckiego, obszary
NATURA 2000) oraz tworzenia nowych, o cennych walorach przyrodniczych dla Europy. Przy
opisie uwarunkowań rozwoju infrastruktury
transportowej zwrócono uwagę, że należy korzystać ze wspólnych dla regionu Morza Bałtyckiego
programów i projektów, które m.in. nakładają zobowiązania służące zmniejszeniu negatywnego
oddziaływania transportu na środowisko330.
Również przy opisie głównych kierunków polityki przestrzennej kraju w odniesieniu do województwa odwołano się bezpośrednio do koncep-
cji korytarzy. Nawiązano do projektu krajowej
sieci ekologicznej ECONET, składającej się z obszarów węzłowych połączonych korytarzami
ekologicznymi. Wskazano znajdujące się w granicach województwa pomorskiego obszary należące do tej sieci (wybrzeże Bałtyku, ujście Wisły,
Pojezierze Kaszubskie, Bory Tucholskie i Zachodniomazurski Obszar Węzłowy). Wymieniono także obszary w obrębie województwa uznane za
korytarze ekologiczne o randze międzynarodowej (Korytarz Pobrzeża Kaszubskiego, Korytarz
Kwidzyński Dolnej Wisły, Korytarz Pojezierza
Iławskiego) i o znaczeniu krajowym (doliny
rzeczne: Słupi, Łupawy, Redy-Łeby i południowa
część korytarza Wieprzy) oraz obszar uzupełniający tę sieć (północny fragment krajowego obszaru węzłowego Gwdy)331. W tym samym podrozdziale, przy wyszczególnianiu kierunków działań
wynikających z II Polityki ekologicznej państwa
w zakresie gospodarki wodnej, jako jedno z zadań wymieniono zaniechanie regulacji rzek za-
chowujących funkcje przyrodnicze i zwrócono
uwagę, że na szczególną ochronę zasługują korytarze ekologiczne obejmujące doliny rzeczne
cechujące się bogactwem przyrodniczym332.
W tab. 16. przygotowano na podstawie planu
zestawienie obszarów prawnie chronionych i należących do sieci NATURA 2000, położonych na
granicy województwa pomorskiego z województwami ościennymi. W planie podkreślono także
konieczność współpracy z sąsiadującymi województwami w zakresie obszarów chronionych.
Wśród kilku pól działań wymieniono m.in.
„zwiększenie zakresu powiązań przyrodniczych
obszarów chronionych zwłaszcza w rejonie
zachodniej granicy województwa – obszary
NATURA 2000, OChK, korytarze ekologiczne
(woj. zachodniopomorskie)”333.
W podrozdziale opisującym istniejące struktury funkcjonalno-przestrzenne (rozdział o uwarunkowaniach wewnętrznych zagospodarowania
przestrzennego) znalazły się zapisy odwołujące
Tabela 16.
Obszary chronione i powiązania przyrodnicze województwa pomorskiego z województwami ościennymi
(opracowanie własne na podstawie: Plan... pomorskiego 2009)
Obszary NATURA 2000
(PLB, PLH, PLC, PLTMP*)
Obszary chronione
zachodniopomorskie
• obszar chronionego krajobrazu: Jezioro Łętowskie, Okolice • PLH: Dolina Wieprzy i Studnicy, Przymorskie Błota, Jezioro
Żydowo-Biały Bór,
Bobięcińskie, Dolina Grabowej
• PLB Przybrzeżne Wody Bałtyku
• PLTMP Jezioro Wicko i Modelskie Wydmy
wielkopolskie
• obszar chronionego krajobrazu Dolina rzeki Debrzynki
• PLTMP: Dolina Łobżonki, Dolina Debrzynki, Dolina Szczyry
kujawsko-pomorskie
• Tucholski Park Krajobrazowy i Wdecki Parki
Krajobrazowy
• w sąsiedztwie województwa Zespół Parków Krajobrazowych Doliny Dolnej Wisły i Krajeński Park Krajobrazowy
• PLB Dolina Dolnej Wisły
• PLH: Krzewiny, Sandr Wdy
• PLTMP Dolina Łobżonki
• Park Krajobrazowy Pojezierza Iławskiego i Park Krajobrazowy Wysoczyzny Elbląskiej
• PLB: Zalew Wiślany, Lasy Iławskie
• PLH: Zalew Wiślany i Mierzeja Wiślana, Ostoja Iławska
• PLTMP Ostoja w Prabutach
* PLB – obszary specjalnej ochrony ptaków; PLH – specjalne obszary ochrony siedlisk; PLC – obszary specjalnej ochrony ptaków
i specjalne obszary ochrony siedlisk, których granice całkowicie się pokrywają; PLTMP – dodatkowe specjalne obszary ochrony siedlisk
proponowane przez przyrodnicze organizacje pozarządowe, a do końca października 2009 r. nie zaaprobowane przez władze RP
56
się do koncepcji korytarzy ekologicznych. Wśród
problemów aglomeracji Trójmiasta wymieniono
m.in. niezadowalające ekologiczne warunki życia, w których podkreślono nieliczne i słabnące
powiązania ekologiczne między Trójmiejskim
Parkiem Krajobrazowym i pasem przymorskim
oraz innymi obszarami334. Przy opisie infrastruktury technicznej w pasie południkowym (Trójmiasto – Tczew – Malbork – Kwidzyn z zasobami
wodnymi Wisły i jej deltą) zwrócono uwagę na
utworzeniu w tym miejscu subregionu problemowego, który potencjalnie niesie zagrożenia
ekologiczne na przecięciach infrastruktury z korytarzami ekologicznymi. Także przy opisie układu strefowego województwa wskazano, iż mimo
zróżnicowania stref (we wszystkich aspektach),
są one ze sobą częściowo połączone korytarzami
ekologicznymi, które wymagają ochrony i wzmocnienia. Podkreślono, że należy kształtować nowe
powiązania ekologiczne, zwłaszcza w rejonach
przecinania się ich z elementami antropogenicznymi335.
Zapisy dotyczące korytarzy ekologicznych, choć
nie korelowane w planie bezpośrednio z nimi,
znajdują się w podrozdziale o strukturze przyrodniczej województwa. Wśród mocnych stron
województwa wymieniono m.in. dużą liczbę i powierzchnię form ochrony przyrody, które w centralnej części województwa wykazują znaczną
spójność. Za słabe strony uznano m.in. „duże rozdrobnienie kompleksów leśnych w centralnej
części województwa i brak ich ciągłości przestrzennej w kierunku wschodnim”, „brak spójności przestrzennej obszarów chronionych w kierunku wschodnim i zachodnim oraz brak łączności z krajowym systemem obszarów chronionych
i ich nawiązania do obszarów europejskich”336.
Ciekawe jest także to, że zwrócono uwagę na społeczny odbiór ochrony środowiska. Zapisano, że
brakuje szerokiej i społecznej akceptacji działań
w zakresie tworzenia obszarów chronionych
i gospodarki proekologicznej na ich obszarze.
W tym samym podrozdziale podkreślono
istotne znaczenie struktury przyrodniczej regionu, składającej się z płatów i korytarzy ekologicznych. Zapisano, że ich przestrzenna łączność sta-
nowi o zachowaniu bioróżnorodności i tworzy
rzeczywistą spójność przestrzenną obszarów
przyrodniczych. Podkreślono, że korytarze wyznacza się jako przestrzenie ciągłe, które uwidaczniają powiązania przyrodnicze w większej
skali przestrzennej. Zaznaczono, że przebieg i zasięg korytarzy wymaga doprecyzowania i uszczegółowienia w dokumentach planistycznych na
poziomie gmin337. Poniżej w tabeli, opracowanej
na podstawie planu, przedstawiono strukturę
ekologiczną województwa pomorskiego (tab. 17.).
W podrozdziale o prawnych formach ochrony
zasobów i wartości przyrodniczo-kulturowych
skrupulatnie opisano i przedstawiono na mapach
cały system ochrony przyrody, uwzględniając
także programy międzynarodowe (m.in. NATURA 2000). Wskazano, że ponad 32,6% powierzchni województwa podlega ochronie prawnej (bez
obszarów NATURA 2000). Zauważono, że cechą
charakterystyczną rozmieszczenia przestrzennego obszarów chronionych jest ich nagromadzenie
w centralnej części województwa. Podkreślono,
że nie tworzą one spójnego przestrzennie systemu, poza którym znajdują się „liczne drobne,
choć cenne, obiekty przyrodnicze oraz elementy
powiązań ekologicznych, które winny wzmacniać
przestrzenną ciągłość systemu przyrodniczego”338. Wydaje się, że zwracanie uwagi na rozmieszczenie przestrzenne obszarów chronionych
jest wyrazem świadomości planistów o konieczności zapewnienia spójności systemu ekologicznego i jest to cenne, mimo braku bezpośrednich
odwołań do koncepcji korytarzy.
W planie jeden podrozdział poświęcono zagrożeniom i procesom kształtującym środowisko
przyrodnicze, dziedzictwo kulturowe i krajobraz.
Opisując stan i zagrożenia bioróżnorodności ponownie wskazano na niewystarczającą spójność
przyrodniczych obszarów chronionych oraz na
zbyt małą (w stosunku do walorów przyrodniczych) powierzchnię obszarów objętych ochroną
prawną. Ponadto zauważono niechętną lub bierną podstawę samorządów lokalnych do tworzenia nowych form339.
W jednym z podrozdziałów wymieniono warunki lokalizacji nowych źródeł energii w woje-
Tabela 17.
Struktura ekologiczna rangi krajowej i regionalnej województwa pomorskiego
(opracowanie własne na podstawie: Plan... pomorskiego 2009)
Płaty ekologiczne
o randze krajowej
• Bory Tucholskie
• płat charzykowsko-kościerski
• Lasy Kępicko-Bytowskie
• Lasy Sianowsko-Miasteckie
• Lasy Szczecinecko-Koczalskie
• dolina Wisły
• korytarz przymorski – południowobałtycki
• korytarz pojezierny – północny
o randze regionalnej
• płat stężycko-kartuski
• Lasy Oliwsko-Darżlubskie
• lasy na południe od Lęborka
• lasy górnej Słupi i Łupawy
• Lasy Mirachowskie
• doliny: Słupi, Łupawy, Wieprzy i Studnicy, Gwdy,
Brdy i Zbrzycy, Wdy, Wierzycy, Raduni i Mołtway,
Liwy, Nogatu, Szkarpowy, rzeki Dzierzgoń
• pradolina Redy-Łeby
• korytarze: Morawski, Przywidzki, Piaśnicy i rynny
Jeziora Żarnowieckiego
wództwie pomorskim. Wśród wymienionych
czterech warunków środowiska przyrodniczego
znalazły się „elementy osnowy ekologicznej województwa (płaty i korytarze ekologiczne)”340.
Również przy planowaniu budowy już konkretnych elektrowni (np. w dolinie dolnej Wisły między Tczewem a granicą województwa) zwrócono
uwagę, że niektóre proponowane lokalizacje
mogą wywierać negatywny wpływ na przyrodnicze obszary chronione341. W przypadku opisu
uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych
odwołano się bezpośrednio do konieczności
ochrony korytarzy ekologicznych, stwierdzając,
że trzeba uwzględniać obowiązujące przepisy
prawne, szczególnie obszarów już objętych
ochroną przyrody i projektowanych oraz obszarów tworzących osnowę ekologiczną województwa (korytarze ekologiczne)342.
Opisując czynniki przyrodnicze rozwoju turystyki, w jednym miejscu zwrócono uwagę na duże
znaczenie przyrodnicze obszaru, argumentując
je istnieniem korytarza ekologicznego. Dotyczyło
to Doliny Kwidzyńskiej położonej w regionie
przyrodniczo-turystycznym Żuławy Wiślane,
Powiśle i Dolina Dolnej Wisły343.
Warto zwrócić uwagę, że przy opisie zapewnienia spójności rozwoju i planowania przestrzennego w województwie z polityką transpor-
tową państwa, jedną z pięciu wskazanych potrzeb
jest „wzmocnienie roli ochrony środowiska w regionalnej polityce transportowej”344. W planie
znalazły się również informacje o uciążliwościach
transportu dla środowiska345. Jednak problem
korytarzy ekologicznych i presji rozwoju infrastruktury transportowej na ciągłość ekologiczną
nie został uwzględniony. Uwaga planistów skupiła się na hałasie komunikacyjnym.
W rozdziale o barierach rozwoju i konfliktach
przestrzennych w przypadku czynników środowiskowych związanych z ochroną środowiska
przyrodniczego, jako barierę rozwoju społecznogospodarczego uznano m.in. obszary ochrony
przyrody. Zwrócono również uwagę na „ograniczanie intensywności zagospodarowania przestrzennego i zainwestowania na rzekach przymorskich stanowiących korytarze wędrówkowe
ryb”346.
Przy rozpoznaniu sytuacji konfliktowych w zagospodarowaniu przestrzennym województwa
odwołano się pośrednio i bezpośrednio do koncepcji korytarzy ekologicznych. Rozpatrzono sytuacje konfliktowe w relacjach: system obszarów
chronionych a aktywność gospodarcza, realizacja
inwestycji infrastrukturalnych, w tym drogowych
a wartości środowiska, użytkowanie rekreacyjne
a ochrona wartości środowiska, realizacja dużych
58
przedsięwzięć budowlanych o charakterze komercyjnym347. Można z tego wnioskować, że walory środowiskowe, uwzględniane przy delimitacji obszarów konfliktowych, stanowią ważny element planowania przestrzennego w województwie pomorskim, ale i generują liczne problemy.
Bezpośrednio do koncepcji korytarzy odwołano
się przy identyfikacji głównego czynnika konfliktowego przy planowaniu inwestycji infrastrukturalnych, jakim jest m.in. potrzeba ochrony przyrody, w tym ochrona bioróżnorodności i spójność
osnowy ekologicznej (rozumiana w planie jako
spójność płatów i korytarzy ekologicznych)348.
Jedna część planu poświęcona została aglomeracji Trójmiasta rozumianej jako szczególny obszar problemowy. W opisie środowiska przyrodniczego tej aglomeracji zwrócono uwagę, że „stan
środowiska przyrodniczego i kulturowego oraz
dostępność ich walorów staje się podstawowym
czynnikiem decyzji lokalizacyjnych w gospodarce i społeczeństwie opartym na wiedzy”349.
Świadczy to o wysokiej świadomości ekologicznej planistów i uwzględnianiu przez nich idei
zrównoważonego rozwoju w planowaniu przestrzennym.
Ponadto w planie wskazano na potrzebę kształtowania spójnej osnowy ekologicznej w obrębie
aglomeracji Trójmiasta, w związku z dużym zróżnicowaniem cech środowiska przyrodniczego.
Podkreślono, że dzięki temu możliwe są powiązania funkcjonalne przez cyrkulację atmosferyczną, obieg wody, migrację zwierząt i roślin oraz
inne procesy przyrodnicze. Stwierdzono, że „istnienie osnowy ekologicznej warunkuje utrzymanie względnej równowagi ekologicznej środowiska
przyrodniczego, wzbogaca jego strukturę i urozmaica krajobraz w sensie fizjonomicznym”350.
W planie wyszczególniono również elementy
struktury ekologicznej aglomeracji Trójmiasta
o randze krajowej, regionalnej, subregionalnej
i lokalnej (korytarze i płaty ekologiczne). Zidentyfikowano także problemy funkcjonowania sieci
ekologicznej w aglomeracji (izolacja i fragmentacja wielu cennych przyrodniczo obszarów w centrum aglomeracji, masowa rekreacja mieszkańców, sposób zagospodarowania terenu m.in. gro-
dzenie)351. Przy opisie prawnych form ochrony
środowiska po raz kolejny podkreślono znaczenie sieci korytarzy ekologicznych w utrzymaniu
bioróżnorodności. Zwrócono uwagę na ich rolę
w wymianie genów między populacjami, w umożliwianiu dyspersji gatunkom czy w umożliwianiu
długodystansowych wędrówek sezonowych. Zauważono również, że w przypadku taksonów
osiągających granicę zasięgu, korytarze ekologiczne warunkują utrzymanie ich obecności
w regionie, dzięki zasileniu lokalnych puli genowych przez osobniki z innych części kraju352.
W rozdziale poświęconym celom i zasadom
zagospodarowania przestrzennego województwa odniesiono się bezpośrednio do koncepcji
korytarzy na poziomie regionalnym. Przy opisie
zasad kształtowania struktury funkcjonalnoprzestrzennej aglomeracji Trójmiasta ciągłość
osnowy ekologicznej uznano za podstawę rozwoju. Zanotowano m.in. konieczność dążenia do
zapewnienia ciągłości przestrzennej i funkcjonalnej miejskich terenów zielonych, powiązania ich
z otoczeniem, zachowania aktywnych biologicznie terenów w aglomeracji, zwiększenia udziału
powierzchni aktywnych biologicznie w strukturze zagospodarowania. Zasady te uargumentowano w planie poprawą jakości życia mieszkańców oraz ideą zachowania bioróżnorodności353.
Nie odniesiono się wprost do znaczenia tych zasad w ochronie korytarzy ekologicznych.
Wśród czterech rozwiązań, które znalazły się
w planie, a odnoszących się do KPPZK, znajduje
się koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET. W planie opisano strukturę sieci oraz zaznaczono, że system ten w znacznym stopniu pokrywa się z istniejącymi i proponowanymi obszarami objętymi prawną ochroną354.
W rozdziale opisującym kierunki zagospodarowania przestrzennego województwa wskazano bezpośrednio na konieczność wyznaczenia,
ukształtowania i zachowania korytarzy ekologicznych. Uznano to w planie za niezbędne, ponieważ system przyrodniczych obszarów chronionych w województwie jest niespójny (tylko
część centralna charakteryzuje się spójnością).
Zasadami zagospodarowania przestrzennego
w systemie środowiska przyrodniczego przyjętymi w planie powinno być kształtowanie spójności sieci obszarów chronionych i powiązań ekologicznych. Wymieniono warunki, jakie powinny
spełniać wyznaczone korytarze (zachowywanie
ciągłości przestrzennej, wysoki stopień zachowania naturalnego pokrycia terenu, gwarancja
zmienności siedlisk i typów środowiska dogodnych do rozprzestrzeniania gatunków, zapewnienie niezbędnych warunków dla bytowania i wędrówki zwierząt oraz odpoczynku i rekreacji ludzi, dostateczna szerokość określona w dokumentach planistycznych gmin). Podkreślono
również, że przy planowaniu inwestycji infrastrukturalnych powinno się stosować rozwiązania minimalizujące wpływ na środowisko. Zadeklarowano zachowanie istniejących form ochrony przyrody i powiększenie niektórych z nich
o obszary cenne przyrodniczo, jeszcze niechronione oraz ukształtowanie struktury powiązań
ekologicznych regionu. Struktura ta miałaby się
składać z 10 leśnych i rolno-leśnych płatów ekologicznych oraz 17 korytarzy ekologicznych
o znaczeniu ponadregionalnym i regionalnym.
W planie umieszczono ich szczegółową charakterystykę. Na koniec zapisano konieczność „ochrony, rekultywacji, rewaloryzacji i restytucji korytarzy ekologicznych”355.
Do koncepcji korytarzy ekologicznych nawiązano także przy wskazywaniu kierunków zagospodarowania w ochronie gruntów leśnych i rolnych. Wskazano, że powiększanie areału gruntów
leśnych powinno dotyczyć m.in. obszarów zdefiniowanych korytarzy ekologicznych. Również
w kontekście ochrony zasobów i jakości wód odwołano się do korytarzy. W jednym z punktów
zanotowano, że należy tworzyć i utrzymywać
strefy roślinne wokół powierzchniowych wód
i cieków, co m.in. będzie sprzyjało odtwarzaniu
naturalnych korytarzy ekologicznych (szczególnie istotne w sąsiedztwie obszarów użytkowanych rolniczo i o zabudowie letniskowej)356.
W planie zaproponowano konkretne działania
służące ochronie korytarzy ekologicznych. Zapisano je w podrozdziale o kierunkach zagospodarowania przestrzennego w zakresie ochrony
zasobów biosfery. Wśród ośmiu głównych sfer
działań aż w pięciu odniesiono się do ochrony korytarzy. Wskazano m.in.:
„(...) c) Ograniczanie lokalizowania elementów
infrastrukturalnych zagrażających funkcjonowaniu korytarzy ekologicznych (np. farmy
wiatrowe, elektrownie wodne, infrastruktura
transportowa).
d) Budowa pod lub nad drogami kołowymi i liniami kolejowymi o dużym natężeniu ruchu,
w sąsiedztwie zbiorników wodnych i terenów
bagiennych, urządzonych przejść – tuneli
o właściwych parametrach i ukształtowanym
wejściu dla płazów, gadów i drobnych ssaków,
odpłaszaczy również dla dużych zwierząt oraz
przepławek dla ryb.
e) Zachowanie pozostałości izolowanych naturalnych kęp roślinności, nieużytków hydrogenicznych, kęp lasów, założeń parkowych itp.
oraz poszukiwanie możliwości kształtowania
i odtworzenia ciągłości ich powiązań przestrzennych.
f) Wprowadzenie zalesień, zakrzewień i zadarnień jako elementu odbudowy naturalnych
powiązań ekologicznych, m.in. wzdłuż dolin
rzecznych – stanowiących potencjalne korytarze ekologiczne oraz na obszarach wzmacniających wewnętrzną spójność całej sieci i zwartość przestrzenną zbiorowisk leśnych. (...)
h) W sąsiedztwie obszarów chronionych i w obrębie korytarzy ekologicznych ważne jest m.
in. optymalne wykorzystanie pod budowę nowych odcinków sieci infrastrukturalnych już
istniejących korytarzy infrastruktury, odtwarzanie zniszczonych siedlisk przyrodniczych
w miejscach zastępczych”357.
Warto zauważyć, że w planie również na etapie wyznaczania kierunków zagospodarowania
w infrastrukturze transportowej znalazł się zapis
odnoszący się do koncepcji korytarzy. Wskazano
na konieczność stosowania skutecznych metod
ograniczających i łagodzących negatywne oddziaływanie inwestycji transportowych na środowisko, w tym wymieniono m.in. fragmentację
ekosystemów i przerywanie powiązań przyrodniczych358. Także przy planowaniu elektrowni
60
(w tym wiatrowych) zwrócono uwagę, że przy
wyznaczaniu lokalizacji należy uwzględnić m.in.
istnienie korytarzy ekologicznych, obszarów
NATURA 2000 i innych prawnych form ochrony
przyrody359.
Również przy wskazaniu kierunków zagospodarowania aglomeracji Trójmiasta (jako szczególnego obszaru problemowego) odniesiono się
do koncepcji korytarzy. Zaznaczono, że istniejący
system przyrodniczych obszarów chronionych
jest niewystarczający i należy utworzyć spójną
sieć przyrodniczą w powiązaniu z zachowaniem
i kształtowaniem korytarzy ekologicznych.
Wymieniono konkretne działania służące osiągnięciu tego celu, m.in. ograniczenie wprowadzania trwałych form infrastruktury technicznej
i zabudowy przerywających te struktury, zachowanie naturalnego charakteru cieków, ograniczenie rozproszenia zabudowy czy zapewnienie
możliwości migracji zwierząt przez obszary przecięte, przez które przebiegają ciągi komunikacyjne o dużym natężeniu ruchu360.
W rekomendacjach do krajowej polityki przestrzennej i działań administracji rządowej w zakresie kształtowania systemu ekologicznego
przedstawiono (jako jedną z pięciu rekomendacji) konieczność określenia korytarzy ekologicznych, w tym południowo-bałtyckiego i doliny
Wisły361. Natomiast na poziomie wojewódzkim
zaproponowano stworzenie siedmiu opracowań,
w celu osiągnięcia przyjętych w planie kierunków rozwoju i zagospodarowania przestrzennego oraz realizacji poszczególnych ustaleń planu.
Wśród nich wymieniono studium korytarzy ekologicznych w województwie pomorskim362.
Dla oceny realizacji zmian w zagospodarowaniu przestrzennym zapisano w planie konieczność budowy monitoringu. Zaproponowano szereg wskaźników, w tym wskaźniki opisujące stopień zahamowania dewaloryzacji środowiska
oraz jego struktur i wartości. Wśród nich znalazł
się wskaźnik „powierzchnia wyznaczonych korytarzy ekologicznych o randze regionalnej i ponadregionalnej”363. Świadczy to o uwzględnieniu
koncepcji korytarzy nawet na ostatnim etapie
planowania przestrzennego.
Zapisy wskazujące ewentualne presje na ciągłość korytarzy wiążą się z planowanym rozwojem infrastruktury drogowej364. W planie zwrócono uwagę na negatywny wpływ planowanej
sieci drogowej na środowisko przyrodnicze oraz
wskazano konkretne działania, które mogłyby
zminimalizować to zagrożenie (np. budowa przepustów drogowych)365.
Presja na drożność korytarzy ekologicznych,
choć nie odniesiona wprost w planie jako zagrożenie dla nich, ale opisana jako zagrożenie bioróżnorodności, to niszczenie i fragmentacja siedlisk wrażliwych gatunków oraz presja budowlana. Jak zauważono w planie, nie tylko rozwój budownictwa rekreacyjnego, ale też tworzenie nowych odległych od centrów miast osiedli mieszkaniowych coraz silniej wywiera negatywny
wpływ na parki krajobrazowe czy obszary chronionego krajobrazu366, a więc pośrednio na drożność korytarzy. Z presją budowlaną wiąże się też
zauważona w planie stopniowa redukcja i zajmowanie przez zabudowę ciągów naturalnych powiązań ekologicznych (np. „sąsiadujące, rozdrobnione płaty leśne lub dna i zbocza niezainwestowanych dolin rzecznych”)367. Plan również nie
odnosi tego do koncepcji korytarzy.
Innym zagrożeniem dla drożności korytarzy,
nie korelowanym w planie z tym problemem, jest
obumieranie szpalerów kasztanowców czy wycinka szpalerów drzew wzdłuż ciągów komunikacyjnych. W planie problem ten odnosi się do
deprecjacji wartości architektury regionalnej368.
Podkreśla się go również przy opisie obszaru
problemowego, jaki stanowią obszary wiejskie
strukturalnie słabe369.
Presję na drożność korytarzy ekologicznych
(nie odniesioną wprost w planie jako zagrożenie
dla nich) może wywoływać planowana rewaloryzacja śródlądowych szlaków wodnych i rozwój
ich zaplecza, zarówno w kontekście transportu
jak i turystyki (w dolinie Wisły, Nogatu, Szkarpawy, Zalewu Wiślanego)370.
W podrozdziale przedstawiającym charakterystykę obszarów problemowych, w kilku miejscach można odnaleźć wypunktowanie zagrożeń,
które pośrednio wywierają negatywny wpływ na
drożność korytarzy, choć plan tego nie identyfikuje. W opisie niektórych centrów regionalnych
(Słupska, Starogardu Szczecińskiego, Kwidzyna,
Lęborka) zwrócono uwagę na niewystarczająco
powiązaną lokalną osnowę ekologiczną, w przypadku Starogardu Szczecińskiego również na
niewykorzystanie walorów korytarza ekologicznego. W przypadku doliny dolnej Wisły i jej delty
wskazano, że problemem jest niespójność w występowaniu form ochrony przyrody i brak ich ciągłości, co wynika z podziału administracyjnego
tego regionu (granice województw). W obszarach wiejskich strukturalnie słabych wskazano
na zanik „mozaikowatej struktury własności
i upraw, sieci miedz, zadrzewień śródpolnych,
oczek wodnych i innych nieprodukcyjnych elementów przestrzeni rolniczej, stanowiących ostoję dla dzikich gatunków”371.
W części planu dotyczącej aglomeracji Trójmiasta zidentyfikowano szereg problemów,
wśród nich również te, które stanowią zagrożenie dla ciągłości ekologicznej. Zwrócono przede
wszystkim uwagę na presję związaną z ekspansją
zabudowy miast i wsi w sąsiedztwie lub nawet
na terenach objętych ochroną. Stwierdzono, że
może ona skutkować przerwaniem spójności
przestrzennej obszarów przyrodniczych, a w konsekwencji eliminacją dróg migracji zwierząt i roślin oraz zniszczeniem ich siedlisk372.
Podsumowanie
Podsumowując, należy stwierdzić, że w Planie
zagospodarowania przestrzennego województwa
pomorskiego koncepcja korytarzy ekologicznych
została uwzględniona na wszystkich etapach planowania przestrzennego. Istotne jest to, że
oprócz opisu struktury ekologicznej województwa (płatów i korytarzy ekologicznych), dostrzeżono wartość, jaką niesie jej spójność przestrzenna. Na uwagę zasługuje fakt, że w planie zachowanie ciągłości przestrzennej obszarów przyrodniczych jest uwzględniane jako jeden z „komponentów” środowiska, który powinien podlegać
ochronie. W województwie pomorskim nie tylko
zidentyfikowano problem niespójności przyrodniczych obszarów chronionych. Wskazano również konkretne działania, które mają służyć poprawie tego stanu.
Generalnym celem polityki przestrzennej województwa pomorskiego jest „kształtowanie harmonijnej struktury funkcjonalno-przestrzennej”.
Przy czym warto zauważyć, że równoważenie
wykorzystywania cech, zasobów i walorów przestrzeni z rozwojem gospodarczym, wzrostem poziomu i jakości życia postawione jest na równi z
trwałym zachowaniem wartości środowiska dla
obecnego i przyszłych pokoleń.
2.1.12. Województwo śląskie
województwa śląskiego zapis uwzględniający
koncepcję korytarzy znajduje się w rozdziale
przedstawiającym diagnozę stanu województwa
w zakresie zasobów środowiska. Wskazano, że w
granicach województwa znajdują się obszary
„będące regionalnymi i ponadregionalnymi biocentrami przyrody, powiązanymi korytarzami
ekologicznymi w skali ponadregionalnej, regionalnej i lokalnej”373. Podkreślono, że ważnym
ogniwem systemu ochrony przyrody w różnych
skalach przestrzennych są korytarze ekologiczne
wodne i lądowe, które łączą obszary o najwyższych walorach przyrodniczych. Zapisano, że
KPPZK wskazuje na potrzebę zachowania lub odtworzenia ekologicznej struktury przestrzeni
przyrodniczej, utworzenie europejskiej sieci
NATURA 2000 oraz krajowej sieci ekologicznej
ECONET-POLSKA. W tabeli poniżej zestawiono
na podstawie planu obszary węzłowe i korytarze
ekologiczne sieci ECONET-POLSKA znajdujące
się na terenie województwa (tab. 18.). Ponadto
w planie przedstawiono wykaz obszarów objętych ochroną prawną i wchodzących w skład sieci NATURA 2000374.
62
Województwo śląskie
Przy przedstawianiu diagnozy stanu w zakresie środowiska przyrodniczego i obszarów jego
ochrony podkreślono, że wielkoprzestrzenne
formy ochrony przyrody w województwie nie
tworzą ciągłego układu przyrodniczego. Zwrócono w planie uwagę na to, że projektowany system
krajowy nie uwzględnia istotnych struktur ekologicznych województwa, m.in. dużych kompleksów leśnych (Lasy Lublinieckie, Kobierskie,
Pszczyńskie i Murckowskie) oraz obszarów o wysokich wartościach w skali krajowej i europejskiej (Zbiornik Goczałkowicki, Park Krajobrazowy „Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud
Wielkich”). Ponadto zauważono, że nie wszystkie
korytarze ekologiczne spełniają swoje funkcje,
np. fragment korytarza lądowego w północnej
części województwa. Podkreślono, że znaczna
część obszarów cennych przyrodniczo i będących
korytarzami nie jest objęta żadną formą ochrony,
a ponadto pozostaje pod presją zabudowy i inwestycji. Wskazano także, że proponowane obszary
do objęcia ochroną w ramach programu NATURA
2000 nie tworzą spójnej sieci w województwie.
Dodano, że projektowany system ochrony przyrody w regionie powinien uwzględniać nie tylko
obszary prawnie chronione, ale też obszary
o szczególnych wartościach przyrodniczych służących zachowaniu dziedzictwa przyrodniczego
oraz obszary decydujące o zachowaniu powiązań
ekologicznych375.
W podsumowaniu stanu środowiska przyrodniczego wskazano na dużą różnorodność przyrodniczą województwa, zróżnicowanie rzeźby
i siedlisk przyrodniczych. Podkreślono również
znaczenie doliny Odry i Wisły jako dwóch głównych korytarzy ekologicznych Polski, łączących
Karpaty i Sudety z Morzem Bałtyckim376.
W planie przedstawiono obszary problemowe
w sferze społecznej i gospodarczej, infrastruktury oraz w sferze kultury377. Przy opisie obszarów
negatywnego oddziaływania turystyki i wypoczynku (zgodnie z planem obszary problemowe
w sferze kultury) odwołano się do korytarzy ekologicznych. Zwrócono uwagę, że południowa
część województwa, oprócz najgęściej zamieszkanych fragmentów dolin, ma status biocentrów,
korytarzy ekologicznych lub ostoi przyrody
o randze krajowej lub międzynarodowej, wykazuje dużą lesistość oraz bogactwo kulturowe.
Z drugiej strony jest to obszar masowej turystyki.
Wśród najważniejszych czynników antropopresji
zaliczono: „fragmentację ekosystemów w wyniku
rozbudowy sieci transportowej, urbanizację
i rozwój budownictwa rekreacyjnego, a także
nadmierną penetrację turystyczną niektórych terenów, w tym narciarstwo w szczytowych partiach Beskidów”378. Podobne problemy jak w Beskidach zidentyfikowano w planie w odniesieniu
do obszaru północno-wschodniego, gdzie wskazano tereny Jury Krakowsko-Częstochowskiej
o statusie biocentrów i korytarzy ekologicznych.
W rozdziale przedstawiającym ustalenia planu wskazano trzy podstawowe zasady zagospodarowania przestrzennego województwa, które
podporządkowane są nadrzędnej zasadzie równoważenia rozwoju. Wśród nich zapisano zasadę
„ochrony innych wartości wysoko cenionych
o podstawowym znaczeniu dla racjonalnego
gospodarowania przestrzenią”, wymieniając m.in.
wymagania ochrony środowiska379. Również
w celach polityki przestrzennej uwzględniono
kwestię ochrony środowiska, wskazując jako
trzeci cel (na 6) ochronę „zasobów środowiska,
wzmocnienie systemu obszarów chronionych
i wielofunkcyjny rozwój terenów otwartych” 380.
Ważne zapisy odnoszące się do korytarzy ekologicznych znalazły się przy opisie kierunków
działań służących wzmocnieniu funkcji węzłów
sieci osadniczej, a konkretnie przy wskazywaniu
działań w celu rewitalizacji dzielnic miejskich.
Zapisano, że należy kształtować otwarte tereny
zieleni miejskiej, obejmujące m.in. powiązania
tych terenów z korytarzami ekologicznymi. Podkreślono konieczność wprowadzenia zakazu zabudowy korytarzy ekologicznych obiektami kubaturowymi, wskazując konkretne obszary prowadzenia tych działań381.
Osobny podrozdział w ustaleniach planu poświęcono ochronie zasobów środowiska, wzmocnieniu systemu obszarów chronionych i wielofunkcyjnemu rozwojowi terenów otwartych. Zidentyfikowano problemy (m.in. fragmentacja
Tabela 18.
Obszary węzłowe i korytarze ekologiczne o znaczeniu międzynarodowym i krajowym w województwie śląskim
w ramach sieci ECONET-POLSKA (opracowanie własne na podstawie: Plan... śląskiego 2004)
Znaczenie krajowe
Obszary węzłowe
1. Jura Krakowsko-Częstochowska
2. Beskid Żywiecki
1. Bory Stobrawskie
2. Wyżyna Wieluńska
3. obszar Miechowski (fragment)
4. Beskid Śląski
5. Beskid Mały
1. dolina Odry
2. dolina Wisły
1. dolina Małej Panwi
2. korytarz Częstochowski – Warty
3. korytarz Koniecpolski
4. korytarz Pilicy
5. korytarz Białej Nidy
6. korytarz Szyndzielni
7. Beskid Makowski
8. Beskid Wyspowy
ogólnodostępnych terenów otwartych czy utrata
istniejących w środowisku walorów przyrodniczych i kulturowych) oraz wskazano kierunki
działań. Podkreślono m.in. znaczenie ochrony
i wzmocnienia walorów przyrodniczych oraz
kształtowania regionalnej sieci powiązań przyrodniczych i systemu obszarów chronionych.
W odniesieniu do korytarzy ekologicznych warto
zwrócić uwagę na następujące zapisy w ramach
ochrony zasobów środowiska: „ochrona terenów
wzdłuż cieków wodnych (...) z uwzględnieniem
umożliwienia wędrówki ryb dwuśrodowiskowych” czy „ochrona terenów leśnych – obejmująca m.in. zagadnienia ograniczenia chaotycznego
i nieskoordynowanego (powodującego fragmentację kompleksów leśnych) przeznaczenia gruntów leśnych pod zainwestowanie”382. Zapisano
też działania bezpośrednio uwzględniające koncepcję korytarzy (przy zapisie o ochronie roślin
i zwierząt). Wskazano na konieczność tworzenia
systemu obszarów chronionych z uwzględnieniem wdrożenia elementów sieci NATURA 2000
i ECONET, w tym utrzymanie i wzmocnienie korytarzy ekologicznych, utrzymanie powiązań
ekologicznych i przeciwdziałanie degradacji
struktury ekologicznej (w dolinach rzek i między
zwartymi kompleksami leśnymi)383. Warto zauważyć, że podano też konkretne przykłady działań
służących ochronie korytarzy m.in. „zalesianie,
zadrzewianie lub tworzenie skupień roślinności
i sieci powiązań z istniejącymi kompleksami leśnymi na predysponowanych do tego gruntach
rolnych (...), obejmowanie ochroną obszarów
i obiektów cennych przyrodniczo, np. stanowiących biocentra, wyspy ekologiczne oraz ostoje
flory i fauny (...), jak i korytarzy ekologicznych”384.
We wnioskach i rekomendacjach do polityki
przestrzennej państwa wskazano m.in. że istotne
będzie uwzględnienie systemu obszarów chronionych województwa śląskiego w systemie krajowym385. Natomiast we wnioskach do polityki
przestrzennej województw sąsiednich (opolskiego, łódzkiego, świętokrzyskiego, małopolskiego),
wśród różnych działań zaznaczono potrzebę
utworzenia systemu obszarów chronionych,
umożliwiającego prowadzenie ujednoliconej polityki proekologicznej i ochrony walorów przyrodniczo-krajobrazowych na terenach transgranicznych. Podkreślono również potrzebę podejmowania wspólnych działań w zakresie polityki
ochrony przyrody z Republiką Słowacką i Republiką Czeską (ujednolicenie form i zasad ochrony
64
Województwo śląskie
oraz zachowanie funkcji korytarzy ekologicznych
Odry i Olzy – w przypadku granicy z Republiką
Czeską)386.
W związku z rozwojem Międzynarodowego
Portu Lotniczego „Katowice” w Pyrzowicach
w 2010 r. uchwalono zmianę Planu zagospodarowania przestrzennego województwa śląskiego,
uzupełniając plan z 2004 r. o treści związane
z portem lotniczym. Przy opisie środowiska przyrodniczego, w zmianie planu wskazano na istnienie w obszarze oddziaływań lotniska korytarzy
ekologicznych o randze regionalnej i ponadregionalnej (głównie kompleksy leśne). Zapisano, że
kompleks Lasów Tarnogórsko-Lublinieckich wraz
z dolinami Brynicy i Małej Panwi należą do Korytarza Południowo-Centralnego, stanowiącego jeden z siedmiu głównych korytarzy ekologicznych
o znaczeniu krajowym i zapewniającym spójność
sieci NATURA 2000 w Polsce387. W podrozdziale
dotyczącym form i metod zwalczania zagrożeń
uwzględniono kwestię ochrony ornitologicznej,
jako że przez obszar zmiany planu przebiegają
szlaki migracyjne ptaków oraz znajdują się w jego
obrębie miejsca koncentracji ptaków przelotnych
i łęgowych. Zaproponowano szereg działań, służących minimalizacji konfliktów wynikających ze
współistnienia tych dwóch funkcji (lotniczej
i przyrodniczej)388. Przy opisie obszarów problemowych uwzględniono obszar ochrony walorów
środowiska. Wskazano, że w obszarze objętym
zmianą planu znajdują się tereny, które ze względu na walory przyrodniczo-krajobrazowe, występujące formy ochrony przyrody, funkcję korytarza ekologicznego powinny być wyłączone
spod intensywnego zainwestowania, a zagospodarowane ekstensywnie w kierunku rekreacyjno-turystycznym. Ponadto zauważono, że rozwój
lotniska będzie miał wpływ na stan środowiska,
ale nie przedstawiono konkretnych działań minimalizujących lub kompensujących ten wpływ (jedynie w zakresie gospodarki wodnej)389. Zwrócono również uwagę, że rozwój portu lotniczego
wraz z jego strefą funkcjonalno-przestrzenną zachowuje ciągłość korytarzy ekologicznych –
przedstawiono to również na mapie390. W zasadach zagospodarowania obszaru objętego zmianą planu wskazano m.in. budowę przejść dla
zwierząt w miejscach przecięcia korytarzy ekologicznych przez trasy komunikacyjne391.
Województwo śląskie jest jednym z najbardziej antropogenicznie przekształconych regionów w Polsce. Presję na drożność korytarzy ekologicznych stanowi najwyższa w kraju gęstość
sieci drogowej (162,8 km/km2 przy średniej krajowej 80,0 km/km2) i kolejowej (18,9 km/km2
przy średniej krajowej 6,7 km/km2)392, a także
najwyższa w kraju gęstość zaludnienia (zróżnicowana przestrzennie, od 4328 os./km2 w Świętochłowicach do ok. 40 os./km2 w gminie Żarnowiec)393 oraz gęstość systemu osadniczego
(58 miast/10 tys. km2 przy średniej krajowej
28 miast/10 tys. km2)394. Jednocześnie dalej
planowany jest rozwój infrastruktury komunikacyjnej395.
Problemem jest także presja inwestycyjna nakierowana na zabudowę kubaturową i infrastrukturę transportową oraz wzrost rekreacyjnego wykorzystania obszarów cennych przyrodniczo396, co pośrednio może negatywnie wpłynąć
na drożność korytarzy. W planie nie koreluje się
tego problemu z korytarzami ekologicznymi.
Kolejnym zagrożeniem dla drożności korytarzy jest zwiększające się natężenie ruchu turystycznego397. W planie nie odnosi się tego bezpośrednio do korytarzy, tylko opisuje się ogólnie
negatywny wpływ na środowisko przyrodnicze.
Niemniej tym zjawiskiem objęte są obszary, które
zostały zaklasyfikowane przy opisie stanu diagnozy jako korytarze ekologiczne (m.in. Beskid
Żywiecki i Śląski, Jura Krakowsko-Częstochowska). Ponadto wskazano w planie jeszcze jeden
trend ogólnoświatowy, który pośrednio może
mieć negatywny wpływ na drożność korytarzy.
Chodzi o wzrastające wśród turystów zainteresowanie terenami dotychczas nieeksplorowanymi
masowo, co oznacza zwiększenie presji na obsza-
ry szczególnie cenne przyrodniczo. W związku
z tym w planie podkreślono konieczność podporządkowania dalszego rozwoju usług turystycznych celom ochrony środowiska398.
Zapisy wskazujące ewentualne presje na ciągłość korytarzy wiążą się z planowanym rozwojem żeglugi na Odrze. W pierwszej kolejności założono modernizację Kanału Gliwickiego w celu
udrożnienia Odrzańskiej Drogi Wodnej. Wskazano również na możliwość połączenia z południem
Europy poprzez budowę kanału Odra – Dunaj399.
Podsumowanie
województwa śląskiego oraz w zmianie planu dotyczącym rozwoju portu lotniczego „Katowice”
uwzględniono koncepcję korytarzy ekologicznych na wszystkich etapach planowania. Wskazano korytarze przy przedstawieniu uwarunkowań rozwoju przestrzennego, podkreślano ich
znaczenie na etapie ustalania celów i zasad polityki przestrzennej. Województwo śląskie ze względu na swoje uwarunkowania (największy stopień
przekształcenia antropogenicznego w Polsce)
znajduje się w skomplikowanej sytuacji – z jednej
strony wykazuje duży potencjał gospodarczy,
z drugiej musi bardzo ostrożnie traktować już
miejscami silnie zdegradowane środowisko. Dlatego zapisy świadczące o zrównoważonym rozwoju są szczególnie ważne.
Warto też zauważyć, że w kwestiach ochrony
przyrody poruszana jest sprawa korytarzy ekologicznych. Deklaruje się branie ich pod ochronę.
Zainwestowanie planowane jest w obszarach już
objętych zagospodarowaniem, jednocześnie podkreślając znaczenie terenów otwartych. Proponowane jest wprowadzanie zalesień, zadrzewień
lub skupień roślinności w celu tworzenia sieci
powiązań z istniejącymi kompleksami leśnymi.
Brakuje propozycji działań zmniejszających
negatywny wpływ sieci transportowej na korytarze. Jedynie w zmianie planu uwzględniono budowę przejść dla zwierząt w miejscach przecięcia
korytarzy szlakami komunikacyjnymi.
2.1.13. Województwo świętokrzyskie
We wprowadzeniu do Planu zagospodarowania przestrzennego województwa świętokrzyskiego zapisano, że nadrzędnym celem dokumentu,
wynikającym z przyjętej zasady zrównoważonego rozwoju, powinno być „integrowanie działań
politycznych, gospodarczych i społecznych z zachowaniem równowagi środowiska naturalnego
oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych”400.
W rozdziale o uwarunkowaniach zewnętrznych zagospodarowania przestrzennego, przedstawiając położenie województwa na tle kraju
podkreślono, że prawie 67% powierzchni regionu świętokrzyskiego objęte jest prawną ochroną
przyrody. Wskazano również, że system obszarów chronionych łączy się z obszarami chronionymi województw sąsiednich poprzez sieć międzynarodowych i krajowych korytarzy ekologicznych. Zaznaczono, że wysoka ranga środowiska
przyrodniczego regionu w skali międzynarodowej i krajowej wiąże się z występowaniem ważnych elementów sieci ECONET i NATURA 2000401.
W tabeli poniżej zestawiono na podstawie planu
korytarze ekologiczne i obszary węzłowe o znaczeniu międzynarodowym i krajowym, które
znajdują się w obrębie województwa (tab. 19.).
Wśród uwarunkowań wynikających z KPPZK
oprócz nawiązania do ogólnych zasad (m.in. rozwój wielostronnie równoważony) podkreślono,
że podstawowym zagadnieniem polityki przestrzennej w zakresie ekologii powinno być
wzmocnienie skuteczności ochrony obszarów
cennych przyrodniczo. Zapisano, że system ten
powinien być spójny wewnętrznie i powiązany z
systemem europejskim (NATURA 2000) i z siecią
ekologiczną ECONET402. Na mapie, stanowiącej
integralną część planu, przedstawiającej województwo na tle kraju i Europy oraz strategiczne
elementy powiązań, ukazano m.in. obszary prawnie chronione i kierunki powiązań ekologicznych.
66
Województwo świętokrzyskie
Tabela 19.
Obszary węzłowe i korytarze ekologiczne o znaczeniu międzynarodowym
i krajowym w województwie świętokrzyskim w ramach sieci ECONET-POLSKA
(opracowanie własne na podstawie: Plan... świętokrzyskiego 2002)
Znaczenie krajowe
Obszary węzłowe
1. Obszar Świętokrzyski
2. Obszar Buski
3. Obszar Środkowej Wisły
1. Obszar Przedborski
2. Obszar Cisowski-Orłowiński
3. Obszar Nadnidziański
4. Obszar Miechowski
Korytarze ekologiczne*
Doliny rzek:
1. Wisły
2. Nidy
3. Pilicy
i inne
+ kompleksy leśne
* bez rozróżnienia w planie na rangę krajową i międzynarodową
W rozdziale o uwarunkowaniach wynikających z sąsiedztwa z województwami ościennymi
wymieniono powiązania obszarów chronionych
oraz wspólne elementy systemu przyrodniczego
(w tym sieci NATURA 2000), które zgodnie z planem stwarzają możliwość prowadzenia wspólnej
polityki proekologicznej na obszarach przygranicznych403. Poniżej sporządzono na podstawie
planu zestawienie tych powiązań (tab. 20.).
W rozdziale o uwarunkowaniach wewnętrznych przedstawiono 5 celów wynikających ze
Strategii rozwoju województwa świętokrzyskiego,
które posiadają aspekt przestrzenny. Wśród nich
umieszczono ochronę i racjonalne wykorzystanie
zasobów przyrody i dóbr kultury404. Nie odwołano się do koncepcji ciągłości ekologicznej.
W opisie uwarunkowań ekologicznych raz
jeszcze wspomniano o wysokiej randze regionu
świętokrzyskiego w międzynarodowym i krajowym systemie przyrodniczym. Do najważniejszych walorów środowiska przyrodniczego zaliczono m.in. „ważne elementy sytemu przyrodniczego”, przyjęte za koncepcją sieci ECONET (węzły ekologiczne o randze międzynarodowej i krajowej połączone siecią korytarzy ekologicznych)
oraz „ważne elementy europejskiej sieci NATURA
2000” (proponowanych 16 obszarów w granicach
województwa). Podkreślono rozwinięty system
prawnej ochrony przyrody w województwie
i przedstawiony jego pełny wykaz405. Umieszczono go również na mapie „Podstawowe uwarunkowania ochrony środowiska”406. Warto zauważyć, że znalazły się na niej także korytarze ekologiczne o różnej randze i proponowane obszary
chronione w nawiązaniu do koncepcji ECONETPOLSKA.
Wśród najważniejszych problemów do rozwiązania związanych z ochroną środowiska zaliczono m.in. sukcesywną likwidację głównych barier ekologicznych lub zminimalizowanie ich
ograniczającego działania. Wcześniej zidentyfikowano w planie, że tymi barierami są trasy komunikacyjne, przecinające korytarze ekologiczne. Podkreślono również konieczność zachowania bioróżnorodności, czemu ma służyć objęcie
ochroną lub podniesienie rangi ochronnej obszarów cennych przyrodniczo407.
W syntezie uwarunkowań zagospodarowania
przestrzennego województwa za jedno z uwarunkowań sprzyjających uznano wysoką rangę
środowiska przyrodniczego Gór Świętokrzyskich
i Ponidzia w międzynarodowym i krajowym sys-
Tabela 20.
Obszary chronione i powiązania przyrodnicze województwa świętokrzyskiego
z województwami ościennymi
(opracowanie własne na podstawie: Plan... świętokrzyskiego 2002)
Obszary chronione (w tym NATURA 2000)
małopolskie
• Nadnidziańki Park Krajobrazowy z otuliną
• obszary chronionego krajobrazu: Miechowsko-Działoszycki,
Koszycko-Opatowiecki, Solecko-Pacanowski
• obszar „Ostoja Nidziańska”
• międzynarodowy korytarz ekologiczny doliny Wisły
• krajowy węzeł ekologiczny Obszar Miechowski
śląskie
• Miechowsko-Działoszycki Obszar Chronionego Krajobrazu
• obszar „Lasy Włoszczowskie”
• krajowy korytarz ekologiczny doliny Pilicy
łódzkie
• krajowy korytarz ekologiczny doliny Pilicy
• Przedborski Park Krajobrazowy
• obszary chronionego krajobrazu: Włoszczowsko-Jędrzejowski, • krajowy węzeł ekologiczny „Obszar Przedborski”
Konecko-Łopuszniański
• obszary: „Czarna Konecka”, „Przedborski Park Krajobrazowy”
mazowieckie
• obszary chronionego krajobrazu: „Przysusko-Szydłowiecki”,
„Konecko-Łopuszniański”, „Doliny Kamiennej”
• obszary: „Lasy Koneckie”, „Małopolski Przełom Wisły”
• międzynarodowy węzeł ekologiczny Obszar Środkowej
Wisły
• krajowy korytarz ekologiczny górnych odcinków
Kamiennej i Czarnej Malenieckiej (Koneckiej)
lubelskie
• obszar „Małopolski Przełom Wisły”
• międzynarodowy węzeł ekologiczny Obszar Środkowej
Wisły
podkarpackie
–
temie przyrodniczym (ponad 67% powierzchni
województwa objęte jest prawną ochroną)408.
Warto to podkreślić, gdyż świadczy o postrzeganiu chronionych obszarów cennych przyrodniczo
w kategoriach szans, a nie barier rozwoju.
Zachowanie trwałości walorów przyrodniczych i kulturowych jest jedną z trzech potrzeb,
którą wskazuje się w planie do uwzględnienia
przy przystosowywaniu istniejącej struktury
osadniczej i obszarów o różnych funkcjach, co ma
służyć realizacji celu generalnego, jakim jest
„wzrost atrakcyjności województwa dla rozwoju
społecznego i gospodarczego”409.
Przy wypisywaniu celów warunkujących priorytety polityki przestrzennej uwzględniono kwestię ochrony przyrody, ale nie odwołano się do
koncepcji ciągłości ekologicznej. W kontekście
integracji z UE i pokonywania barier w zagospodarowaniu przestrzennym za priorytet uznano
wdrożenie przepisów i standardów ekologicznych UE i wynikających z innych umów międzynarodowych. W ramach podnoszenia standardów cywilizacyjnych wskazano m.in. na konieczność poprawy jakości środowiska przyrodniczego we wszystkich jego elementach. Założono
również aktywną ochronę wartości i racjonalne
wykorzystanie zasobów środowiska przyrodniczego przy zachowaniu zasady zrównoważonego
rozwoju i bezpieczeństwa ekologicznego, co
w priorytetach polityki przestrzennej wyraża się
m.in. w dostosowaniu zagospodarowania do walorów środowiska, jego chłonności i odporności
oraz tworzenia warunków do zachowania istniejących oraz objęcia ochroną kolejnych obszarów
cennych przyrodniczo. Warto jeszcze zwrócić
uwagę na zapis, który wskazuje na porządkowanie spraw prawnych w ochronie środowiska.
Zanotowano bowiem konieczność wdrożenia
68
Województwo świętokrzyskie
jednolitych procedur i wymogów dotyczących
uwzględniania spraw ochrony środowiska w planach zagospodarowania przestrzennego410.
Przy określaniu głównych zasad zagospodarowania przestrzennego wskazano zasadę ładu
zintegrowanego (w tym ekologicznego). Podkreślono konieczność realizowania zasady egzekwowania standardów ekologicznych UE411.
W planie założono, że głównym celem polityki
przestrzennej w dziedzinie ochrony środowiska
będzie „zapewnienie bezpieczeństwa ekologicznego regionu (zgodnie z II Polityką Ekologiczną Państwa). Wśród 7 przedstawionych zasad pomocniczych do zasady zrównoważonego rozwoju na uwagę zasługuje m.in. zasada integracji polityki ekologicznej z politykami sektorowymi, co ma oznaczać
traktowanie celów ekologicznych na równi z celami
gospodarczymi i społecznymi412. Wydaje się, że ta
zasada bardzo dobrze pokazuje świadome podejście planistów do ochrony środowiska.
Wśród zapisanych w planie zasad szczegółowych dotyczących prawnej ochrony przyrody
i systemu przyrodniczego województwa uwzględniono konieczność przeciwdziałania fragmentacji ekosystemów oraz udrażniania korytarzy ekologicznych. Uszczegółowiono to przy wskazywaniu kierunków – udrożnianie korytarzy ma się
odbywać poprzez likwidację barier ekologicznych lub minimalizację ich ograniczającego działania oraz zwiększenie ciągłości przestrzennej
drzewostanów w korytarzach. Ponadto ma zostać przywrócona dolinie rzeki Kamiennej rola
regionalnego korytarza ekologicznego. Raz jeszcze zwrócono uwagę na podjęcie współpracy
z województwami sąsiednimi w celu prowadzenia wspólnej polityki w granicznych obszarach
chronionych413.
Warto zauważyć, że w planie zakłada się turystykę jako wiodący czynnik aktywizacji wielu
gmin i miast, jednocześnie podkreślając, że zagospodarowanie turystyczne powinno być równoległe ze wzmożoną ochroną najcenniejszych walorów przyrodniczych. Jest to o tyle istotne, że
założono rozwój turystyki głównie na obszarach
cennych przyrodniczo, w tym w dolinach rzecznych414.
Przy przedstawianiu celów, zasad i kierunków
zagospodarowania w odniesieniu do leśnictwa,
za priorytety polityki zalesieniowej województwa uznano zwiększenie i racjonalne kształtowanie kompleksów leśnych, m.in. w obszarach objętych prawną ochroną oraz na terenach tworzących leśne powiązania ekologiczne415. Można zatem spodziewać się pozytywnego wpływu na
drożność korytarzy. Również w przypadku kierunków przekształceń struktur funkcjonalnoprzestrzennych, w przypadku obszarów rolniczych („obszar restrukturyzacji rolnictwa E”)
i doliny Wisły wskazano na konieczność wzbogacenia przestrzeni rolniczej w zadrzewienia i zakrzewienia śródpolne. Akurat w planie nie podano ich funkcji ekologicznej jako korytarzy ekologicznych416, ale działanie to na pewno będzie
mieć korzystny wpływ na drożność korytarzy.
W opisie doliny Wisły jako struktury funkcjonalno-przestrzennej z jednej strony wskazano, że
należy zachować i wzmocnić jej funkcje ekologiczne (korytarz i węzeł ekologiczny o znaczeniu
międzynarodowym), a z drugiej strony zapisano,
że ciąg dróg wzdłuż Wisły będzie stanowił główną oś gospodarczą. Budzi to zaniepokojenie
w związku z brakiem jakichkolwiek informacji
o budowie przejść dla zwierząt417.
We wnioskach do KPPZK uwzględniono projekty powiększenia obszarów chronionych, uznano je za istotne przedsięwzięcia rządowe o charakterze publicznym. Wymieniono również zagadnienia, które powinny stać się tematem programów zadań wojewódzkich, w tym m.in. kierunkowy model systemu obszarów chronionych
w nawiązaniu do sieci NATURA 2000 i ECONET418.
Już we wprowadzeniu przy wymienianiu
głównych problemów funkcjonalno-przestrzennych województwa pojawiły się zapisy świadczące o potencjalnej presji na drożność korytarzy.
Należą do nich: eksploatacja surowców mineralnych, postępująca urbanizacja, w tym rosnące
rozpraszanie zabudowy419.
Województwo świętokrzyskie nie znajduje się
na trasie paneuropejskich korytarzy transporto-
wych420, w związku z tym potencjalna presja na
drożność korytarzy wynikająca z rozwoju infrastruktury komunikacyjnej jest mniejsza niż
w przypadku innych województw. Niemniej
w województwie planowana jest rozbudowa sieci kolejowej i drogowej (w tym dróg ekspresowych)421. Przy wskazywaniu w planie obszarów
problemowych związanych z komunikacją zwrócono uwagę na kolizję planowanych dróg ekspresowych z parkami krajobrazowymi. Zasugerowano sporządzenie oceny ich wpływu na środowisko i przyjęcie stosownych rozwiązań422. Natomiast przy wskazywaniu zasad zagospodarowania w systemie komunikacji drogowej uwzględniono ogólnikowo konieczność „dbania o ochronę
środowiska naturalnego”423. W planie, wskazując
3 podstawowe konflikty pomiędzy ochroną środowiska a innymi funkcjami przestrzeni województwa, uwzględniono konflikt pomiędzy komunikacją a ochroną środowiska, bezpośrednio
korelując go z funkcjonowaniem korytarzy ekologicznych. Podkreślono, że trasy komunikacyjne,
przecinające obszary parków, doliny rzeczne
i kompleksy leśne, stanowią najważniejsze bariery ekologiczne. Zapisano, że infrastruktura komunikacyjna utrudnia swobodne przemieszczanie się zwierząt, powoduje fragmentację ekosystemów, co skutkuje degradacją i zmniejszeniem
liczby występujących gatunków.424. Jednak nie zaproponowano żadnych konkretnych działań rozwiązujących ten konflikt.
Wśród zidentyfikowanych w planie najważniejszych zagrożeń środowiska przyrodniczego
wymieniono jedno, które może mieć negatywny
wpływ na drożność korytarzy. Zagrożenie to wynika z błędów lokalizacyjnych inwestycji kubaturowych i linijnych – część z tych obiektów usytuowano na terenach zalewowych i na obszarach
chronionych425.
Presją na drożność korytarzy ekologicznych
może być także eksploatacja surowców mineralnych, zwłaszcza, że stanowi ona jeden z najważniejszych potencjałów rozwoju województwa.
W planie jako jedno z najważniejszych ograniczeń identyfikuje się uwarunkowania przyrodnicze, wskazując, że część udokumentowanych
zasobów znajduje się na obszarach cennych przyrodniczo, objętych ochroną prawną lub z nimi
sąsiadujących426. W planie nie koreluje się funkcjonowania korytarzy z degradacją środowiska
związaną z eksploatacją surowców.
Potencjalną presję na drożność korytarzy
mogą stanowić występujące tendencje do rozpraszania zabudowy wiejskiej i rosnący chaos
zabudowy podmiejskiej, zwłaszcza wokół Kielc.
W planie problem ten identyfikuje się z degradacją jakości struktur osadniczych i krajobrazu.
Natomiast w przypadku obszaru problemowego
doliny Wisły odwołano się bezpośrednio do presji na drożność korytarzy ekologicznych. Wskazano na nasilenie konfliktów przestrzennych
związanych z postępującą zabudową, podkreślając m.in. funkcję międzynarodowego węzła i korytarza ekologicznego Wisły. W przypadku obszaru problemowego doliny Kamiennej problem
ujęto bardziej ogólnikowo, stwierdzając duże nasilenie „problemów funkcjonalnych związanych
z żywiołową urbanizacją”427.
Podsumowanie
województwa świętokrzyskiego koncepcja korytarzy ekologicznych została uwzględniona. Jednak zapisy odnosiły się głównie do opisu stanu,
a w większości przypadków proponowane rozwiązania służące ochronie korytarzy ograniczały
się do lakonicznych stwierdzeń o konieczności
zachowania i wzmocnienia funkcji korytarzy.
W kontekście infrastruktury drogowej zauważono potrzebę likwidacji głównych barier ekologicznych lub zminimalizowanie ich ograniczającego zadania. Zasugerowano także sporządzenie
oceny wpływu tras komunikacyjnych na środowisko i przyjęcie stosownych rozwiązań. Jedynie
w przypadku problemu postępującej fragmentacji ekosystemów przedstawiono konkretne działanie – zwiększenie ciągłości przestrzennej drzewostanów w korytarzach planowanych dróg ekspresowych z parkami krajobrazowymi.
W planie podkreślono, że kwestie ochrony środowiska powinny być traktowane na równi z potrzebami rozwoju społecznego i gospodarczego.
70
Województwo warmińsko-mazurskie
Niesie to nadzieję, że i korytarze ekologiczne,
skoro pojawiają się już w opisie uwarunkowań
zagospodarowania, zostaną uwzględnione także
na etapie planowania konkretnych inwestycji
oraz zostaną wskazane jako obszary potencjalnej
ochrony prawnej.
2.1.14. Województwo warmińsko-mazurskie
W rozdziale o uwarunkowaniach zewnętrznych zagospodarowania podkreślono, że województwo jest ważnym elementem powiązań
przyrodniczych nadbałtyckiej strefy pojeziernej.
Zaznaczono, że stanowi część tzw. okołobałtyckiego zielonego pierścienia, który rozciąga się od
Skandynawii, przez Rosję, Estonię, Łotwę, Litwę,
Polskę po północne Niemcy. Odwołano się także
do koncepcji ECONET-POLSKA, wskazując, że
większość obszaru województwa zaliczono do
przyrodniczych obszarów węzłowych i korytarzy
ekologicznych o znaczeniu międzynarodowym.
Wymieniono, że należą do nich głównie pojezierza i kompleksy leśne428.
Przy opisie wspólnych problemów i kierunków działań z województwami sąsiednimi podkreślono potrzebę współpracy w zakresie ochrony środowiska (w tym w ramach euroregionu
„Bałtyk”429). Wskazano m.in., że należy utworzyć
transgraniczne obszary chronione. Przy opisie
wspólnych działań z województwem kujawskopomorskim odwołano się do koncepcji korytarzy.
Zwrócono uwagę na konieczność ochrony korytarza ekologicznego doliny Drwęcy430. Można zatem stwierdzić, że planiści mają świadomość istnienia korytarzy ekologicznych i potrzeby zachowania ich ciągłości w skali większej niż region.
W uwarunkowaniach integracji regionu
z przestrzenią europejską wskazano, że priorytety polityki przestrzennej terenów położonych
w rejonie Morza Bałtyckiego zostały określone
w programie VASAB-2010 „Wizje i strategie wo-
kół Morza Bałtyckiego”. Zgodnie z tym programem, jak zapisano, w polityce przestrzennej należy wziąć pod uwagę m.in. utworzenie bałtyckiej
sieci obszarów cennych przyrodniczo oraz ochronę i poprawę stanu środowiska przyrodniczego
na całym terenie431. W wymogach integracji z europejskim system ochrony środowiska odwołano
się do programu NATURA 2000432.
W uwarunkowaniach wewnętrznych przy opisie obszarów o podobnych uwarunkowaniach
w przypadku obszaru wschodniego, środkowego
i południowego zwrócono uwagę, że środowisko
przyrodnicze stwarza wiele barier rozwoju gospodarczego. Wśród nich wymieniono m.in. istnienie obszarów prawnie chronionych433. Natomiast przy opisie obszaru zachodniego wskazano, że środowisko przyrodnicze, w tym istnienie
parków krajobrazowych, warunkuje rozwój obszaru434. Ograniczenia wynikające z istnienia obszarów chronionych powtórzono przy opisie poszczególnych stref polityki przestrzennej. Przy
czym wskazano tu również na potencjał rozwoju,
jakie niosą za sobą duże walory środowiska przyrodniczego435. Niemniej ciężko jest ocenić, jakie
jest jednoznaczne podejście planistów do ochrony przyrody – czy obszary chronione traktowane
są bardziej jako bariera czy szansa rozwoju.
Przy przedstawianiu celów zagospodarowania przestrzennego województwa, wśród celów
generalnych dotyczących ochrony i racjonalnego
kształtowania środowiska przyrodniczego i dziedzictwa kulturowego wskazano na potrzebę
ochrony walorów i funkcjonowania oraz ciągłości przestrzennej systemów ekologicznych.
Ponadto, na co warto zwrócić uwagę, zapisano, że
należy zwiększyć lesistość regionu, co uargumentowano koniecznością utrzymania ciągłości systemów ekologicznych436. A zatem pośrednio nawiązano do koncepcji korytarzy, wskazując jednocześnie na potrzebę ochrony ciągłości ekologicznej.
Wśród trzech przyjętych w planie naczelnych
zasad zagospodarowania przestrzennego województwa wymieniono „utrzymanie w rozwoju
zrównoważonym środowiska przyrodniczego
i zurbanizowanego poprzez zastosowanie wła-
ściwej skali i stopnia koncentracji zagospodarowania przestrzeni”. Rozwijając tę zasadę, wskazano m.in. na potrzebę wprowadzenia zalesień w
obszarze węzłów hydrograficznych. Odniesiono
to tylko do kwestii zmniejszenia nieregularności
odpływu wód437, choć może to również pośrednio poprawić drożność korytarzy ekologicznych
w regionie. Do ochrony korytarzy odwołano się
bezpośrednio, zapisując konieczność wprowadzenia stref ekologicznych utworzonych przez
zwarte pasy zieleni wzdłuż dróg ekspresowych
i głównych przyspieszonych. Podkreślono, że „na
odcinkach dróg przecinających ważne struktury
przyrodnicze (większe kompleksy leśne i doliny
rzek) spełniające funkcje korytarzy ekologicznych” należy przewidzieć przejścia dla zwierząt.
Warto jeszcze zwrócić uwagę na zapis, mówiący
o unikaniu prowadzenia magistralnych przesyłowych ciągów infrastrukturalnych na terenach
szczególnie cennych przyrodniczo (rezerwaty,
parki krajobrazowe, obszary NATURA 2000)438.
Tu już nie odniesiono się do koncepcji korytarzy,
choć pośrednio będzie to miało zapewne pozytywny wpływ na ich funkcjonowanie.
Przy wskazywaniu kierunków rozwoju zagospodarowania nie uwzględniono kwestii korytarzy. Przy opisywaniu kierunków poszczególnych
stref polityki przestrzennej wyróżniono jedynie
obszary, które należy objąć ochroną w ramach
programu NATURA 2000439.
W uwagach końcowych w planie, wśród zadań,
które nie zostały ujęte w Strategii rozwoju społeczno-gospodarczego województwa warmińskomazurskiego, a wynikających z planu wskazano
m.in. utworzenie Mazurskiego Parku Narodowego oraz wdrożenie programu NATURA 2000440
(w planie zestawiono w tabeli proponowane do
objęcia ochroną obszary441).
Na mapie przedstawiającej przyrodnicze uwarunkowania rozwoju, stanowiącej załącznik do
planu, umieszczono m.in. obszary chronione według sieci ekologicznej ECONET-POLSKA (międzynarodowe oraz krajowe obszary węzłowe
i korytarze ekologiczne). Natomiast już na mapie
przedstawiającej kierunki polityki przestrzennej
w zakresie środowiska przyrodniczego i kulturo-
wego nie umieszczono korytarzy i obszarów węzłowych. Wskazano istniejące obszary chronione
i projektowane (park narodowy, parki krajobrazowe, obszary transgraniczne, obszary NATURA
2000).
Zapisy wskazujące ewentualną presję na ciągłość korytarzy wiążą się z planowanym rozwojem jak i istniejącą infrastrukturą drogową i techniczną442. Województwo znajduje się w obrębie
dwóch korytarzy paneuropejskich, a w jednym
z nich projektowana jest autostrada A1 (Gdańsk
– Żilina)443. W planie zapisano potrzebę wprowadzenia przejść dla zwierząt na drogach przecinających korytarze.
Zagrożeniem może być również planowany
rozwój międzynarodowego portu w Elblągu, a co
za tym idzie zwiększenie natężenia ruchu na rzece Elbląg. Ponadto planuje się zwiększenie wykorzystania turystycznego dróg śródlądowych (rzeka Pisa, Kanał Ostródzko-Elbląski, szlak Wielkich
Jezior Mazurskich, Kanał Jagielloński, rzeka Nogat). Zapisano potrzebę ich modernizacji oraz
zagospodarowania brzegów444. Nie zwrócono
przy tym uwagi na wzrost presji na środowisko
przyrodnicze, w tym korytarze ekologiczne.
Podsumowanie
województwa warmińsko-mazurskiego w bardzo
ograniczonym stopniu uwzględniono koncepcję
korytarzy ekologicznych. Przy opisie uwarunkowań zewnętrznych podkreślono, że większość
obszaru województwa jest zaliczona do przyrodniczych obszarów węzłowych i korytarzy ekologicznych o znaczeniu międzynarodowym. Jednak
w kolejnych rozdziałach planu pominięto tę kwestię, choć wydawałoby się, że skoro tak duża powierzchnia województwa zajmuje wysoką pozycję w systemie ekologicznym, to zostanie temu
poświęcona większa uwaga.
Jedyny bezpośredni zapis odnoszący się do
ochrony korytarzy znalazł się przy wskazywaniu
zasad zagospodarowania przestrzennego, gdzie
zapisano konieczność wprowadzenia stref ekolo-
72
Województwo wielkopolskie
gicznych wzdłuż dróg. Zapisano, że należy przewidzieć przejścia dla zwierząt. Wskazano jeszcze
na potrzebę utrzymania ciągłości systemu ekologicznego poprzez zwiększenie lesistości regionu.
W kilku miejscach podkreślono znaczenie wdrożenia programu NATURA 2000, choć w tym przypadku nie odnoszono się do koncepcji ciągłości
przestrzennej obszarów chronionych.
Brak zainteresowania ochroną korytarzy ekologicznych w województwie warmińsko-mazurskim jest szczególnie niepokojący z uwagi na początkowe stwierdzenie o dużym znaczeniu systemu ekologicznego regionu w strukturach krajowych i międzynarodowych.
2.1.15. Województwo wielkopolskie
województwa wielkopolskiego odniesiono się
bezpośrednio do koncepcji korytarzy ekologicznych przy wyszczególnianiu zapisów wynikających z KPPZK, a dotyczących bezpośrednio województwa wielkopolskiego. W zakresie środowiska przyrodniczego podkreślono konieczność
sformułowania przedsięwzięć prowadzących do
utrwalenia krajowego systemu ochrony przyrody pod względem prawnym i ekonomicznym oraz
powiązania go z systemem europejskim. Wskazano, że konstrukcję tego systemu powinny stanowić rozległe obszary pojezierzy północnej Polski
i wielkie korytarze ekologiczne głównego systemu hydrograficznego kraju (przede wszystkim
Odra, Wisła, Warta, Noteć i Bug)445. Jest to ważny
zapis, bo świadczący o nadaniu przez planistów
wysokiej rangi korytarzom.
W opisie międzyregionalnych powiązań przyrodniczych w pierwszej kolejności zwrócono
uwagę na formy przyrody prawnie chronione446,
których zestawienie sporządzone na podstawie
planu znajduje się poniżej (tab. 21.). Ponadto jeden krótki podrozdział poświęcono opisowi sieci
ekologicznej ECONET-POLSKA. Wyróżniono
w granicach województwa wielkopolskiego obszary węzłowe o znaczeniu międzynarodowym
i krajowym. Za obszary węzłowe o znaczeniu lokalnym uznano tereny leśne i leśno-łęgowe
o funkcjach na niższym poziomie w hierarchii sieci
ekologicznej (nie wymieniono konkretnych obszarów). Stwierdzono, że obszarom węzłowym
zapewniono łączność (funkcjonalną i przestrzenną) poprzez struktury liniowe i pasmowe korytarzy ekologicznych, również o strukturze hierarchicznej447. Poniżej zestawiono obszary węzłowe
i korytarze wyszczególnione w planie (tab. 22.).
Przy charakterystyce uwarunkowań wewnętrznych zagospodarowania przestrzennego
województwa uwzględniono świat zwierzęcy.
Podkreślono, że Wielkopolska jest regionem
o dużym bogactwie fauny i podlega dynamicznym przemianom. Zaznaczono, że dzięki swojemu położeniu jest też miejscem, gdzie znajdują
się szlaki migracyjne i ostoje wielu gatunków
ptaków i ssaków. O tym bogactwie, jak zanotowano w planie, świadczą liczne istniejące i projektowane obszary NATURA 2000448.
Do koncepcji korytarzy odwołano się w opisie
zasobów środowiska przyrodniczego dla rozwoju energetyki odnawialnej. Wśród barier i ograniczeń rozwoju energetyki opartej na odnawialnych źródłach energii zwrócono uwagę na szlaki
migracyjne ptaków (bariera przy lokalizacji elektrowni wiatrowych) i innych zwierząt (podkreślono szczególnie ryby, których migracje stanowią barierę przy lokalizacji małych elektrowni
wodnych). Zaznaczono także, że istotnym uwarunkowaniem i ograniczeniem jest ochrona bioróżnorodności449. Jest to istotne, bo świadczy
o podnoszeniu kwestii ochrony korytarzy przy
planowaniu inwestycji nie tylko bezpośrednio
związanych z ochroną środowiska, ale i innych
(tu: energetyki).
Przy opisie zagrożeń środowiska przyrodniczego w odniesieniu do ochrony wód i obszarów
cennych przyrodniczo wymieniono szereg programów realizowanych we współpracy międzywojewódzkiej. Wśród nich znalazł się „Program
dla Odry – 2006”. Wskazano kilka zadań w ramach tego programu, które muszą zostać zreali-
Tabela 21.
Obszary chronione województwa wielkopolskiego występujące na granicy z innymi województwami
(opracowanie własne na podstawie: Plan... wielkopolskiego 2010)
Obszary chronione
kujawsko-pomorskie
• Krajeński Park Krajobrazowy
• Nadgoplański Park Krajobrazowy
• obszary chronionego krajobrazu: Nadnotecki, Jezior Rogowskich, Lasów Miradzkich, Jeziora Głuszyńskiego,
Jeziora Modzerowskiego
pomorskie
• obszar chronionego krajobrazu Dolina rzeki Debrzynki
zachodniopomorskie
• Drawieński Park Narodowy
• obszary chronionego krajobrazu Pojezierza Wałeckiego i doliny Gwdy oraz Puszcza nad Drawą
łódzkie
• obszary chronionego krajobrazu: Warty i Neru, Uniejowski, Nadwarciański, Dolina rzeki Prosny
opolskie
• obszar chronionego krajobrazu Dolina rzeki Prosny
dolnośląskie
• Park Krajobrazowy Doliny Baryczy
• obszary chronionego krajobrazu: Krzywińsko-Osiecki, Doliny Baryczy, Wzgórza Ostrzeszowskie i Kotlina Odolanowska
lubuskie
• Pszczewski Park Krajobrazowy
• Przemęcki Parki Krajobrazowy
• obszary chronionego krajobrazu: Pojezierze Sławsko-Przemęckie, Rynny Obrzycko-Odrzańskie, Zbąszyńska Dolina Obry,
Gorzycko, Pojezierze Puszczy Noteckiej, Dolina Warty i Dolnej Noteci, Puszcza Drawska
Tabela 22.
Obszary węzłowe i korytarze ekologiczne o znaczeniu międzynarodowym i krajowym w województwie wielkopolskim
w ramach sieci ECONET-POLSKA (opracowanie własne na podstawie: Plan... wielkopolskiego 2010)
Znaczenie krajowe
Obszary węzłowe
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
1.
2.
3.
4.
Puszcza Notecka
Pojezierze Leszczyńskie
rzeki Gwdy
Pojezierze Gnieźnieńskie
1. Pradoliny Noteci
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Kanału Mosińskiego
Poznański Warty
Wełny
Śremski Warty
Mesznej
Pakoski Noteci
Pojezierza Kujawskiego
Prosny
Międzyrzecki
Drawy
Dolnej Noteci
Wielkopolski
Powidzko-Goplański
Milicki
Doliny Środkowej Warty
74
zowane, by Odra postrzegana była jako „nowocześnie zagospodarowany korytarz ekologiczny
tej części Europy”. Wśród tych zadań na uwagę
zasługuje zwiększenie lesistości w dorzeczu Odry
i renaturyzacja ekosystemów, które mogą poprawić drożność korytarza ekologicznego, choć
w planie nie są tak identyfikowane450.
Warto zwrócić uwagę, że w podrozdziale o sieci osadniczej województwa wskazano, że obszar
centralny wyróżnia się atrakcyjnością turystyczną, do której zaliczono nie tylko atrakcyjność kulturową i historyczną, ale również środowisko
przyrodnicze, które, jak określono, stanowi bogactwo obszaru. Zapisano, że najcenniejsze zasoby i walory zostały objęte ochroną, a w strukturze przyrodniczej wyróżnia się rzeka Warta jako
główna oś ekologiczna451. Również przy opisie
szeroko pojętej rekreacji wskazano, że najważniejszym czynnikiem warunkującym możliwość
wypoczynku na terenie województwa jest środowisko przyrodnicze. Podkreślono, że znaczna
liczba obszarów objętych ochroną prawną sprzyja rozwojowi rekreacji452. Jest to ciekawe spojrzenie, ponieważ zazwyczaj podkreśla się, że obszary chronione stanowią barierę rozwoju, a w przypadku Wielkopolski potraktowano to jako zaletę.
Wskazuje to, że ochrona przyrody w województwie wielkopolskim nie jest postrzegana jako bariera, ale także jako szansa rozwoju.
W planie przedstawiono cztery zasadnicze
grupy obszarów problemowych, wśród których
wyróżniono obszary koncentracji zagrożeń środowiska, obszary z ograniczeniami dla gospodarowania przestrzenią oraz obszary koncentracji
konfliktów przestrzennych453. Brak tu bezpośrednich odniesień do problemu drożności korytarzy
ekologicznych. W przypadku obszarów koncentracji zagrożeń środowiska podkreślono przede
wszystkim tereny o intensywnie rozwijającym
się rolnictwie i tereny eksploatacji węgla brunatnego454. Natomiast ograniczenia dla gospodarowania przestrzenią wskazano na obszarach przyrodniczych prawnie chronionych455. Przy krótkiej
charakterystyce obszarów koncentracji konfliktów przestrzennych wskazano m.in. na konflikt
pomiędzy ochroną przyrody a postępującymi
procesami urbanizacyjnymi i tzw. „rozlewanie
się” miast. Podkreślono, że procesy te zachodzą
m.in. w dolinach rzek, co skorelowano w planie
jedynie z zagrożeniem powodziowym456. Nie odniesiono się do koncepcji korytarzy i nie zauważono, że zabudowa dolin rzecznych może się
przyczynić do ograniczenia drożności korytarzy
ekologicznych. Zapisano natomiast, że przecinanie terenów cennych przyrodniczo głównymi
trasami komunikacyjnymi negatywnie wpływa
na funkcjonowanie środowiska. Jednocześnie
zwrócono uwagę, że często właśnie znaczny udział
walorów przyrodniczych determinuje lokalizację
inwestycji drogowych457.
W rozdziale przedstawiającym cele i kierunki
zagospodarowania przestrzennego województwa odwołano się do KPPZK, której zasady planowania przestrzennego muszą być uwzględnione
na szczeblu wojewódzkim. Wśród pięciu wyszczególnionych zasad jedna odnosi się do przestrzeni
jako dobra o wysokich wartościach przyrodniczych i kulturowych, co implikuje konieczność jej
oszczędnego gospodarowania. Druga z wymienionych zasad podkreśla znaczenie sieci przyrodniczej, na którą składa się system obszarów
chronionych (w tym obszary NATURA 2000) oraz
korytarze ekologiczne458.
Bezpośrednie odwołanie do koncepcji korytarzy ekologicznych znajduje się w rozdziale o kierunkach zagospodarowania przestrzennego
w aspekcie struktury przestrzennej. Zanotowano, że dolina rzeki Warty jest korytarzem ekologicznym o znaczeniu krajowym i stanowi główną
oś układu przyrodniczego województwa. Stwierdzono, że choć obszary prawnie chronione zajmują dużą powierzchnię, to nie tworzą one spójnej sieci ekologicznej, co może prowadzić do obniżenia odporności biologicznej i degradacji tych
terenów. W związku z tym podkreślono, że jednym z najważniejszych celów ochrony przyrody
w Wielkopolsce jest stworzenie „spójnego systemu obszarów chronionych i sieci ekologicznej,
uwzględniającego powiązania przyrodnicze z obszarami województw sąsiednich”459. Zapisano, że
umożliwi to prawidłowe funkcjonowanie przestrzeni przyrodniczej, w tym m.in. „ciągłość
i spójność przestrzenną korytarzy ekologicznych,
stanowiących drogi migracji, rozprzestrzeniania
i wymiany genetycznej organizmów żywych”
oraz „ochronę obszarów ważnych dla gniazdowania i migracji ptaków”460.
W skali lokalnej uwzględniono korytarze ekologiczne w rozdziale dotyczącym polityki poprawy efektywności struktur przestrzennych. Wśród
wielu zasad kształtowania przestrzeni miejskich
wymieniono „utrzymywanie powierzchni biologicznie czynnych w obrębie terenów zurbanizowanych w formie korytarzy zieleni”461.
Przy wyszczególnianiu zasad kształtowania
przestrzeni otwartych na uwagę zasługuje m.in.
wprowadzenie pasmowych i kępowych zadrzewień i zakrzewień wokół zbiorników, wzdłuż cieków, rowów melioracyjnych, wododziałów, dróg,
miedz i skarp oraz ograniczanie rozpraszania zabudowy462. W planie nie koreluje się tych zasad
z korytarzami ekologicznymi, ale można przypuszczać, że takie działania wpłyną pozytywnie
na ich funkcjonowanie.
Jeden z istotniejszych zapisów bezpośrednio
uwzględniających problematykę korytarzy znajduje się w podrozdziale dotyczącym kształtowania zrównoważonej struktury funkcjonalno-przestrzennej oraz minimalizacji napięć i konfliktów.
W celu zmniejszenia konfliktów na styku infrastruktury technicznej i środowiska przyrodniczego zasugerowano budowę przejść dla zwierząt w miejscach, gdzie ciągi komunikacyjne
przecinają korytarze ekologiczne463. W tym podrozdziale znajduje się również szereg innych zapisów, które dotyczą minimalizacji napięć na styku środowisko przyrodnicze a osadnictwo, rekreacja, rolnictwo464. Tylko ten wyżej wymieniony dotyczy bezpośrednio korytarzy.
W podrozdziale o ograniczeniach i barierach
rozwoju wskazano, że doliny rzeczne stanowią
barierę w zagospodarowaniu przestrzennym.
Warto zwrócić uwagę, że konieczność ich ochrony przed intensywnym zagospodarowaniem uargumentowano ich funkcjonowaniem jako korytarze ekologiczne o szczególnym znaczeniu dla
środowiska. Oprócz tego podkreślono, że w rozwoju przestrzennym powinny być uwzględniane
wszelkie ograniczenia w zagospodarowaniu na
terenach objętych ochroną prawną465.
W polityce kształtowania rolniczej przestrzeni
produkcyjnej wymieniono szereg zasad, a wśród
nich wskazano na konieczność zalesiana gleb
najniższej jakości. Zgodnie z planem ma to prowadzić do zwiększenia lesistości województwa,
tworzenia korytarzy ekologicznych oraz do
zmniejszenia rozdrobnienia kompleksów leśnych.
Zaproponowano także wprowadzanie zadrzewień i zakrzewień śródpolnych. Wykazano pozytywny wpływ tych działań m.in. na walory krajobrazowe i bioróżnorodność466, nie odniesiono ich
do poprawy drożności korytarzy ekologicznych.
W podrozdziale dotyczącym poprawy stanu
środowiska i racjonalnego gospodarowania zasobami przyrodniczymi, a odnoszącym się do
ochrony bioróżnorodności znajduje się obszerny
zapis poświęcony korytarzom ekologicznym. Na
uwagę zasługuje już sam wstęp, gdzie podkreślono, że wdrażanie zasad ochrony bioróżnorodności powinno dotyczyć całego obszaru województwa, a nie tylko obszarów prawnie chronionych.
Wśród głównych zasad ochrony przyrody i krajobrazu uznano m.in. utrwalenie spójnego systemu
przyrodniczego w nawiązaniu do krajowej sieci
ECONET oraz zachowanie i odtwarzanie ciągłości
przestrzennej systemów przyrodniczych („korytarzy ekologicznych leśnych, dolinnych i innych”).
Wymieniono kilka konkretnych działań, które
mają temu służyć, m.in. zapobieganie fragmentacji ekosystemów, zalesianie odcinków korytarzy
przechodzących przez rozległe obszary rolnicze,
budowa przepławek w celu zapobiegania zaburzeń ciągłości ekologicznej rzek, ograniczenie lokalizacji ciągów komunikacyjnych czy elementów
infrastruktury energetycznej (np. farm wiatrowych)467. Wymieniono również, uznane w planie
za najważniejsze, korytarze ekologiczne. W pierwszej kolejności wyszczególniono ponadregionalne powiązania ekologiczne dolin rzecznych, dzięki czemu możliwe jest utrzymanie trwałości
i spójności funkcjonowania systemu przyrodniczego całego kraju. Następnie wskazano na
regionalne i lokalne korytarze dolin rzecznych
(łączące dwa lub więcej obszarów chronionych).
76
Szczególnie ważny jest tu zapis, który mówi
o tym, że korytarze ekologiczne mogą być chronione niekoniecznie przez wprowadzanie form
prawnej ochrony przyrody, ale również poprzez
odpowiednie zapisy w studiach uwarunkowań
i kierunków zagospodarowania przestrzennego
gmin oraz w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego gmin. Ponadto wymieniono ważniejsze korytarze migracji ptaków związane z dolinami rzek Neru-Warty-Obry, Noteci i Baryczy. Podkreślono także znaczenie korytarzy
ekologicznych w rozprzestrzenianiu i wymianie
genetycznej organizmów w skali kraju i Europy468. W ramach powiązań przyrodniczych wymieniono jeszcze klinowo-pierścieniowy system
zieleni Poznania, dzięki któremu istnieje system
powiązań funkcjonalno-przestrzennych z sąsiednimi gminami i całym województwem. Wskazano
również na sieć zieleni przydrożnej, stanowiącej
„antropogeniczne korytarze ekologiczne”469. Wydaje się, że takie wnikliwe rozpisanie korytarzy
ekologicznych, a przy tym zaproponowanie konkretnych działań ochronnych, świadczy o wysokiej świadomości ekologicznej planistów.
Istotny dla ochrony korytarzy ekologicznych
jest fakt, że przy planowaniu rozwoju infrastruktury energetycznej opartej na odnawialnych źródłach energii wskazuje się w planie na konieczność uwzględniania korytarzy w czasie planowania lokalizacji nowych elektrowni470.
Przy delimitacji obszarów problemowych
w planie uwzględniono kwestię ochrony środowiska. W Centralnym Obszarze Problemowym
wskazano na konflikt pomiędzy intensywnym
rozwojem urbanistycznym a środowiskiem przyrodniczym. We Wschodnim Obszarze Problemowym podkreślono przede wszystkim problem
z terenami pokopalnianymi, które wymagają rekultywacji i rewitalizacji. Również w przypadku
Południowego Obszaru Problemowego uwzględniono kwestie środowiskowe, związane zwłaszcza z intensywnym użytkowaniem rolniczym471.
W podsumowaniu rozwiązań przyjętych
w planie a odnoszących się do polityki przestrzennej kraju w zakresie środowiska przyrodniczego odwołano się do koncepcji korytarzy.
Podkreślono, że plan wskazuje na konieczność
stworzenia spójnego systemu przyrodniczego.
Opierając się na sieci ekologicznej ECONET-POLSKA, plan wyznacza obszary, które mają zapewnić spójność istniejących i planowanych obszarów prawnie chronionych. Należą do nich doliny
rzek, ekosystemy leśne, korytarze ekologiczne
o randze międzynarodowej i krajowej, zlewnie
o potencjalnie dużych możliwościach zalesienia
oraz strefy wododziałowe472.
We wnioskach i rekomendacjach do aktualizacji polityki przestrzennej państwa plan w zakresie kształtowania systemu ekologicznego wymienia m.in. wyznaczenie sieci korytarzy ekologicznych (w tym dolin Warty, Noteci, Prosny, Wełny
i Neru). Wskazuje także na ustanowienie nowych
i powiększenie istniejących obszarów chronionych oraz na wdrażanie (jako narzędzia planistycznego) koncepcji tworzenia i zachowania terenów zielonych wokół obszarów silnie zurbanizowanych473.
W końcowym rozdziale stwierdzono, że przy
sporządzaniu planu zagospodarowania województwa wyszła konieczność stworzenia szczegółowych opracowań. Do najpilniejszych zaliczono m.in. określenie uwarunkowań przyrodniczych i przestrzennych potrzeb zalesieniowych
na terenie województwa wielkopolskiego.
Zauważono, że dzięki przedstawieniu uwarunkowań przyrodniczych będzie możliwe m.in. wskazanie możliwości tworzenia korytarzy ekologicznych łączących kompleksy leśne474. Również za
jedno z najpilniejszych zadań uznano opracowanie przestrzennego i funkcjonalnego uszczegółowienia sieci korytarzy ekologicznych województwa wielkopolskiego. Wskazano, że dalsze prace
planistyczne wymagają uszczegółowienia przebiegu korytarzy w celu stworzenia strukturalnego układu przyrodniczego na szczeblu krajowym,
regionalnym i lokalnym. Podkreślono, że identyfikacja korytarzy umożliwi ograniczenie negatywnych skutków izolacji obszarów cennych
przyrodniczo. Pozwoli także na ustalenie prawidłowości i zasad funkcjonowania systemu przyrodniczego i gospodarczego województwa.
Na koniec zaznaczono, że wdrażanie i przestrze-
ganie zasad ochrony różnorodności biologicznej
i krajobrazowej powinno dotyczyć całego województwa, a nie tylko obszarów prawnie chronionych. Dzięki temu możliwe będzie racjonalne
użytkowanie zasobów przyrodniczych475.
Na uwagę zasługują również załączniki graficzne do planu. Na mapie „Uwarunkowania rozwoju przestrzennego. Zasoby środowiska przyrodniczego” przedstawiono obszary pełniące
funkcje środowiskowe (np. ekosystemy leśne,
łąkowe), obszary prawnie chronione jako elementy środowiska przyrodniczego warunkujące
zagospodarowanie przestrzenne, a wśród obszarów istotnych dla ochrony bioróżnorodności znalazły się korytarze ekologiczne dolin rzecznych,
korytarze migracyjne ptaków, główne międzynarodowe drogi migracji zwierząt i roślin oraz krajowe drogi migracji, rozprzestrzeniania i wymiany genetycznej organizmów żywych. Również na
mapie „Kierunki zagospodarowania przestrzennego. Struktura przestrzenna” obok systemu obszarów prawnie chronionych, uwzględniono korytarze ekologiczne (dolin rzecznych i regionalne) oraz obszary cenne przyrodniczo, ważne dla
integracji regionalnej sieci ekologicznej (z dopiskiem w legendzie „potencjalne formy ochrony
przyrody”). Na mapie „Kierunki zagospodarowania przestrzennego. Środowisko przyrodnicze”
ukazano międzynarodowe, krajowe i regionalne
korytarze ekologiczne. Na szczególną uwagę zasługuje zapis w legendzie umieszczony obok ponadregionalnych korytarzy ekologicznych dolin
rzecznych – „potencjalne formy ochrony przyrody”. Wydaje się, że taki zapis świadczy o wysokiej
świadomości ekologicznej planistów, którzy dostrzegają potrzebę ustanowienia prawnej ochrony korytarzy.
Zapisy wskazujące ewentualną presję na ciągłość korytarzy wiążą się z planowanym rozwojem infrastruktury drogowej476 i żeglugi wodnej477. W przypadku planowanego rozwoju dróg
wodnych wskazano, że konieczne jest wykonanie
specjalistycznych opracowań, które kompleksowo obejmą problemy związane z ich zagospoda-
rowaniem i wykorzystaniem dla celów gospodarczych oraz turystycznych z uwzględnieniem uwarunkowań przyrodniczych478. We wstępie do koncepcji systemu komunikacyjnego województwa
zaznaczono, że w planie przyjmuje się zagospodarowanie przestrzenne korytarzy komunikacyjnych z uwzględnieniem elementów przyrodniczych479.
Podsumowanie
województwa wielkopolskiego koncepcja korytarzy ekologicznych została uwzględniona na wszystkich etapach planowania, zarówno przy wskazywaniu celów, uwarunkowań, jak i kierunków zagospodarowania przestrzennego. Do najcenniejszych zapisów można zaliczyć ten, który mówi
o tym, że korytarze ekologiczne mogą być chronione np. poprzez odpowiednie zapisy w studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz w miejscowych
planach zagospodarowania przestrzennego. Jest
to szczególnie ważne w obliczu braku prawnych
form ochrony korytarzy, bo wskazuje na wykorzystanie narzędzi aktualnie istniejących w polskim ustawodawstwie. Niemniej w planie (na mapach stanowiących integralną część planu), przy
przedstawianiu korytarzy ekologicznych dolin
rzecznych nawet zanotowano, że są to potencjalne obszary ochrony prawnej.
Oprócz wskazań dotyczących usankcjonowania prawnego ochrony korytarzy, przedstawiono
także przykłady konkretnych działań (np. budowa przejść dla zwierząt w miejscach przecięcia
korytarzy drogami, zalesianie odcinków korytarzy przechodzących przez rozległe obszary rolnicze, budowa przepławek, ograniczenie lokalizacji
ciągów komunikacyjnych czy elementów infrastruktury energetycznej). Ponadto podkreślono,
że należy opracować przestrzenne i funkcjonalne
uszczegółowienia sieci korytarzy ekologicznych
województwa wielkopolskiego.
Wydaje się, że przedstawione kierunki zagospodarowania przestrzennego województwa wielkopolskiego uwzględniają koncepcję zrównoważonego rozwoju, a ochrona przyrody nie jest
78
Województwo zachodniopomorskie
traktowana jako obowiązek narzucony przez
ustawodawcę, ale także jako szansa rozwoju regionu.
2.1.16. Województwo zachodniopomorskie
województwa zachodniopomorskiego, przy opisie
miejsca województwa w przestrzeni europejskiej, uwzględniono przyrodnicze obszary chronione jako część systemu ekologicznego południowego wybrzeża Bałtyku. Wskazano również,
że stanowią one część korytarza migracji ptaków480.
W rozdziale dotyczącym uwarunkowań zewnętrznych zagospodarowania przestrzennego
w odniesieniu do procesów integracji europejskiej wyszczególniono priorytety Unii Europejskiej. Wśród nich na pierwszym miejscu wymieniono ochronę struktur ekologicznych. W planie
nawiązano także do Agendy Terytorialnej Unii
Europejskiej (przyjętej w maju 2007 r.), w której
sformułowano priorytety rozwoju przestrzennego Europy. Wśród sześciu priorytetów znajduje
się wzmacnianie struktur ekologicznych i zasobów kulturowych jako czynnik rozwoju481.
Bezpośredni zapis dotyczący korytarzy ekologicznych znajduje się w podrozdziale o Koncepcji
Zagospodarowania Przestrzennego Kraju (KZPK)
w odniesieniu do planowania na poziomie województwa. Wskazano, że w planie województwa
należy uwzględnić kierunki polityki przestrzennej kraju, m.in. w zakresie ochrony środowiska
przyrodniczego i kulturowego. Odniesiono się
przede wszystkim do obszarów NATURA 2000,
na których zagospodarowanie nie powinno przekraczać naturalnej pojemności przyrodniczej
ekosystemów, a podstawową zasadę ma stanowić eliminowanie sytuacji konfliktowych w relacjach środowisko-rozwój gospodarczy. Zwrócono
uwagę na konieczność stworzenia spójnego sys-
temu osłony ekologicznej. Nawiązano do sieci
ECONET-POLSKA, wskazując, że w granicach województwa znajdują się znaczące fragmenty międzynarodowych obszarów węzłowych (ponadregionalne korytarze ekologiczne). Zapisano, że
plan przewiduje wprowadzenie monitoringu korytarzy ekologicznych, a także zmian zachodzących w obrębie obszarów chronionych i stworzenie planów ochrony dla obszarów NATURA
2000482. W poniższej tabeli zestawiono korytarze
ekologiczne województwa zachodniopomorskiego wymienione w planie (tab. 23.).
Odniesiono się do korytarzy ekologicznych
także w aspekcie ochrony zasobów wodnych.
Wskazano, że w planie znajdują się zapisy, które
mają służyć ochronie dolin rzecznych, spełniających funkcje korytarzy ekologicznych483. Zapisano także, że w zgodzie z polityką przestrzenną
kraju, plan stara się zapobiegać rozpraszaniu zabudowy i zlewaniu się jednostek osadniczych, co
jak podkreślono narusza m.in. integralność korytarzy ekologicznych484.
Zapisy dotyczące bezpośrednio korytarzy ekologicznych znajdują się w podrozdziale o powiązaniach województwa zachodniopomorskiego z województwami sąsiednimi. W tabeli poniżej (tab.
24.) przygotowano na podstawie planu zestawienie obszarów prawnie chronionych i korytarzy
ekologicznych położonych transgranicznie. Wskazano również na powiązania w zakresie ochrony
przyrody z Republiką Federalną Niemiec485.
W przedstawieniu stanu uwarunkowań zewnętrznych wskazano (wśród sześciu pozostałych uwarunkowań), że duża część województwa
objęta jest siecią ekologiczną NATURA 2000, występują transgranicznie obszary chronione, a w
granicach województwa znajdują się ponadregionalne korytarze ekologiczne486.
Wśród celów strategicznych wynikających ze
Strategii rozwoju województwa zachodniopomorskiego, odnoszących się bezpośrednio do planowania przestrzennego, a więc uwzględnionych
w planie, jest zachowanie i ochrona wartości
przyrodniczych oraz racjonalna gospodarka zasobami487. Przy wyszczególnianiu celów kierunkowych w planie nie odniesiono się do koncepcji
Tabela 23.
Korytarze ekologiczne o znaczeniu międzynarodowym i krajowym w województwie zachodniopomorskim
w ramach sieci ECONET-POLSKA (opracowanie własne na podstawie: Plan... zachodniopomorskiego 2010)
Znaczenie krajowe
1. korytarz przymorski południowego Bałtyku
2. korytarz rzeki Odry i Zalewu Szczecińskiego
3. korytarz pradoliny pomorskiej
Doliny rzek:
1. Płoni
2. Iny
3. Regi
4. Parsęty
5. Wieprzy
korytarzy ekologicznych ani nie wskazano na konieczność ochrony spójności systemu obszarów
chronionych.
W podrozdziale o obszarach chronionych (w ramach opisu uwarunkowań wewnętrznych województwa), oprócz ich zestawienia488, podkreślono szczególne znaczenie korytarzy ekologicznych. Przytoczono definicję korytarza z ustawy
o ochronie przyrody (art. 5. pkt. 2). Wskazano, że
są one ważne dla gatunków wędrownych przemieszczających się „w celach pokarmowych i rozrodczych” (sezonowo i codziennie). Zaznaczono,
że umożliwiają powiązania różnych form środowiska, pozwalając na jego funkcjonowanie jako
obszaru migracji organizmów, umożliwiając ich
ekspansję i zachowanie oraz utrzymanie różnorodności biologicznej489. W planie, na podstawie
przyjętych kryteriów (1. pradoliny, doliny rzek
i misy jezior, 2. lasy, łąki, bagna, 3. wyłączenie terenów zainwestowania, 4. bliskie sąsiedztwo obszarów chronionych) oraz przy uwzględnieniu
wiedzy na temat środowiska przyrodniczego wydzielono dwie grupy korytarzy:
a) „cztery ponadregionalne korytarze ekologiczne, częściowo o charakterze międzynarodowym i krajowym o symbolu PL;
b) siedem regionalnych korytarzy ekologicznych
o symbolu RE”490.
Tabela 24.
Obszary chronione i powiązania przyrodnicze województwa zachodniopomorskiego z województwami ościennymi
(opracowanie własne na podstawie: Plan... zachodniopomorskiego 2010)
Obszary chronione
pomorskie
• obszar chronionego krajobrazu: na zachód od Ustki, Przymorskie Błota, Jezioro
Łętowskie, okolice Kępic, Jezioro Bobięcińskie Wielkie ze Skibską Górą, okolice
Jeziora Bielsko
• wzdłuż Bałtyku
• na pojezierzu (gminy: Kępice,
Miastko, Koczała, Rzeczenica)
• dolina Wdy i Wieprzy
wielkopolskie
• obszary chronionego krajobrazu Pojezierza Wałeckiego i doliny Gwdy
-
lubuskie
• Barlinecko-Gorzowski Park Krajobrazowy
• Park Krajobrazowy Ujście Warty
• obszary chronionego krajobrazu
-
80
Zapisano także, że przebieg i zasięg korytarzy
powinien zostać doprecyzowany i uszczegółowiony w odrębnym branżowym opracowaniu491.
W planie, przy przedstawieniu diagnozy stanu
szczecińskiego obszaru funkcjonalnego492 jak i obszarów wiejskich493 wskazano na ograniczenia,
jakie niesie za sobą ochrona przyrody, zwłaszcza
w zakresie dostępności inwestycyjnej. Również
w podsumowującym zestawieniu predyspozycji
i barier rozwoju przestrzennego województwa
wymieniono jako barierę dużą powierzchnię obszarów przyrodniczych prawnie chronionych,
ograniczających inwestowanie494.
Do koncepcji korytarzy odwołano się w planie
przy przedstawieniu wizji rozwoju przestrzennego województwa do 2020 r.495. Wśród 14 punktów wymieniono zachowanie walorów środowiska przyrodniczego i kulturowego, czemu ma
służyć regionalny system obszarów chronionych,
zintegrowany z systemami województw sąsiednich i Morza Bałtyckiego. Podkreślono, że elementami łączącymi ten system będą płaty i korytarze ekologiczne. Pozostałe punkty odnoszą się
do rozwoju województwa w sferze społecznej,
gospodarczej i infrastrukturalnej. Odniesienia do
ochrony przyrody znalazły się jeszcze tylko
w przypadku rozwoju sieci elektroenergetycznej
i rolnictwa.
W ramach realizacji celu strategicznego rozwoju województwa („zrównoważony rozwój
przestrzenny województwa służący integracji
przestrzeni regionalnej z przestrzenią europejską i krajową, spójności wewnętrznej województwa, zwiększeniu jego konkurencyjności oraz
podniesieniu poziomu i jakości życia mieszkańców do średniego poziomu w Unii Europejskiej”496) uwzględniono ochronę i kształtowanie
środowiska przyrodniczego (jako jeden z 14 celów operacyjnych)497. Podkreślono, że generalną
zasadą zagospodarowania będzie takie kształtowanie struktur przestrzennych, by zachowane
zostały walory i zasoby środowiska przyrodniczego. Zapisano, że wszystkie działania muszą
uwzględniać wymogi ochrony środowiska, a w
przypadku kolizji działań inwestycyjnych ma zostać zapewniona kompensacja przyrodnicza
za ewentualnie wyrządzone w środowisku szkody498.
Bezpośredni zapis dotyczący korytarzy ekologicznych znajduje się w rozdziale o kierunkach
zagospodarowania przestrzennego w odniesieniu do ochrony i kształtowania środowiska przyrodniczego województwa. W zaleceniach wskazano na konieczność tworzenia warunków sprzyjających funkcjonowaniu korytarzy ekologicznych. Wypisano obszary, które mają zostać objęte
tym działaniem (strefa brzegowa Bałtyku, nadmorski pas wysoczyznowy, środkowo-pomorski
obszar wysoczyznowy, pomorski obszar czołowo-morenowy, obszar równin sandrowych, obszar
równin aluwialnych i pradolin, obszar równin zastoiskowych)499. Również w zaleceniach dotyczących ochrony zasobów wód powierzchniowych
i podziemnych odniesiono się do ochrony korytarzy. Wśród celów renaturalizacji dolin rzecznych
wymieniono odtworzenie drożności korytarzy
(obok poprawy biologicznej jakości wód czy odtworzenia bioróżnorodności), a tymi działaniami
ma zostać objęte całe województwo500.
W kierunkach zagospodarowania dotyczących
zachowania i rozwoju systemu obszarów chronionych i jego integracji z systemami ponadregionalnymi wymieniono szereg konkretnych obszarów, które powinny zostać objęte ochroną
prawną. W zaleceniach wskazano na konieczność
ujednolicenia zasad gospodarowania i doprowadzania do spójności przestrzennej form ochrony
przyrody z województwami sąsiednimi i z Niemcami. Natomiast jako konkretny projekt dotyczący korytarzy wymieniono stworzenie „programu
wdrożenia sieci korytarzy ekologicznych, który
powinien obejmować badania naukowe, monitoring i wytyczne”501.
Również przy wyszczególnianiu kierunków
zagospodarowania przestrzennego w zakresie
zachowania ładu przestrzennego odniesiono się
do koncepcji korytarzy na poziomie lokalnym.
W zaleceniach dotyczących miast wskazano na
rozwój systemów zieleni miejskiej w wyniku łączenia istniejących terenów zielonych korytarzami ekologicznymi (wyłączając zabytkowe centra
staromiejskie)502.
W podrozdziale o kierunkach zagospodarowania w ochronie i zachowaniu zasobów przyrodniczych szczecińskiego obszaru funkcjonalnego uwzględniono w ustaleniach m.in. zachowanie ciągłości korytarzy ekologicznych. W projektach natomiast wskazano na potrzebę stworzenia studium korytarzy i płatów ekologicznych
w szczecińskim obszarze funkcjonalnym503. W ramach kreowania i wzmacniania funkcji metropolitalnych Szczecina i funkcji miejskich w szczecińskim obszarze funkcjonalnym podkreślono
konieczność minimalizacji konfliktów przestrzennych związanych z suburbanizacją, m.in.
„poprzez niedopuszczanie do zlewania się jednostek osadniczych z zachowaniem korytarzy ekologicznych i terenów otwartych, z ich wskazaniem do zagospodarowania pod funkcje ekologiczne, rekreacyjne, hydrologiczne, rolnicze”504.
W rozdziale o narzędziach realizacji zadań
określonych w planie wskazano szereg zadań
rządowych o znaczeniu ponadlokalnym, które
obejmują swoim zasięgiem województwo zachodniopomorskie. Należy do nich również Program dla Odry 2006. Wśród przedsięwzięć wymieniono poprawę stanu i ochronę korytarza
ekologicznego rzeki Odry oraz przywracanie
drożności ekologicznej rzek505.
Korytarze ekologiczne zostały uwzględnione
na mapach, stanowiących integralną część planu.
Na mapie przedstawiającej obszary ochrony przyrody zaznaczono regionalne i ponadregionalne
korytarze ekologiczne w granicach województwa
zachodniopomorskiego. Korytarze zostały także
przedstawione jako jeden z elementów na mapie
transgranicznego systemu przyrodniczych obszarów prawnie chronionych. Na uwagę zasługuje to,
że na mapie „Odnawialne źródła energii – ograniczenia rozwoju energetyki wiatrowej” umieszczono, oprócz obszarów prawnie chronionych, również korytarze ekologiczne jako obszary o znaczących walorach przyrodniczo-kulturowych. Wskazuje to, że przy planowaniu inwestycji związanych
z rozwojem energetyki wiatrowej, nie tylko prawne formy ochrony przyrody, ale również korytarze
ekologiczne, zostaną uwzględnione jako obszary
cenne przyrodniczo.
Zapisy wskazujące ewentualną presję na ciągłość korytarzy wiążą się z planowanym rozwojem infrastruktury drogowej506. Istotne jest jednak, że w planie przy opisie infrastruktury drogowej podkreślono znaczenie przyrodniczych
obszarów chronionych (w tym sieci NATURA
2000). Zwrócono uwagę, że planowane i istniejące drogi często kolidują z obszarami chronionymi, stanowią bariery ekologiczne, uniemożliwiające migrację organizmów. W związku z tym
wskazano na konieczność wypracowania kompromisu pomiędzy rozwojem sieci transportowej
a obszarami, które bezwzględnie powinny być
chronione. Zaproponowano budowę „jak największej liczby przejść dla zwierząt, zarówno przy budowie nowych dróg, jak i modernizacji istniejących”507.
Innym zagrożeniem dla korytarzy ekologicznych, zidentyfikowanym w planie, jest „rozlewanie się” miast, czyli niekontrolowane rozpraszanie budownictwa na tereny podmiejskie508. Przy
charakterystyce struktury funkcjonalno-przestrzennej szczecińskiego obszaru funkcjonalnego
zwrócono uwagę, że wiąże się to z ograniczaniem
terenów otwartych, naturalnych i półnaturalnych
oraz przecinaniem korytarzy ekologicznych509.
Presją na drożność korytarzy może być również planowany rozwój żeglugi turystycznej i powstanie Zachodniopomorskiego Szlaku Żeglarskiego oraz innych szlaków wodnych510. Także
planowana modernizacja szlaku żeglugi wodnej na
Odrze może stanowić zagrożenie dla drożności
korytarzy511. Problemy te nie są jednak w planie
wiązane z presją na funkcjonowanie korytarzy.
W planie zidentyfikowano problem zmniejszania/likwidacja zieleni przydrożnej (wycinanie
alei przydrożnych). Przy czym zanikanie szpalerów drzew przydrożnych uznano za zagrożenie
dla zachowania dziedzictwa kulturowego regionu512, nie odniesiono go do ochrony przyrody.
Wydaje się jednak, że może to też stanowić presję
na drożność korytarzy. Zwierzęta potrzebują ciągłości obszarów leśnych, by móc swobodnie migrować. Jest to ważne przy drogach, gdzie często
zanim się przemieszczą, czekają schowane
82
2.2.
Podsumowanie analizy planów
w lesie na odpowiedni moment przekroczenia
drogi. Niemniej w kierunkach zagospodarowania
przestrzennego zapisano wprowadzenie zakazu
wycinki alejowych obsadzeń drogowych lub obowiązku stosowania kompensacji jako zalecenie
w ramach ochrony dziedzictwa kulturowego513.
Podsumowanie
województwa zachodniopomorskiego uwzględniono koncepcję korytarzy ekologicznych. Odniesiono się do niej przy opisie obszarów chronionych, ale również przy wyszczególnianiu konkretnych zadań. Przy planowaniu inwestycji drogowych zaznaczono konieczność budowy przejść
dla zwierząt, a przy wytyczaniu lokalizacji elektrowni wiatrowych zwrócono uwagę na obowiązek uwzględniania przebiegu korytarzy ekologicznych tak, by nie dochodziło do konfliktów
przestrzennych.
Wydaje się, że w planie nie poświęcono zagadnieniu korytarzy ekologicznych dużo miejsca.
Jednak sam problem jest przez planistów dostrzegany. Wskazano bowiem na konieczność
sporządzenia odrębnego, branżowego opracowania, doprecyzowującego przebieg i zasięg korytarzy. Również przy wymienianiu konkretnych
projektów zapisano potrzebę stworzenia programu wdrożenia sieci korytarzy ekologicznych,
który powinien obejmować badania naukowe i
monitoring. Wskazuje to, że problem korytarzy
ekologicznych nie jest bagatelizowany, ale z drugiej strony sugeruje, że temat ten powinien być
podejmowany i opracowywany w innych dokumentach, a w planie zagospodarowania przestrzennego województwa niekoniecznie jest na
to miejsce.
We wszystkich planach zagospodarowania
przestrzennego województw koncepcja korytarzy ekologicznych została uwzględniona przynajmniej na etapie opisu uwarunkowań rozwoju
poszczególnych województw. W niemal wszystkich planach odniesiono się do koncepcji sieci
ECONET-POLSKA. Jedynie w planie województwa
kujawsko-pomorskiego nie nawiązano do tego
programu i nie wyszczególniono żadnych obszarów stanowiących korytarze. W planie województwa podlaskiego zapisano natomiast, że
w związku z powoływaniem obszarów NATURA
2000 wdrażanie krajowej sieci ECONET nie będzie kontynuowane. Jedynie w planie województwa łódzkiego oprócz odniesienia do sieci ECONET, nawiązano także do projektu korytarzy ekologicznych opracowanego przez Zakład Badania
Ssaków PAN w Białowieży, na zlecenie Ministerstwa Środowiska.
We wszystkich planach odniesiono się do
utworzenia obszarów chronionych w ramach
programu NATURA 2000. Oznacza to, że choć pośrednio będzie się dążyć do ochrony ciągłości
ekologicznej. Z dyrektyw unijnych wynika bowiem, że właściwy stan ochrony siedliska przyrodniczego (jako jeden z podstawowych przedmiotów ochrony w obrębie obszarów NATURA
2000) jest osiągnięty, gdy istnieje i będzie istnieć
w przyszłości struktura i funkcje konieczne do
długotrwałego zachowania tego siedliska, a z dyrektywy nie wynika, że stan ten mają zapewnić
tylko obszary NATURA 2000. Zatem odpowiednia struktura i funkcje (m.in. ekologiczne) powinny być utrzymane również w obszarach nie objętych tą ochroną, szczególnie w obrębie korytarzy
ekologicznych łączących obszary sieci NATURA
2000514.
W większości planów odniesiono się do koncepcji korytarzy ekologicznych na dalszych etapach planowania przestrzennego, uwzględniając
kwestię ochrony ciągłości ekologicznej w celach,
zasadach i kierunkach zagospodarowania przestrzennego.
Tabela 25.
Przykłady konkretnych działań służących ochronie korytarzy ekologicznych zaproponowanych
w planach zagospodarowania przestrzennego województw (opracowanie własne na podstawie ww. dokumentów)
Lp.
Województwo
Przykłady konkretnych działań zaproponowanych w planach zagospodarowania przestrzennego województw
1.
dolnośląskie
• budowa przejść dla zwierząt
2.
kujawsko-pomorskie
• w planach budowy i modernizacji ciągów komunikacyjnych konieczność umieszczenia tzw. biologicznej zabudowy dróg
3.
lubelskie
• propozycja utworzenia rezerwatu biosfery „Polesie Zachodnie”, wynikająca głównie ze znaczenia tego obszaru
w sieci europejskich korytarzy ekologicznych
• deklaracja objęcia ochroną planistyczną korytarzy ekologicznych (konieczność zachowania i kształtowania ich drożności ekologiczno-przestrzennej)
• kształtowanie tzw. obejść ekologicznych w sieci komunikacyjnej
• stosowanie środków technicznych (przepustów ekologicznych, estakad, ekoduktów)
• działania w obrębie korytarzy:
zakaz:
• składowania odpadów komunalnych, przemysłowych i energetycznych, lokalizacji wylewisk gnojownicy i nieczystości
oraz grzebowisk zwierząt
• tworzenia nasypów ziemnych, usytuowanych poprzecznie do osi korytarza
• lokalizacji zabudowy mieszkaniowej
• eksploatacji surowców mineralnych
nakaz:
• likwidacji obiektów destrukcyjnych
• poszerzania (lub wykonywania) przepustów w przecinających korytarze nasypach drogowych i kolejowych
zalecenia:
• kształtowania pasmowych struktur przyrodniczych (łąk, zadrzewień)
• restytucji użytków zielonych kosztem gruntów ornych
• prowadzenia dróg po estakadach
4.
lubuskie
• przy budowie autostrad konieczność uwzględnienia m.in. przejść dla zwierząt (zielone mosty, estakady wielofunkcyjne,
przepusty drogowe na trasie korytarzy ekologicznych)
5.
łódzkie
• zachowanie ciągłości systemu przyrodniczego w aglomeracji łódzkiej poprzez utworzenie Zielonego Kręgu Tradycji
i Kultury (wokół centralnego obszaru miasta) oraz Kręgu Przyrodniczo-Kulturowego Aglomeracji Łódzkiej
• usankcjonowanie ochrony korytarzy w ramach systemu obszarów chronionych
• prowadzenie czynnych zbiegów ochronnych, szczególnie zalesień, z uwzględnieniem mozaikowatości i różnorodności
siedlisk
• konsolidacja zalesień w obrębie korytarzy ekologicznych
• budowa przejść dla zwierząt i przepławek dla ryb
• wybór najmniej konfliktowych lokalizacji inwestycji infrastrukturalnych
• ochrona brzegów rzek i zbiorników wodnych przed zabudową i niszczeniem szaty roślinnej
• rewitalizacja dolin rzecznych
• wykluczenie dolin rzecznych jako głównych korytarzy ekologicznych z zabudowy i przeznaczenie ich do wykorzystania
jedynie do celów turystycznych i rekreacyjnych (bez zabudowy letniskowej)
• objęcie ochroną korytarzy w ramach obszarów chronionego krajobrazu i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych
• rekomendacja do KPPZK o włączenie wojewódzkiego systemu obszarów chronionych (w tym korytarzy ekologicznych)
do krajowego systemu obszarów chronionych
6.
małopolskie
• propozycja utworzenia Parku Krajobrazowego Beskidu Niskiego, wynikająca ze znaczenia Beskidu Niskiego w podtrzymaniu ciągłości ekologicznej wzdłuż głównego grzbietu Karpat
• propozycja utworzenia Parku Krajobrazowego Małych Pienin, m.in. w celu ochrony korytarza ekologicznego
• utworzenie w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej rezerwatów przyrody, a na obszarach gdzie jest to niemożliwe,
innych form ochrony przyrody (co najmniej użytków ekologicznych lub pomników przyrody)
• renaturalizacja dolin rzecznych i ich ochrona przed intensywnym zagospodarowaniem
• konieczność wprowadzenia w infrastrukturze elementów niezbędnych dla utrzymania łączności przyrodniczej
w obszarach przeciętych drogami (m.in. przepustów czy „zielonych mostów”)
• poprawa jakości roślinności w obszarach miejskich
84
7.
mazowieckie
• utworzenie obszarów chronionego krajobrazu, które miałyby pełnić funkcję korytarzy ekologicznych między parkami
krajobrazowymi istniejącymi i planowanymi oraz obszarami chronionego krajobrazu
8.
opolskie
• objęcie ochroną korytarzy ekologicznych w ramach obszarów chronionego krajobrazu
• wzbogacenie terenów otwartych roślinnością śródpolną
• zwiększenie powierzchni lasów na terenach marginalnych
• obowiązek ograniczenia eksploatacji surowców mineralnych w ramach ochrony korytarzy ekologicznych dolin rzecznych i innych obszarów chronionych
• wyłączenie korytarzy ekologicznych z lokalizacji elektrowni wiatrowych
9.
podkarpackie
• niedopuszczalne wyznaczanie nowych terenów budowlanych w obrębie korytarzy
• dopuszczenie budowy urządzeń rekreacji i turystyki bez obiektów kubaturowych w obrębie korytarzy
zalecenia w obrębie korytarzy:
• kształtowanie zabudowy na dotychczas wyznaczonych terenach budowlanych tak, by nie pogarszać warunków lokalnego klimatu oraz nie przegradzać istniejących ciągów migracji zwierząt
• prowadzenie wodociągów równolegle z ciągami komunikacyjnymi
• usuwanie dzikich wysypisk śmieci
• dążenie do zachowania i odtwarzania istniejącej zieleni łęgowej
• utrzymywanie koryt rzek i potoków w stanie naturalnym, ograniczanie regulacji cieków do przypadków koniecznych
• nieobniżanie poziomu wód gruntowych
• dążenie do renaturyzacji i rewitalizacji zdegradowanych odcinków dolin rzecznych
• egzekwowanie zasad rolniczego zagospodarowania terenów międzywala opartego na użytkach zielonych
• priorytetowe traktowanie tworzenia leśnych korytarzy ekologicznych w trakcie realizacji programów zwiększania lesistości
• zmniejszanie negatywnego oddziaływania transportowych inwestycji liniowych, m.in. poprzez budowę przejść dla
zwierząt pod i nad drogami, urządzeń ograniczających hałas, grodzenie dróg
• ochrona gatunków okresowo migrujących przez ograniczenia ruchu pojazdów w sytuacjach bezpośredniego i znaczącego zagrożenia dla okresowo migrujących gatunków zwierząt, a tym samym dla użytkowników dróg
• opracowanie i wdrożenie zasad monitorowania skutków środowiskowych budowy i eksploatacji dróg ekspresowych
(docelowo autostrad) na różnorodność biologiczną
• w czasie prowadzenia robót polegających na regulacji wód oraz budowie wałów przeciwpowodziowych konieczność
ochrony terenów o szczególnych wartościach przyrodniczych, zwłaszcza skupisk roślinności o szczególnych walorach
przyrodniczych, krajobrazowych, ekologicznych, terenach masowych lęgów ptactwa, występowania skupisk gatunków chronionych oraz tarlisk, zimowisk, przepławek i miejsc masowej migracji ryb i innych organizmów wodnych
10.
podlaskie
• obowiązek uwzględniania korytarzy ekologicznych oraz usuwania barier ekologicznych w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego
• zalesianie korytarzy migracyjnych zwierząt i węzłów hydrograficznych oraz obszarów, które poprawiają ciągłość i zwartość kompleksów leśnych
• w przypadku jednej drogi ekspresowej (S19) konieczność budowy węzłów i skrzyżowań dwupoziomowych, w tym do
przepędu bydła i dzikich zwierząt
• poddawanie ochronie „małych form przyrody”, w tym korytarzy ekologicznych
11.
pomorskie
• zaniechanie regulacji rzek
• konieczność doprecyzowania i uszczegółowienia przebiegu korytarzy w dokumentach planistycznych na poziomie
gmin
• ograniczanie intensywnego zagospodarowania przestrzennego i zainwestowania na rzekach przymorskich stanowiących korytarze wędrówkowe ryb
• objęcie ochroną prawną korytarzy ekologicznych
• konieczność ochrony, rekultywacji, rewaloryzacji i restytucji korytarzy ekologicznych
• obowiązek tworzenia i utrzymania stref roślinnych wokół powierzchniowych wód i cieków
• ograniczanie lokalizowania elementów infrastrukturalnych zagrażających funkcjonowaniu korytarzy (np. farm wiatrowych, elektrowni wodnych, infrastruktury transportowej)
11.
pomorskie
c.d.
• budowa pod lub nad drogami kołowymi i liniami kolejowymi o dużym natężeniu ruchu, w sąsiedztwie zbiorników
wodnych i terenów bagiennych, urządzonych przejść (tuneli o właściwych parametrach i ukształtowanym wejściu dla
płazów, gadów i drobnych ssaków), odpłaszaczy również dla dużych zwierząt oraz przepławek dla ryb
• zachowanie pozostałości izolowanych naturalnych kęp roślinności, nieużytków hydrogenicznych, kęp lasów, założeń
parkowych itp. oraz poszukiwanie możliwości kształtowania i odtworzenia ciągłości ich powiązań przestrzennych
• wprowadzenie zalesień, zakrzewień i zadarnień jako elementu odbudowy naturalnych powiązań ekologicznych,
m.in. wzdłuż dolin rzecznych – stanowiących potencjalne korytarze ekologiczne oraz na obszarach wzmacniających
wewnętrzną spójność całej sieci i zwartość przestrzenną zbiorowisk leśnych
• w sąsiedztwie obszarów chronionych i w obrębie korytarzy ekologicznych optymalne wykorzystanie pod budowę nowych odcinków sieci infrastrukturalnych już istniejących korytarzy infrastruktury, odtwarzanie zniszczonych siedlisk
przyrodniczych w miejscach zastępczych
12.
śląskie
• konieczność wprowadzenia zakazu zabudowy korytarzy ekologicznych obiektami kubaturowymi
• obowiązek kształtowania terenów zieleni miejskiej, m.in. powiązanie tych terenów z korytarzami ekologicznymi
• zalesianie, zadrzewianie lub tworzenie skupień roślinności i sieci powiązań z istniejącymi kompleksami leśnymi na predysponowanych do tego gruntach rolnych
• obejmowanie ochroną obszarów i obiektów cennych przyrodniczo, w tym korytarzy ekologicznych
• wyłączenie spod intensywnego zagospodarowania obszarów pełniących funkcję korytarzy ekologicznych (w obrębie
terenów objętych oddziaływaniem lotniska Katowice-Pyrzowice)
• budowa przejść dla zwierząt w miejscach przecięcia korytarzy ekologicznych przez trasy komunikacyjne
13.
świętokrzyskie
• likwidacja barier ekologicznych lub minimalizacja ich ograniczającego działania
• zwiększenie ciągłości przestrzennej drzewostanów w korytarzach
• sporządzenie oceny wpływu planowanych dróg ekspresowych na środowisko i przyjęcie stosownych rozwiązań
14.
warmińsko-mazurskie • konieczność wprowadzenia stref ekologicznych utworzonych przez zwarte pasy zieleni wzdłuż dróg ekspresowych
i głównych dróg przyspieszonych
• budowa przejść dla zwierząt na odcinkach dróg przecinających ważne struktury przyrodnicze (większe kompleksy
leśne i doliny rzek), spełniające funkcje korytarzy ekologicznych
15.
wielkopolskie
• opracowanie przestrzennego i funkcjonalnego uszczegółowienia sieci korytarzy ekologicznych województwa wielkopolskiego
• ochrona korytarzy niekoniecznie poprzez wprowadzanie form prawnej ochrony przyrody, ale również poprzez odpowiednie zapisy w studiach uwarunkowań i kierunkach zagospodarowania przestrzennego gmin oraz w miejscowych
planach zagospodarowania przestrzennego gmin
• uwzględnianie szlaków migracyjnych ptaków przy lokalizacji elektrowni wiatrowych
• uwzględnianie szlaków migracyjnych zwierząt, głównie ryb, przy lokalizacji małych elektrowni wodnych
• utrzymywanie powierzchni biologicznie czynnych w obrębie terenów zurbanizowanych w formie korytarzy zieleni
• budowa przejść dla zwierząt w miejscach, gdzie ciągi komunikacyjne przecinają korytarze ekologiczne
• ochrona dolin rzecznych przed intensywnym zagospodarowaniem, m.in. ze względu na pełnioną przez nie funkcję
korytarzy
• zalesianie odcinków korytarzy przechodzących przez rozległe obszary rolnicze
• budowa przepławek w celu zapobiegania zaburzeniom ciągłości ekologicznej rzek
• ograniczenie lokalizacji ciągów komunikacyjnych czy elementów infrastruktury energetycznej np. farm wiatrowych
16.
zachodniopomorskie
• wprowadzenie monitoringu korytarzy ekologicznych
• konieczność sporządzenia branżowego opracowania uszczegóławiającego przebieg korytarzy oraz programu wdrożenia sieci korytarzy ekologicznych, który powinien obejmować badania naukowe, monitoring
• budowa przejść dla zwierząt, zarówno przy budowie nowych dróg, jak i modernizacji istniejących
• renaturalizacja dolin rzecznych m.in. w celu udrożnienia korytarzy ekologicznych
• obowiązek uwzględniania przebiegu korytarzy ekologicznych przy lokalizacji elektrowni wiatrowych
• tworzenie systemów zieleni miejskiej w wyniku łączenia istniejących terenów zielonych korytarzami ekologicznymi
• niedopuszczanie do zlewania się jednostek osadniczych w obszarze metropolitalnym Szczecina
• zachowanie korytarzy ekologicznych i terenów otwartych ze wskazaniem ich do zagospodarowania pod funkcje ekologiczne, rekreacyjne, hydrologiczne, rolnicze
86
Omówienie wyników wywiadu
2.3.
z wojewódzkimi biurami planowania
przestrzennego na temat ich oceny
wdrażania koncepcji korytarzy
ekologicznych
Często ograniczano się do ogólnych stwierdzeń o konieczności kształtowania spójnej przestrzennie sieci powiązań przyrodniczych czy minimalizowania negatywnego oddziaływania inwestycji na środowisko przyrodnicze. Zaproponowano także szereg konkretnych działań służących ochronie korytarzy ekologicznych. W tabeli
poniżej zestawiono tylko te działania, które
w planach zostały bezpośrednio powiązane
z koncepcją korytarzy (tab. 25.).
Na ostatnim etapie planowania przestrzennego – ocenie zmian w zagospodarowaniu przestrzennym – jedynie w planach województwa
zachodniopomorskiego i pomorskiego uwzględniono bezpośrednio koncepcję korytarzy ekologicznych. W województwie zachodniopomorskim zapisano konieczność wprowadzenia monitoringu korytarzy, ale nie podano konkretnych
form weryfikacji. Natomiast w województwie pomorskim zaproponowano szereg wskaźników,
w tym wskaźniki opisujące stopień zahamowania
dewaloryzacji środowiska oraz jego struktur
i wartości, a wśród nich wskaźnik powierzchni
wyznaczonych korytarzy ekologicznych o randze
regionalnej i ponadregionalnej. Zatem wdrożenie
korytarzy ekologicznych w tych województwach
będzie podlegać ocenie i jest szansa, że nie pozostanie jedynie w sferze planów.
Spośród materiałów graficznych na uwagę zasługuje mapa, która pojawiła się w planie województwa lubelskiego. Jest to jedyna mapa, na
której zestawiono obszary cenne przyrodniczo
z planowanymi inwestycjami. Przy pozostałych
planach wojewódzkich środowisko przyrodnicze, system osadniczy, system komunikacji drogowej czy planowane inwestycje przedstawiano
zawsze na osobnych mapach. Oczywistym jest, że
na wyobraźnię bardziej działa sposób prezentacji zaproponowany w planie województwa lubelskiego.
Jak widać z przeprowadzonej powyżej analizy
koncepcja korytarzy ekologicznych jest uwzględniana w procesie planowania przestrzennego na
szczeblu wojewódzkim, choć w poszczególnych
regionach stopień jej wdrożenia jest różny.
2.3.1. Stanowisko
województwa małopolskiego
W dniu 22 marca 2011 r. przeprowadzono
wywiad telefoniczny z Panem Jerzym Czajerem,
Kierownikiem Zespołu Polityki Przestrzennej
Departamentu Polityki Regionalnej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego,
dotyczący koncepcji korytarzy ekologicznych
w planowaniu przestrzennym na szczeblu wojewódzkim. Pan J. Czajer wyraził potrzebę wprowadzenia prawnej formy ochrony korytarzy.
Uważa, że jedynie taki instrument pozwoli na ich
skuteczniejszą ochronę, gdyż aktualnie brak jest
podmiotu egzekutywnego. W polskim ustawodawstwie planowanie przestrzenne w sferze decyzyjnej przekazane jest na szczebel gminy
(uchwalanie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego gmin), a w planie zagospodarowania przestrzennego województwa można
umieszczać jedynie zapisy intencyjne, egzekwować się ich nie da. Pan J. Czajer podkreślił, że województwo dostrzega potrzebę ich ochrony, ale
obecne zapisy dotyczące ochrony korytarzy, które znajdują się w planie wojewódzkim to „bardzo
zbożny cel”, lecz nie jest się w stanie ich wyegzekwować. Wskazał również, że w gminie można
często zauważyć konflikt przestrzenny między
ochroną korytarzy a zagospodarowaniem terenu,
więc też nie można się dziwić, że w miejscowych
planach nie ma zapisów chroniących korytarze,
skoro nie ma takiego obowiązku. Pan J. Czajer zauważył, że obecnie żaden z poziomów planowania przestrzennego w państwie nie jest odpowiedzialny za ochronę korytarzy i nie ma do tego
narzędzi. Gdyby województwo przyjęło ich
ochronę jako swoje zadanie, to wiązałoby się to z
kosztami (m.in. wypłacanie odszkodowań właścicielom gruntów, na których zostałyby ustanowione korytarze), na które województwo nie ma
finansów. Finansowanie konsekwencji decyzji
w sferze planowania przestrzennego odbywa się
bowiem na poziomie gminnym. Jednocześnie Pan
J. Czajer podkreśla, że ochrona korytarzy powin-
2.3.2. Stanowisko
województwa mazowieckiego
no być zadaniem rządowym, że tylko na szczeblu
państwowym można podjąć decyzję w tej kwestii
– decyzję, która wiązałaby niższe jednostki odpowiedzialne za planowanie. Dziś bowiem ochrona
korytarzy jest tylko „sprawą woli”. Ponadto, jak
wskazuje na to Pan J. Czajer, ochrona korytarzy
nie powinna wyglądać tak jak ochrona obszarów
NATURA 2000, nie tylko ze względu na inny cel,
ale też dlatego, że skuteczność ochrony korytarzy
zależy od spójności sieci w skali całego kraju, dlatego powinno być to koordynowane na szczeblu
państwowym. Pan J. Czajer stwierdził, że opracowując plan województwa małopolskiego w latach
2001-2002 (uchwalony w 2003 r.) odwoływano
się do istniejącej wówczas koncepcji korytarzy
ECONET. Na pytanie czy znana jest mu koncepcja
z 2005 r. opracowywana przez ZBS PAN w Białowieży odpowiedział twierdząco. Jednocześnie
podkreślił, że choć odbywały się wówczas rozmowy urzędników na szczeblu wojewódzkim,
sprawa się urwała i zabrakło następnego kroku.
Pan J. Czajer w pełni zgadza się z potrzebą ochrony ciągłości przyrodniczej i dostrzega jej celowość. Nie rozpatruje tego jako ograniczenie
w rozwoju regionu.
Po przeprowadzonym wywiadzie można stwierdzić, że zaprezentowane stanowisko w pełni pokrywa się z obowiązującym w województwie małopolskim planem zagospodarowania. Dostrzeżona jest potrzeba ochrony korytarzy ekologicznych i zaproponowane są rozwiązania, które
mają temu służyć, mimo iż brak jest instrumentów prawnych.
W dniu 22 marca 2011 r. przeprowadzono wywiad telefoniczny z Panią Anną Słonecką, Kierownikiem Zespołu Rozwoju Regionalnego w Mazowieckim Biurze Planowania Regionalnego, oddział
terenowy w Ciechanowie, na temat ochrony korytarzy ekologicznych. Pani A. Słonecka zauważyła
dwa aspekty problemu – z jednej strony wskazała
na możliwość utworzenia nowej formy ochrony
w postaci korytarzy ekologicznych, a z drugiej
podkreśliła możliwości wykorzystania już istniejących form prawnych. Wyrażając własne zdanie,
stwierdziła, że za dużo form nie wpłynie dobrze
na przyrodę. Wskazując na swoje doświadczenia i
praktykę, podkreśliła, że możliwa jest ochrona korytarzy w ramach chociażby obszarów chronionego krajobrazu. Jednym z ich celów jest bowiem
ochrona powiązań przyrodniczych. W przypadku
zaś obszarów już pofragmentowanych wskazała,
że w planie powinno się umieszczać propozycje
innych rozwiązań, ustalonych w porozumieniu
z Departamentem Środowiska. Ponadto wskazała
na jeszcze jeden praktyczny aspekt tej sprawy –
trudności na poziomie gminnym, gdzie nie jest
łatwo wytłumaczyć konieczność wprowadzania
nowych form ochrony przyrody, jaką byłyby korytarze ekologiczne. Pani A. Słonecka wyraziła
otwartość na ochronę ciągłości przyrodniczej, ale
w ramach istniejącego systemu prawnego.
Stanowisko reprezentowane przez Panią
A. Słonecką pokrywa się z aktualnie obowiązującym planem zagospodarowania przestrzennego
województwa mazowieckiego, gdzie wskazuje
się na potrzebę utworzenia obszarów chronionego krajobrazu celem ochrony korytarzy ekologicznych. W województwie podjęto właśnie
uchwałę o rozpoczęciu prac nad przyjęciem nowego planu. Pani A. Słonecka podkreśliła, że
w planie tym zostaną uwzględnione sugestie wynikające z opracowywanego obecnie Programu
Ochrony Środowiska, gdzie znajdą się zapisy odnoszące się do koncepcji korytarzy ekologicznych.
88
2.3.3. Stanowisko
województwa podkarpackiego
W dniach 27-28 stycznia 2011 r. odbyły się
w Krakowie III i IV warsztaty poświęcone opracowaniu strategii ochrony niedźwiedzia brunatnego Ursus arctos, warunkującej trwałość populacji gatunku w Polsce, które są częścią projektu
„Opracowanie krajowych strategii gospodarowania wybranymi gatunkami zagrożonymi lub konfliktowymi”, finansowanego przez Unię Europejską oraz Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Zorganizowane zostały
przez Katedrę Genetyki i Ogólnej Hodowli Zwierząt SGGW w Warszawie oraz Instytut Ochrony
Przyrody PAN w Krakowie. W ramach sesji referatowej jedno z wystąpień pt. „Planowanie przestrzenne w województwie podkarpackim a ochrona zwierząt” przedstawione było przez Panią
Lucynę Zymyn i Małgorzatę Słupczyńską z Podkarpackiego Biura Planowania Przestrzennego w
Rzeszowie. Po ich wystąpieniu można stwierdzić,
że stanowisko osób odpowiedzialnych za planowanie przestrzenne w województwie podkarpackim jest bardzo otwarte na potrzeby ochrony
przyrody, w tym korytarzy ekologicznych. Rzecz
wielokrotnie podkreślana przez Panią L. Zymyn
dotyczyła braku instrumentów prawnych umożliwiających skuteczną ochronę korytarzy ekologicznych. Z jej słów wynika, że planiści dostrzegają i rozumieją potrzebę ochrony ciągłości ekologicznej i popierają jej zasadność, ale przy sporządzaniu dokumentu prawnego, jakim jest plan
zagospodarowania przestrzennego województwa, zobligowani są do posługiwania się istniejącymi narzędziami prawnymi, których nie ma
w przypadku korytarzy ekologicznych.
Porównując to stanowisko z aktualnie obowiązującym planem województwa podkarpackiego można stwierdzić, że mimo braku prawnych podstaw ochrony korytarzy, ich koncepcja
została wdrożona. Cały jeden podrozdział poświęcono ustaleniom dotyczącym zachowania
i poprawy drożności korytarzy. Ideę tę wdrożono
również w innych dziedzinach planowania przestrzennego, np. przy wskazywaniu ustaleń w zakresie gospodarki leśnej czy w zakresie ochrony,
kształtowania i racjonalnego wykorzystania krajobrazu kulturowego. Zatem widać starania planistów w województwie podkarpackim, których
świadomość ekologiczna przekłada się na konkretne zapisy w dokumentach prawnych.
2.3.4. Stanowisko
województwa podlaskiego
W dniu 22 marca 2011 r. przeprowadzono wywiad telefoniczny z Panią Bożeną Gajewską
z Podlaskiego Biura Planowania Przestrzennego
w Białymstoku odnośnie ochrony korytarzy ekologicznych. Na pytanie dotyczące opinii na temat
propozycji objęcia ochroną korytarzy nową formą prawną Pani B. Gajewska stwierdziła, że
w województwie jest już bardzo dużo ustanowionych form ochrony przyrody i obejmują one
znaczną powierzchnię województwa, co już bardzo ogranicza zagospodarowanie. Wyraziła zdanie, że wprowadzają one już bardzo dużo zakazów i nakazów, które „utrudniają poruszanie się
w planowaniu”. Jednocześnie podkreśliła, że sieć
obszarów NATURA 2000 jest wystarczająca i to
ona w połączeniu z innymi, już istniejącymi formami ochrony zapewnia łączność ekologiczną.
Tworzenie nowej formy ochrony przyrody uważa
za zbędne. Wskazała, że ewentualnie można byłoby poprawić tę łączność, wprowadzając lokalnie korytarze łączące obszary NATURA 2000.
Przy czym zaznaczyła, że powinno się przedstawić ich wymogi, ale bez sankcji ustawodawczych.
Pani B. Gajewska podtrzymała zdanie wynikające z planu zagospodarowania przestrzennego
województwa uchwalonego w 2003 r., że wdrażanie sieci ekologicznej ECONET jest niepotrzebne w obliczu istnienia sieci NATURA 2000. Jednocześnie podkreśliła, że znany jest w biurze projekt Zakładu Badania Ssaków PAN z 2005 r.
i wskazała na istnienie współpracy z ZBS.
2.4.
Omówienie stanu faktycznego
w wojewódzkich planach
zagospodarowaniapr zestrzennego
Na mapie opracowanej przez W. Jędrzejewskiego (Instytut Biologii Ssaków PAN w Białowieży)515 i zaprezentowanej poniżej (ryc. 1.) przedstawiono najbardziej newralgiczne odcinki korytarzy, które obecnie są znacznie przewężone,
a ich funkcjonowanie jest ograniczone ze względu na istniejącą zabudowę lub infrastrukturę.
Zgodnie z nią najwięcej zagrożonych odcinków
korytarzy znajduje się w województwach: podkarpackim, małopolskim, śląskim, kujawsko-pomorskim, na granicy województw świętokrzyskiego, mazowieckiego i lubelskiego (dolina Wisły). Z analizy planów wojewódzkich wynika, że
największe obawy można mieć w przypadku województwa mazowieckiego i kujawsko-pomorskiego, gdzie koncepcja korytarzy została wdrożona w stopniu niezapewniającym skutecznej
Analizując mapę sieci korytarzy ekologicznych
w Polsce z podziałem na korytarze międzynarodowe i krajowe (ryc. 2.), przygotowaną przez zespół prof. Jędrzejewskiego516, i zestawiając ją
z wynikami oceny wdrażania koncepcji korytarzy
ekologicznych w planach wojewódzkich można
stwierdzić, co następuje:
w kontekście sieci korytarzy
ekologicznych na tle
poszczególnych województw
– ochrona głównych korytarzy ekologicznych
w północnej Polsce jest zagrożona na odcinku
w województwie kujawsko-pomorskim (znikomy stopień uwzględnienia ochrony ciągłości ekologicznej w planie, w porównaniu do
powierzchni województwa objętej siecią korytarzy) oraz w mniejszym stopniu w województwie podlaskim i warmińsko-mazurskim,
w pozostałych województwach (pomorskim,
zachodniopomorskim, wielkopolskim) zagrożenie jest dużo mniejsze ze względu na zapisy
w planie uwzględniające konieczność zachowania i poprawy funkcjonowania korytarzy
– ochrona głównych korytarzy ekologicznych
w centralnej Polsce zagrożona jest przede
wszystkim na odcinku w województwie mazowieckim, dolnośląskim i lubuskim, gdzie w planach wojewódzkich dość ogólnie odniesiono
się do koncepcji korytarzy, a liczba i jakość zaproponowanych działań ochronnych nie są
w stanie zagwarantować skutecznej ochrony
ciągłości ekologicznej
– ochrona głównych korytarzy w południowej
Polsce, w kontekście zapisów w planach województwa podkarpackiego, małopolskiego
i śląskiego, w obecnym kształcie prawnym wydaje się skuteczna i nie jest zagrożona brakiem
podstaw planistycznych.
90
Rycina 1.
Lokalizacja najbardziej zagrożonych (krytycznych) odcinków korytarzy ekologicznych,
które powinny zostać objęte skuteczną ochroną prawną (źródło: Jędrzejewski 2009)
1 Korytarze ekologiczne
2 „Hot-spots” – najbardziej
newralgiczne odcinki
1
2
Rycina 2.
Sieć korytarzy ekologicznych z podziałem na korytarze główne (międzynarodowe) i krajowe
(źródło: Jędrzejewski i in. 2005, za: Jędrzejewski 2009)
1
2
3
4.
5.
6.
7.
8.
1
2
3
4
5
6
7
8
Północny
Północno-Centralny
Południowo-Centralny
Zachodni
Wschodni
Południowy
Karpacki
Korytarze główne
3. Podsumowanie
Dokonany w niniejszym opracowaniu przegląd wojewódzkich planów
zagospodarowania przestrzennego pod kątem zapisów wdrażających
koncepcję korytarzy ekologicznych jasno wskazuje, że choć planiści generalnie koncepcję tę akceptują, to jednak bez legislacji sankcjonującej
ochronę korytarzy ekologicznych, fragmentacja siedlisk i utrata ciągłości
ekologicznej pomiędzy obszarami istotnymi dla ochrony przyrody będzie
postępować nadal. W dłuższej, choć wcale nieodległej perspektywie, ten
niekorzystny trend zagrozi żywotności wielu populacji.
Niedookreślona definicja korytarzy ekologicznych, jak i ich niejednoznacznie sprecyzowany zasięg oraz wspomniany już brak dedykowanej
formy prawnej uniemożliwia w praktyce wprowadzenie sankcji prawnych za niestosowanie się do zakazów, nakazów czy zaleceń w gospodarowaniu przestrzenią w obrębie korytarzy. Planiści na szczeblu wojewódzkim mogą jedynie wprowadzać zapisy określające ogólne założenia
ochrony ciągłości ekologicznej, które mogą, ale nie muszą być respektowane w planach zagospodarowania przestrzennego na poziomie gminy.
Ochrona ciągłości ekologicznej w Polsce, na co pośrednio wskazuje
przeprowadzona analiza, jest niewystarczająca. Funkcjonujące, usankcjonowane prawnie, formy ochrony przyrody, w tym między innymi obszary
chronionego krajobrazu, nie zapewniają bowiem skutecznej ochrony
szlaków przemieszczeń zwierząt.
Wydaje się, że punktu widzenia możliwości ochrony łączności ekologicznej, na pierwszy plan wysuwają się zagadnienia definicji i wyznaczania korytarzy ekologicznych oraz, co potwierdza przeprowadzony przegląd, sposobu rzeczywistej ochrony korytarzy ekologicznych w ramach
planowania przestrzennego i podczas realizacji inwestycji (nie tylko
liniowych).
Zapisy analizowanych wojewódzkich planów zagospodarowania przestrzennego, choć dostrzegają koncepcję korytarzy ekologicznych, nie wychodzą skutecznie naprzeciw problemowi postępującej fragmentacji siedlisk wpływających negatywnie na żywotność wielu populacji. Niestety,
przy aktualnie obowiązującym stanie prawnym nie wydaje się, by ta sytuacja miała się zmienić.
92
Bibliograﬁa
Degórski M., 2009, Korytarze ekologiczne w Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju,
[w:] Ochrona łączności ekologicznej w Polsce,
Jędrzejewski W., Ławreszuk D. (red.), Zakład
Badania Ssaków PAN, Białowieża, 83-88.
Forman R.T.T., 1983, Corridors in a landscape: their
ecological structure and function, Ekologia
CSRR, 2 (4), 375-387.
Gerlée A., 2008, Korytarz ekologiczny – percepcja
społeczna pojęcia, Klasyfikacja krajobrazu. Teoria i praktyka. Problemy Ekologii Krajobrazu,
t. 20, 373-377.
Hess G.R., Fischer R.A., 2001, Communicating
clearly about conservation corridors, Landscape and Urban Planning, 55, 195-208.
Jankowski W., 2001, Naukowe podstawy i przyszłość korytarzy ekologicznych w Polsce, Przegląd Przyrodniczy, 12 (3-4), 41-53.
Jędrzejewski W., 2009, Sieć korytarzy ekologicznych łączących obszary chronione w Polsce, [w:]
Ochrona łączności ekologicznej w Polsce, Jędrzejewski W., Ławreszuk D. (red.), Zakład
Badania Ssaków PAN, Białowieża, 71-82.
Jędrzejewski W., Jędrzejewska B., 2009, Wpływ
fragmentacji środowiska na populacje zwierząt
i ochrona łączności ekologicznej, [w:] Ochrona
łączności ekologicznej w Polsce, Jędrzejewski
W., Ławreszuk D. (red.), Zakład Badania Ssaków PAN, Białowieża, 13-18.
Jędrzejewski W., Nowak S., Stachura K., Skierczyński M., Mysłajek R., Niedziałkowski K.,
Jędrzejewska B., Wójcik J.M., Zalewska H.,
Pilot M., 2005, Projekt korytarzy ekologicznych
łączących Europejską Sieć Natura 2000 w Polsce, ZBS PAN, Białowieża.
Kistowski M., Pchałek M., 2009, NATURA 2000
w planowaniu przestrzennym – rola korytarzy
ekologicznych, Ministerstwo Środowiska, Warszawa, 1-116.
Liro A. (red.), 1995, Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET-POLSKA, Fundacja IUCN Polska, Warszawa, 1-205.
Liro A. (red.), 1998, Strategia wdrażania krajowej sieci ekologicznej ECONET-POLSKA, Fundacja IUCN Poland, Warszawa, 1-272.
Plany zagospodarowania przestrzennego
województw
– dolnośląskiego, 2002, 1-113.
– kujawsko-pomorskiego, 2003, 1-137.
– lubelskiego, 2002, http://www.plan.lubelskie.
pl/ [strona Biura Planowania Przestrzennego
w Lublinie], luty 2011.
– lubuskiego, 2002, 1-506.
– łódzkiego, 2010, 1-267.
– małopolskiego, 2003, I tom: 1-74, II tom: 1-94,
III tom: 1-70.
– mazowieckiego, 2004, 1-106.
– opolskiego, 2010, 1-255.
– podkarpackiego, 2002, 1-412.
– podlaskiego, 2003, 1-311.
– pomorskiego, 2009, 1-329.
– śląskiego, 2004, 1-133 + Zmiana planu zagospodarowania przestrzennego województwa
śląskiego, 2010, 1-64.
– świętokrzyskiego, 2002, 1-164.
– warmińsko-mazurskiego, 2002, 1-127.
– wielkopolskiego, 2010, 1-314.
– zachodniopomorskiego, 2010, 1-303.
Ustawy
Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie
województwa, Dz. U. nr 91, poz. 576.
Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu
i zagospodarowaniu przestrzennym, Dz. U. nr
80, poz. 717.
Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie
przyrody, Dz. U. nr 92, poz. 880.
Strony internetowe
URL:http://www.mrr.gov.pl/rozwoj_regionalny/
Polityka_przestrzenna/KPZK/Aktualnosci/Strony/Konsultacje_KPZK_2030.aspx [strona Ministerstwa Rozwoju Regionalnego], luty 2011.
Spis tabel i rycin
tabele
Tabela 1. Zestawienie podstawowych informacji o planach zagospodarowania
przestrzennego województw ....................................................................................................................... 9
Tabela 2. Obszary węzłowe i korytarze ekologiczne w województwie dolnośląskim
w ramach sieci ECONET-POLSKA ............................................................................................................ 11
Tabela 3. Obszary chronione województwa kujawsko-pomorskiego występujące
na granicy z innymi województwami .................................................................................................... 13
Tabela 4. Obszary węzłowe i korytarze ekologiczne o znaczeniu międzynarodowym
i krajowym w województwie lubelskim w ramach sieci ECONET-POLSKA .......................... 17
i krajowym w województwie łódzkim w ramach sieci ECONET-POLSKA .............................. 27
Tabela 6. Korytarze ekologiczne o znaczeniu międzynarodowym, krajowym
i regionalnym w województwie łódzkim ............................................................................................. 27
Tabela 7. Obszary chronione i powiązania przyrodnicze województwa łódzkiego
z województwami ościennymi .................................................................................................................. 30
Tabela 8. Obszary chronione i powiązania przyrodnicze województwa małopolskiego
i krajowym w województwie małopolskim w ramach sieci ECONET-POLSKA ................... 32
i krajowym w województwie mazowieckim w ramach sieci ECONET-POLSKA .................. 36
Tabela 11. Obszary chronione i powiązania przyrodnicze województwa mazowieckiego
i krajowym w województwie opolskim ................................................................................................ 39
Tabela 13. Powiązania przyrodnicze województwa opolskiego z województwami
ościennymi i Republiką Czeską ................................................................................................................. 41
Tabela 14. Obszary chronione województwa podkarpackiego występujące na granicy
z innymi województwami ........................................................................................................................... 45
Tabela 15. Obszary chronione województwa podlaskiego występujące na granicy
Tabela 16. Obszary chronione i powiązania przyrodnicze województwa pomorskiego
Tabela 17. Struktura ekologiczna rangi krajowej i regionalnej województwa pomorskiego .............. 57
i krajowym w województwie śląskim w ramach sieci ECONET-POLSKA ............................... 63
94
i krajowym w województwie świętokrzyskim w ramach sieci ECONET-POLSKA ............. 66
Tabela 20. Obszary chronione i powiązania przyrodnicze województwa świętokrzyskiego
Tabela 21. Obszary chronione województwa wielkopolskiego występujące na granicy
i krajowym w województwie wielkopolskim w ramach sieci ECONET-POLSKA ................ 73
Tabela
23. Korytarze ekologiczne o znaczeniu międzynarodowym i krajowym
w województwie zachodniopomorskim w ramach sieci ECONET-POLSKA .......................... 79
Tabela 24. Obszary chronione i powiązania przyrodnicze województwa
zachodniopomorskiego z województwami ościennymi ................................................................ 79
Tabela 25. Przykłady konkretnych działań służących ochronie korytarzy ekologicznych
zaproponowanych w planach zagospodarowania przestrzennego województw ....... 83-85
ryciny
Rycina 1. Lokalizacja najbardziej zagrożonych (krytycznych) odcinków korytarzy
ekologicznych, które powinny zostać objęte skuteczną ochroną prawną ............................. 90
Rycina 2. Sieć korytarzy ekologicznych z podziałem na korytarze główne
(międzynarodowe) i krajowe .................................................................................................................... 90
Przypisy
1 G.R. Hess, R.A. Fischer, 2001, Communicating
clearly abort conservation corridors, Landscape
and Urban Planning, 55, s. 196-197.
2 R.T.T. Forman, Corridors in a landscape: their
ecological structure and function, Ekologia CSRR
1983, 2 (4), passim.
3 W. Jankowski, Naukowe podstawy i przyszłość
korytarzy ekologicznych w Polsce, Przegląd
Przyrodniczy 2001, 12 (3-4), passim.
4 A. Gerlée, Korytarz ekologiczny – percepcja społeczna pojęcia, Klasyfikacja krajobrazu. Teoria
i praktyka. Problemy Ekologii Krajobrazu 2008,
t. 20, s. 373.
5 M. Kistowski, M. Pchałek, NATURA 2000 w planowaniu przestrzennym – rola korytarzy ekologicznych, Warszawa 2009, s. 31.
6 A. Liro (red.), Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET-POLSKA, Fundacja IUCN Polska,
Warszawa 1995, passim.
7 A. Liro (red.), Strategia wdrażania krajowej sieci
ekologicznej ECONET-POLSKA, Fundacja IUXN
Poland, Warszawa 1998, s. 13.
8 M. Kistowski, M. Pchałek, op. cit., s. 34.
9 W. Jędrzejewski i in., Projekt korytarzy ekologicznych łączących Europejską Sieć Natura 2000
w Polsce, ZBS PAN, Białowieża 2005, passim.
10 W. Jędrzejewski, Sieć korytarzy ekologicznych
łączących obszary chronione w Polsce, [w:]
Ochrona łączności ekologicznej w Polsce, Jędrzejewski W., Ławreszuk D. (red.), Zakład Badania
Ssaków PAN, Białowieża, s. 72-73.
11 Ibidem, s. 73-74.
12 Ibidem, s. 76-77.
13 A. Liro (red.), Strategia ..., s. 31.
14 W. Jędrzejewski, B. Jędrzejewska, Wpływ fragmentacji środowiska na populacje zwierząt
i ochrona łączności ekologicznej, [w:] Ochrona
łączności ekologicznej w Polsce, Jędrzejewski W.,
Ławreszuk D. (red.), Zakład Badania Ssaków
PAN, Białowieża 2009, s. 14-15.
15 W. Jędrzejewski, B. Jędrzejewska, op. cit.,
s. 15-16.
16 M. Degórski, Korytarze ekologiczne w Koncepcji
Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, [w:]
Ochrona łączności ekologicznej w Polsce, Jędrzejewski W., Ławreszuk D. (red.), Zakład Badania
Ssaków PAN, Białowieża 2009, s. 84.
17 Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia
2004 r., Dz. U. nr 92, poz. 880, art. 5.
18 Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu
i zagospodarowaniu przestrzennym, Dz. U. 80,
poz. 717, art. 47.
19 http://www.mrr.gov.pl/rozwoj_regionalny/
Polityka_przestrzenna/KPZK/Aktualnosci/
Strony/Konsultacje_KPZK_2030.aspx [strona
Ministerstwa Rozwoju Regionalnego], luty
2011.
i zagospodarowaniu przestrzennym, Dz. U.
nr 80, poz. 717, art. 38, 39.
21 Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie
województwa, Dz. U. nr 91, poz. 576, art. 11.
i zagospodarowaniu przestrzennym, Dz. U.
nr 80, poz. 717, art. 9, 14.
23 Plan zagospodarowania przestrzennego województwa dolnośląskiego 2002, s. 5.
24 Ibidem, s. 5-6.
25 Ibidem, s. 13.
26 Ibidem, s. 14.
27 Ibidem, s. 16.
28 Ibidem, s. 19-20.
29 Ibidem, s. 22.
30 Ibidem, s. 26.
31 Ibidem, s. 27.
32 Ibidem, s. 28.
33 Ibidem, s. 48.
34 Ibidem, s. 61.
35 Ibidem, s. 81-83.
36 Ibidem, s. 84-85.
37 Ibidem, s. 87-88.
38 Ibidem, s. 94.
39 Ibidem, s. 101.
40 Ibidem, s. 7.
41 Ibidem, s. 52-57.
42 Ibidem, s. 61.
43 Ibidem, s. 16, 61-62.
44 Ibidem, s. 50-51.
45 Ibidem, s. 62, 96.
46 Plan zagospodarowania przestrzennego województwa kujawsko-pomorskiego 2003, s. 18.
47 Ibidem, s. 20.
48 Ibidem, s. 21.
49 Ibidem, s. 25-26.
50 Ibidem, s. 26.
51 Ibidem, s. 31-32.
52 Ibidem, s. 29-30.
53 Ibidem, s. 51.
54 Ibidem, s. 52.
55 Ibidem, s. 53-54.
56 Ibidem, s. 55.
57 Ibidem, s. 61.
58 Ibidem, s. 62.
59 Ibidem, s. 66.
60 Ibidem, s. 67.
61 Ibidem, s. 69.
62 Ibidem, s. 75-78.
63 Ibidem, s. 76.
64 Ibidem, s. 77-78.
65 Ibidem, s. 89.
66 Ibidem, s. 93-94.
67 Ibidem, s. 96.
68 Ibidem, s. 99.
69 Ibidem, s. 89, 94, 96, 99.
96
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
Ibidem, s. 105.
Ibidem, s. 112.
Ibidem, s. 113.
Ibidem, s. 26.
Ibidem, s. 62.
Ibidem, s. 80-82.
Ibidem, s. 71.
Ibidem, s. 20, 83.
Ibidem, s. 131-132.
Plan zagospodarowania przestrzennego województwa lubelskiego, http://www.plan.lubelskie.pl/Tom_1/Roz1_00.htm [strona Biura
Planowania Przestrzennego w Lublinie],
luty 2011.
80 Ibidem, http://www.plan.lubelskie.pl/Tom_1/
Roz1_01.htm.
Roz1_02.htm.
Roz1_04.htm.
Roz1_04.htm.
Roz1_07.htm.
Roz1_08.htm.
Roz1_08.htm.
Roz1_08.htm.
Roz2_02.htm.
Roz2_03.htm.
Roz2_04.htm.
Roz2_05.htm.
Roz2_05.htm.
Roz2_05.htm.
Roz1_05.htm.
Roz1_08.htm.
Roz1_03.htm.
Roz1_08.htm.
98 Plan zagospodarowania przestrzennego województwa lubuskiego 2002, s. 29.
99 Ibidem, s. 31.
100 Ibidem, s. 39.
101 Ibidem, s. 44-45.
102 Ibidem, s. 53.
103 Ibidem, s. 54-56.
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159
Ibidem, s. 311.
Ibidem, s. 70.
Ibidem, s. 71.
Ibidem, s. 74.
Ibidem, s. 106.
Ibidem, s. 120.
Ibidem, s. 123.
Ibidem, s. 124-125.
Ibidem, s. 126.
Ibidem, s. 175-185.
Ibidem, s. 289-290.
Ibidem, s. 290.
Ibidem, s. 290, 292-293.
Ibidem, s. 305.
Ibidem, s. 306.
Ibidem, s. 307.
Ibidem, s. 312.
Ibidem, s. 331.
Ibidem, s. 305-308.
Ibidem, s. 310.
Ibidem, s. 330.
Ibidem, s. 332.
Ibidem, s. 332.
Ibidem, s. 332-333.
Ibidem, s. 408.
Ibidem, s. 408-487.
Ibidem, s. 491.
Ibidem, s. 318-319.
Ibidem, s. 120.
Ibidem, s. 121, 126, 311, 320.
Ibidem, s. 333-334.
Ibidem, s. 127-131.
Ibidem, s. 305, 310, 501.
Ibidem, s. 501-502.
Ibidem, s. 39, 307.
Ibidem, s. 305.
Ibidem, s. 312.
Plan zagospodarowania przestrzennego
województwa łódzkiego 2010, s. 240.
Ibidem, s. 245.
Ibidem, s. 5.
Ibidem, s. 6-8.
Ibidem, s. 11-12.
Ibidem, s. 17.
Ibidem, s. 67-71.
Ibidem, s. 70.
Ibidem, s. 93.
Ibidem, s. 98.
Ibidem, s. 101.
Ibidem, s. 102.
Ibidem, s. 103.
Ibidem, s. 144.
Ibidem, s. 146-147.
Ibidem, s. 148.
Ibidem, s. 147.
Ibidem, s. 147-149.
Ibidem, s. 164-165.
Przypisy
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177
178
179
180
181
182
183
184
185
186
187
188
189
190
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200
201
202
203
204
205
206
207
208
209
210
211
212
213
Ibidem, s. 165-167.
Ibidem, s. 167.
Ibidem, s. 168.
Ibidem, s. 182-183.
Ibidem, s. 187-194.
Ibidem, s. 210-217.
Ibidem, s. 211-212.
Ibidem, s. 220.
Ibidem, s. 223-229.
Ibidem, s. 230.
Ibidem, s. 22, 128-131.
Ibidem, s. 149.
Ibidem, s. 51.
Ibidem, s. 147-149.
Ibidem, s. 124.
województwa małopolskiego, t. I, s. 5.
Ibidem, s. 16.
Ibidem, s. 19.
Ibidem, s. 19.
Ibidem, s. 22-28.
Ibidem, s. 33-35.
Ibidem, s. 34.
Ibidem, s. 70-73.
Ibidem, s. 70.
Plan... małopolskiego, t. III, s. 44.
Plan... małopolskiego, t. II, s. 15.
Ibidem, s. 27-28.
Ibidem, s. 28.
Ibidem, s. 29.
Ibidem, s. 30.
Ibidem, s. 30-31.
Ibidem, s. 32.
Ibidem, s. 63.
Ibidem, s. 81.
Ibidem, s. 69.
Ibidem, s. 59.
Plan... małopolskiego, t. I, s. 30.
Plan... małopolskiego, t. II, s. 69-74.
Ibidem, s. 7-10.
województwa mazowieckiego 2004, s. 14.
Ibidem, s. 17-18.
Ibidem, s. 19-21.
Ibidem, s. 19-21.
Ibidem, s. 27.
Ibidem, s. 62-63.
Ibidem, s. 80-82.
Ibidem, s. 82.
Ibidem, s. 71.
Ibidem, s. 57-61.
Ibidem, s. 80-82.
województwa opolskiego 2010, s. 9-10.
Ibidem, s. 13-14.
Ibidem, s. 24.
Ibidem, s. 26.
214
215
216
217
218
219
220
221
222
223
224
225
226
227
228
229
230
231
232
233
234
235
236
237
238
239
240
241
242
243
244
245
246
247
248
249
250
251
252
253
254
255
256
257
258
259
260
261
262
263
264
265
266
267
268
269
Ibidem, s. 32.
Ibidem, s. 35-36.
Ibidem, s. 36
Ibidem, s. 42.
Ibidem, s. 50.
Ibidem, s. 56-61.
Ibidem, s. 56.
Ibidem, s. 59.
Ibidem, s. 61.
Ibidem, s. 62.
Ibidem, s. 63-64.
Ibidem, s. 65-68.
Ibidem, s. 68.
Ibidem, s. 79-80.
Ibidem, s. 84-85.
Ibidem, s. 88-90.
Ibidem, s. 92-93.
Ibidem, s. 98-103.
Ibidem, s. 100.
Ibidem, s. 93.
Ibidem, s. 103.
Ibidem, s. 104-127.
Ibidem, s. 105.
Ibidem, s. 106.
Ibidem, s. 118.
Ibidem, s. 179.
Ibidem, s. 203.
Ibidem, s. 205.
Ibidem, s. 207.
Ibidem, s. 210.
Ibidem, s. 212.
Ibidem, s. 215.
Ibidem, s. 217.
Ibidem, s. 241.
Ibidem, s. 247.
Ibidem, s. 247-248.
Ibidem, s. 248-251.
Ibidem, s. 52-57, 146-152.
Ibidem, s. 87Ibidem, s. 90.
Ibidem, s. 156-158.
Ibidem, s. 144.
Ibidem, s. 182-183.
województwa podkarpackiego 2002, s. 15-16.
Ibidem, s. 22-23.
Ibidem, s. 26.27.
Ibidem, s. 43.
Ibidem, s. 44-45.
Ibidem, s. 48-49.
Ibidem, s. 54.
Ibidem, s. 57-58.
Ibidem, s. 58-59.
Ibidem, s. 60-70.
Ibidem, s. 61.
Ibidem, s. 62.
Ibidem, s. 64.
98
270
271
272
273
274
275
276
277
278
279
280
281
282
283
284
285
286
287
288
289
290
291
292
293
294
295
296
297
298
299
300
301
302
303
304
305
306
307
308
309
310
311
312
313
314
315
316
317
318
319
320
321
322
323
324
325
Ibidem, s. 78.
Ibidem, s. 78.
Ibidem, s. 83-84.
Ibidem, s. 83.
Ibidem, s. 86-87.
Ibidem, s. 87.
Ibidem, s. 89-91.
Ibidem, s. 97-98.
Ibidem, s. 101-102.
Ibidem, s. 102.
Ibidem, s. 119-125.
Ibidem, s. 133-141.
Ibidem, s. 133.
Ibidem, s. 133-134.
Ibidem, s. 139-141.
Ibidem, s. 141-145.
Ibidem, s. 152-153.
Ibidem, s. 154-155.
Ibidem, s. 156.
Ibidem, s. 157-168.
Ibidem, s. 241-243.
Ibidem, s. 244-257.
Ibidem, s. 246.
Ibidem, s. 85.
Ibidem, s. 187-194, 266-267.
Ibidem, s. 155.
Ibidem, s. 67.
województwa podlaskiego 2003, s. 15.
Ibidem, s. 15-19.
Ibidem, s. 19-21.
Ibidem, s. 40.
Ibidem, s. 133.
Ibidem, s. 34.
Ibidem, s. 29-30.
Ibidem, s. 42.
Ibidem, s. 48-49.
Ibidem, s. 90-91.
Ibidem, s. 124.
Ibidem, s. 135.
Ibidem, s. 127.
Ibidem, s. 136-137.
Ibidem, s. 149.
Ibidem, s. 158-160.
Ibidem, s. 163-164.
Ibidem, s. 181-182.
Ibidem, s. 205, 209, 251.
Ibidem, s. 216.
Ibidem, s. 224.
Ibidem, s. 309.
Ibidem, s. 23.
Ibidem, s. 97.
Ibidem, s. 233-234.
Ibidem, s. 24.
Ibidem, s. 49.
Ibidem, s. 95.
Ibidem, s. 96.
326
327
328
329
330
331
332
333
334
335
336
337
338
339
340
341
342
343
344
345
346
347
348
349
350
351
352
353
354
355
356
357
358
359
360
361
362
363
364
365
366
367
368
369
370
371
372
373
374
375
376
377
378
379
380
Ibidem, s. 100-101.
województwa pomorskiego 2009, s. 322.
Ibidem, s. 29-30.
Ibidem, s. 31-34.
Ibidem, s. 32-33.
Ibidem, s. 35.
Ibidem, s. 35-36.
Ibidem, s. 42.
Ibidem, s. 43.
Ibidem, s. 44.
Ibidem, s. 47.
Ibidem, s. 46-47.
Ibidem, s. 50-53.
Ibidem, s. 55-57.
Ibidem, s. 93.
Ibidem, s. 117-118.
Ibidem, s. 119.
Ibidem, s. 94-95.
Ibidem, s. 100.
Ibidem, s. 106-107.
Ibidem, s. 126.
Ibidem, s. 127-128.
Ibidem, s. 128.
Ibidem, s. 155.
Ibidem, s. 157.
Ibidem, s. 157.
Ibidem, s. 163.
Ibidem, s. 197.
Ibidem, s. 206.
Ibidem, s. 209-213.
Ibidem, s. 221-222.
Ibidem, s. 222.
Ibidem, s. 241.
Ibidem, s. 250, 253.
Ibidem, s. 263-264.
Ibidem, s. 310-311.
Ibidem, s. 313-314.
Ibidem, s. 316-319.
Ibidem, s. 240-241.
Ibidem, s. 222.
Ibidem, s. 57.
Ibidem, s. 60.
Ibidem, s. 60.
Ibidem, s. 134.
Ibidem, s. 97, 236-237, 245.
Ibidem, s. 129-136.
Ibidem, s. 166-167.
województwa śląskiego 2004, s. 34.
Ibidem, s. 34-35.
Ibidem, s. 35.
Ibidem, s. 47.
Ibidem, s. 53-59.
Ibidem, s. 58.
Ibidem, s. 65.
Ibidem, s. 65.
Przypisy
381
382
383
384
385
386
387
388
389
390
391
392
393
394
395
396
397
398
399
400
401
402
403
404
405
406
407
408
409
410
411
412
413
414
415
416
417
418
419
420
421
422
423
424
425
426
427
428
429
430
431
432
Ibidem, s. 74.
Ibidem, s. 76-77.
Ibidem, s. 78.
Ibidem, s. 78.
Ibidem, s. 101.
Ibidem, s. 101-103.
Zmiana planu zagospodarowania przestrzennego województwa śląskiego 2010, s. 19.
Ibidem, s. 25-27.
Ibidem, s. 28-29.
Ibidem, s. 31-32.
Ibidem, s. 39.
województwa śląskiego 2004, s. 20-25.
Ibidem, s. 16.
Ibidem, s. 16-19.
Ibidem, s. 80-82.
Ibidem, s. 35.
Ibidem, s. 46.
Ibidem, s. 47.
Ibidem, s. 26, 83.
województwa świętokrzyskiego 2002, s. 8.
Ibidem, s. 12-13.
Ibidem, s. 18.
Ibidem, s. 20, 23, 25, 28, 31, 33.
Ibidem, s. 37-38.
Ibidem, s. 39-41.
Ibidem, s. 47.
Ibidem, s. 43-44.
Ibidem, s. 75.
Ibidem, s. 81.
Ibidem, s. 83-86.
Ibidem, s. 86-87.
Ibidem, s. 114-115.
Ibidem, s. 115-117.
Ibidem, s. 130-132.
Ibidem, s. 145-147.
Ibidem, s. 153, 156.
Ibidem, s. 155-156.
Ibidem, s. 160-163.
Ibidem, s. 10.
Ibidem, s. 20.
Ibidem, s. 103-109.
Ibidem, s. 68-69.
Ibidem, s. 105.
Ibidem, s. 43.
Ibidem, s. 41-43.
Ibidem, s. 45-46.
Ibidem, s. 56-57.
województwa warmińsko-mazurskiego
2002, s. 15.
Ibidem, s. 27-28.
Ibidem, s. 19-20.
Ibidem, s. 23.
Ibidem, s. 27-28.
433
434
435
436
437
438
439
440
441
442
443
444
445
446
447
448
449
450
451
452
453
454
455
456
457
458
459
460
461
462
463
464
465
466
467
468
469
470
471
472
473
474
475
476
477
478
479
480
481
482
483
484
485
486
Ibidem, s. 41, 47, 50.
Ibidem, s. 43.
Ibidem, s. 57-64.
Ibidem, s. 71-72.
Ibidem, s. 73.
Ibidem, s. 74.
Ibidem, s. 81-91.
Ibidem, s. 106-107.
Ibidem, s. 126.
Ibidem, s. 92-95.
Ibidem, s. 26.
Ibidem, s. 55.
województwa wielkopolskiego 2010, s. 30.
Ibidem, s. 37-39.
Ibidem, s. 40.
Ibidem, s. 56.
Ibidem, s. 65-66.
Ibidem, s. 73.
Ibidem, s. 90.
Ibidem, s. 118.
Ibidem, s. 156.
Ibidem, s. 157.
Ibidem, s.158.
Ibidem, s. 158-159.
Ibidem, s. 159.
Ibidem, s. 164.
Ibidem, s. 169.
Ibidem, s. 170.
Ibidem, s. 188.
Ibidem, s. 190.
Ibidem, s. 191.
Ibidem, s. 191-192.
Ibidem, s. 194.
Ibidem, s. 199, 206.
Ibidem, s. 209-210.
Ibidem, s. 210-211.
Ibidem, s. 211.
Ibidem, s. 214.
Ibidem, s. 259.
Ibidem, s. 258-259.
Ibidem, s. 262.
Ibidem, s. 267.
Ibidem, s. 268.
Ibidem, s. 171-173, 230-231.
Ibidem, s. 172, 234.
Ibidem, s. 179.
Ibidem, s. 171, 196.
województwa zachodniopomorskiego 2009,
s. 17.
Ibidem, s. 18-19.
Ibidem, s. 23.
Ibidem, s. 23.
Ibidem, s. 24.
Ibidem, s. 30-32.
Ibidem, s. 33.
100
487
488
489
490
491
492
493
494
495
496
497
498
499
500
501
502
503
504
505
506
507
508
509
510
511
512
513
514
515
516
Ibidem, s. 34.
Ibidem, s. 46-49.
Ibidem, s. 46.
Ibidem, s. 46
Ibidem, s. 46.
Ibidem, s. 176-178.
Ibidem, s. 190.
Ibidem, s. 192.
Ibidem, s. 193-195.
Ibidem, s. 195.
Ibidem, s. 196.
Ibidem, s. 197.
Ibidem, s. 199-200.
Ibidem, s. 201.
Ibidem, s. 204.
Ibidem, s. 215.
Ibidem, s. 241.
Ibidem, s. 243,
Ibidem, s. 261.
Ibidem, s. 119-120, 199, 223-225.
Ibidem, s. 124.
Ibidem, s. 70.
Ibidem, s. 165, 178.
Ibidem, s. 117.
Ibidem, s. 131, 228.
Ibidem, s. 67.
Ibidem, s. 210.
M. Kistowski, M. Pchałek, op. cit., s. 25.
W. Jędrzejewski, op. cit., s. 77.
W. Jędrzejewski i in., op. cit., passim.

Ocena wdrażania koncepcji korytarzy ekologicznych do

Transkrypt

Podobne dokumenty

Ewa Klajman-Gomolińska, Milczenia z Bogiem

Wysyłamy e-maile na adresy: Prezydent RP:

Załącznik 3

I. WSTĘP 1. Podstawa prawna Podstawę prawną do wykonania

Strona 1 z 1 PLANOWANIE PRZESTRZENNE II (REGIONALNE

Plik źródłowy

Załącznik do Zarządzenia Nr 74/2016