Ocena metodą stanfordzką stanu zachowania zbiorów z XIX i XX

Władysław Sobucki
Ocena metodą stanfordzką stanu zachowania zbiorów z XIX i
XX wieku w Bibliotece Narodowej w Warszawie
– informacja wstępna
W Bibliotece Narodowej w Warszawie, na przełomie 2001 i 2002 roku przeprowadzono
ocenę stanu zachowania księgozbioru z XIX i XX wieku metodą stanfordzką. Badaniu
poddano archiwalne i niearchiwalne książki zaopatrzone w twardą lub miękką oprawę
wydawniczą względnie wtórną oprawę biblioteczną oraz oprawne czasopisma. Z badania
wyłączona była jedynie zabytkowa kolekcja Krasińskich.1
Metoda stanfordzka
Metoda stanfordzka jest statystycznym sposobem oceny stanu zachowania księgozbiorów. Z
przeznaczonego do badania zasobu pobiera się losowo próbę reprezentatywną w liczbie 384
egzemplarzy i poddaje się ją ocenie według ściśle określonych reguł. Najpierw ocenia się
osobno i niezależnie od siebie stan papieru, bloku i okładek książki, zaliczając je pod
względem stanu zachowania do jednej z trzech grup:
1. – w bardzo dobrym stanie,
2. – o niewielkim stopniu uszkodzenia,
3. – bardzo zniszczone.
Kryteriami oceny są:
-
dla papieru: stopień zażółcenia, obecność rozdarć i pofalowań oraz stan brzegów kart,
a także test na zginanie polegający na sześciokrotnym zagięciu w obydwie strony
narożnika jednej karty i próbie jego lekkiego napięcia,
dla bloku książki: zwartość bloku, trwałość złączenia kart oraz stan szycia,
dla oprawy: stan połączenia z blokiem, stan przegubów, narożników, grzbietu oraz
pokrycia okładek; ewentualne występowanie reperacji.
Wprawdzie reguły, według których dokonuje się klasyfikacji w metodzie stanfordzkiej
trudno uznawać za skomplikowane, to jednak zaleca się przed przystąpieniem do badania
przeprowadzenie starannego instruktażu. W przypadku naszego badania, które wykonywane
było przez kwalifikowanych konserwatorów, dodatkowym wspomaganiem było opracowanie
przed jego rozpoczęciem dokładnej, ilustrowanej zdjęciami instrukcji, która umożliwiła
1
Badanie wykonano w ramach wieloletniego programu rządowego „Kwaśny papier. Ratowanie w skali
masowej zagrożonych polskich zbiorów bibliotecznych i archiwalnych”. Obok autora tekstu w badaniu
uczestniczyli: mgr B. Chmielewska, mgr H. Derlatka, dr B. Drewniewska – Idziak, O. Dzielińska, mgr K.
Garczewska, inż. D. Jarmińska, mgr inż. I. Mioduszewska-Krajewska, mgr M. Olesków, mgr G. Piwowarska,
mgr E. Potrzebnicka, mgr J. Pudlis, mgr inż. D. Rams, R. Stasiuk, mgr A. Tymińska, mgr J. Ważyńska, inż. M.
Wilczak, mgr M. Woźniak.
2
uzyskanie porównywalności ocen, formułowanych przez różne zespoły badawcze. Między
innymi, by uniknąć jakiegokolwiek sugerowania się stanem karty, przy jej wyborze w celu
wykonania testu na zginanie, w instrukcji ustalono, że będzie to zawsze piąta karta, na
przemian, od początku lub od końca książki.
W oparciu o ocenę stanu zachowania papieru, bloku i okładek określany jest stan
zachowania całej książki. Jest ona uznana za bardzo zniszczoną (kategoria 3), gdy papier
został zaszeregowany do grupy 3, lub gdy jednocześnie blok i okładki zostały
zaszeregowane do grupy 3.
Książka jest uznana za lekko uszkodzoną (kategoria 2), gdy papier jest zaszeregowany
do grupy 2, lub gdy blok i okładki (obydwa elementy jednocześnie) zostały zaszeregowane
do grupy 2, albo też jeden z tych elementów został zaszeregowany do grupy 3.
Każde inne zestawienie wyników wskazuje, że książka znajduje się w dobrym stanie
(kategoria 1).
Końcowym wynikiem badania jest ustalenie udziału poszczególnych kategorii stanu
zachowania w próbie reprezentatywnej, a zachowanie procedur metody pozwala odnosić ten
wynik z ufnością 95% do całego badanego księgozbioru.2
Dobór próby reprezentatywnej w Bibliotece Narodowej
Przed wyborem próby reprezentatywnej dokonano inwentaryzacji objętego badaniem
zasobu. W Bibliotece Narodowej objęte badaniem zbiory zgromadzone są w jednym
magazynie, na siedmiu jego piętrach, a duże podobieństwo rozmiarów półek ułatwiało
przeprowadzenie losowania. Dokonano przeglądu zbiorów, kwalifikując do badania
wyłącznie półki w całości zapełnione. Opracowano graficzne schematy rozmieszczenia
regałów na poszczególnych piętrach, oraz ponumerowano na nich zakwalifikowane do
badania półki. Ich liczba wyniosła 27 540.
Z tak przygotowanego zasobu, przy użyciu programu losującego, opartego na funkcji R
komputera, wylosowano 384 półki, z których miały być wybrane egzemplarze do badań.
Program był tak napisany, że umożliwiał przeprowadzenie losowania niezależnego, tzn.
takiego, w którym możliwe są powtórzenia losowanych elementów, gdyż wybór każdego
nowego odbywa się z całej puli. Taki sposób losowania zwany jest także losowaniem z
powtórzeniem. W naszym badaniu, w czterech przypadkach wylosowane zostały półki, z
których wybierano po 2 tomy.3
2
Dokładny opis metody stanfordzkiej, por. S. Buchanan, S. Coleman: Deterioration survey of the Stanford
University Libraries Green Library Stack Collection, w: Preservation planning program, Resource notebook, ed.
P.A.Darling, Washington 1982 oraz J. Palm, P. Cullhed, Papierqualität, Restauro, 1988, t. 20, ss. 38-43. Ponadto
w języku polskim: W. Sobucki, Ocena stanu zachowania księgozbiorów metodą stanfordzką, w: Ochrona i
Konserwacja Zbiorów Bibliotecznych, IV Forum SBP’98, Warszawa 1998, ss. 59-65 oraz: Metoda stanfordzka –
sposób oceny stanu księgozbiorów, „Notes Konserwatorski” nr 3, 1999, ss. 50-58. Informacje o badaniu
zbiorów, wraz z innymi zagadnieniami powiązanymi z problemem kwaśnych papierów można znaleźć także na
redagowanej w Bibliotece Jagiellońskiej stronie internetowej: http://www.bj.edu.pl/KP/.
3
Szerzej na temat losowego doboru próby reprezentatywnej: W. Sobucki, B. Drewniewska-Idziak, A.
Michaś, K. Panoszewski: Zasady charakteryzowania stanu zachowania zasobów bibliotecznych i archiwalnych,
„Notes Konserwatorski” nr 5, 2001, ss. 47-67.
3
Po ustaleniu numerów półek, z których miały być pobierane tomy do badań, przystąpiono
do policzenia ich na tych półkach, a następnie, przy użyciu tego samego programu losowano
egzemplarze, które utworzyły próbę reprezentatywną.4
Wylosowanym woluminom nadawano numery od 001 do 384 i w dalszej części badania
posługiwano się już tylko tymi numerami.
Ustalono przy tym, że liczba woluminów na półce wynosi średnio 92, co po
uwzględnieniu liczby objętych badaniem półek (27 540) określiło wielkość ocenianego
zasobu na ponad 2,5 miliona egzemplarzy.
Wszystkie dane, uzyskane w trakcie badania gromadzono w bazie danych „Stanford”
przygotowanej w systemie „MAK”.5
Struktura próby reprezentatywnej
Strukturę próby reprezentatywnej, a więc i całych badanych zbiorów, można analizować
w różny sposób. Jeden z nich, według daty wydania, przedstawiano na wykresach (rys. 1. i
2.).
W próbie reprezentatywnej dominują obiekty wydane w drugiej połowie XX wieku – 339
tomów (88,3%), zaś licząc dwudziestoleciami, znalazło się w niej najwięcej egzemplarzy z
lat 1961-1980, bo aż 127 tomów (33,1%). Pojedyńczym rokiem, który w próbie
reprezentatywnej obecny był najliczniej jest rok 1967 - 15 tomów (3,9%).
Jednocześnie są okresy, z których w próbie reprezentatywnej nie znalazł się ani jeden
egzemplarz. Dotyczy to głównie XIX wieku.
4
W jednym przypadku wylosowana książka była wydana już w 2001 roku, a badanie z założenia obejmuje
okres 1801-2000 r. Zgodnie z regułami metody stanfordzkiej książkę tę pominięto, wybierając do badania inną,
sąsiadującą z nią na półce i wydaną w objętym badaniem okresie.
5
Baza danych przygotowana jest do gromadzenia danych także z innych bibliotek oraz z archiwów. Numery
wylosowanych woluminów poprzedzone są więc symbolem, określającym jednostkę, w której wykonywano
badanie. U nas BN. Woluminy z Biblioteki Jagiellońskiej, w której badanie właśnie trwa – BJ, itd.
4
Liczba egzemlarzy
16
14
12
10
8
6
4
2
2000
1980
1960
1940
1920
1900
1880
1860
1840
1820
1800
0
Rys. 1. Liczba egzemplarzy z poszczególnych lat w próbie reprezentatywnej.
Liczba egzemplarzy
140
120
100
80
60
40
20
Rys. 2. Liczba egzemplarzy w próbie reprezentatywnej w poszczególnych
dwudziestoleciach
1980-2000
1961-1980
1941-1960
1921-1940
1901-1920
1881-1900
1861-1880
1841-1860
1821-1840
1801-1820
0
5
Stan zachowania zbiorów
W rezultacie badania do poszczególnych kategorii stanu zachowania zaliczono:
-
do kategorii 1. - egzemplarzy w najlepszym stanie, 153 tomy, czyli 39,8%,
do kategorii 2. - egzemplarzy o niewielkim stopniu uszkodzenia, wymagających
interwencji konserwatorskiej, 109 tomów, czyli 28,4%,
do kategorii 3. - egzemplarzy w bardzo złym stanie, uzasadniającym konieczność
wyłączenia ich z upowszechniania, zaliczono 122 tomy, czyli 31, 8%.
Wyniki te zilustrowano także na wykresie (rys. 3):
Kategoria 2
28,4%
Kategoria 3
31,8%
Kategoria 1
39,8%
Rys. 3. Stan zachowania zbiorów z XIX i XX wieku w Bibliotece Narodowej
6
Stan zachowania księgozbioru porównano z wynikami podobnych badań, które były
wykonane w Bibliotece Uniwersytetu w Stanford oraz w Bibliotece Uniwersytetu w Uppsali.
Pod względem ilości zbiorów zaliczonych do kategorii 1., nasza biblioteka plasuje się
pośrodku, natomiast pod względem ilości zbiorów zaliczonych do kategorii 3., a więc
obiektów w najgorszym stanie, nieznacznie, ale jednak wyraźnie zajmuje trzecie miejsce. 6
%
Stanford
60
Uppsala
Warszawa
40
20
0
Kategoria 1.
Kategoria 3.
Rys. 4. Porównanie stanu zachowania zbiorów w Bibliotece Narodowej w Warszawie oraz
w Bibliotece Uniwersytetu w Stanford i w Bibliotece Uniwersytetu w Uppsali.
6
por. J. Palm, P. Cullhed, op.cit.; należy jednak uwzględnić, że gdyby badania w Stanford i Uppsali
powtórzone były obecnie, przypuszczalnie ich wyniki byłyby lepsze, gdyż w książkach i czasopismach
napływających w ostatnich latach do wszystkich bibliotek obserwuje się sukcesywny wzrost udziału
egzemplarzy na trwałym papierze.
7
Interesujące jest także prześledzenie jak kształtuje się stan zachowania zbiorów w
poszczególnych dwudziestoleciach. Zależność tę ilustruje wykres (rys.5), na którym
porównano liczbę egzemplarzy zaliczonych do kategorii 3. z liczbą egzemplarzy w próbie
reprezentatywnej. Największa liczba woluminów w najgorszym stanie przypada na lata 19011980, łącznie 101 tomów, czyli 26,3% próby reprezentatywnej. Stanowi to jednocześnie
ponad 82% wszystkich woluminów zaliczonych do 3. kategorii stanu zachowania.
Natomiast największy, sięgający 75% udział tej kategorii stanu zachowania w
poszczególnych dwudziestoleciach, dotyczy okresu 1881 – 1940. Potem udział ten się
zmniejsza, co wynika zapewne ze stosunkowo krótkiego czasu, jaki upłynął od powstania
druków i papier w nich niejednokrotnie nie zdążył jeszcze ulec destrukcji. W ostatnim
dwudziestoleciu zapewne dodatkowo wpływ wywiera także zwiększanie się w zbiorach
udziału książek wykonanych na trwałym papierze.
Liczba egzemplarzy
140
próba reprezentatywna
kategoria 3.
120
100
80
60
40
20
Rys. 5. Udział egzemplarzy zaliczonych do 3. kategorii stanu zachowania
w poszczególnych dwudziestoleciach.
1980-2000
1961-1980
1941-1960
1921-1940
1901-1920
1881-1900
1861-1880
1841-1860
1821-1840
1801-1820
0
8
Mechaniczna wytrzymałość papieru
Utrata mechanicznej wytrzymałości papieru w zbiorach bibliotecznych i archiwalnych jest
najbardziej dotkliwym objawem procesu starzenia, bowiem w ostatecznym efekcie skutkuje
zawsze utratą dzieła.
Wykonywany w trakcie badania zbiorów metodą stafordzką test zginania ma więc
również szczególne znaczenie z tego punktu widzenia. Przyjmując, że pęknięcie lub
uszkodzenie narożnika karty w trakcie wykonywania testu wskazuje na papier silnie
osłabiony, można szacować, w jakiej części zbiorów papier pilnie wymaga wzmocnienia.
W badaniu w Bibliotece Narodowej testu ręcznego zginania nie wytrzymał papier w 115
obiektach (30%), co po uwzględnieniu wielkości zbiorów, które podlegały badaniu, wskazuje,
że wzmocnienia wymaga 750 000 tomów.
Na wykresie (rys.6), porównano liczbę egzemplarzy na osłabionym papierze z liczbą
tomów zaliczonych do 3. kategorii stanu zachowania w poszczególnych dwudziestoleciach. Z
porównania wynika, że wielkości te różnią się pomiędzy sobą tylko nieznacznie. Świadczy to
dość jednoznacznie o tym, że o stanie księgozbioru w przeważającej mierze decyduje stan
zachowania papieru, a ten warunkowany jest głównie jego mechaniczną wytrzymałością.
Liczba egzemplarzy
140
próba reprezentatywna
kategoria 3.
słaby papier
120
100
80
60
40
20
Rys. 6. Udział egzemplarzy na osłabionym papierze.
1980-2000
1961-1980
1941-1960
1921-1940
1901-1920
1881-1900
1861-1880
1841-1860
1821-1840
1801-1820
0
9
Zakwaszenie papieru
Badanie stanu zachowania księgozbioru w BN obejmowało także oznaczenie pH papieru
w wylosowanych woluminach nieniszczącą metodą kontaktową.7
Jak przedstawiono na rys. 7., zbiory Biblioteki Narodowej są silnie zakwaszone. pH
poniżej 6 wykazuje aż 86% próby reprezentatywnej, a tylko w 27 tomach stwierdzono pH 7
lub powyżej 7. Stanowi to tylko 7% całej próby reprezentatywnej. Oznacza to również, że
93% zbiorów Biblioteki Narodowej z XIX i XX wieku wymaga odkwaszenia. W odniesieniu
do badanych książek i czasopism jest to około 2,3 mln. tomów.
2,5 mln. x 93% = ponad 2,3 mln tomów
2,5 mln. x 93% = ponad 2,3 mln tomów
pH < 6,0
86%
pH > 6,9
7%
pH < 6,0
86%
pH = 6,0 - 6,9
7%
pH = 6,0 - 6,9
7%
pH > 6,9
7%
Rys. 7. Stopień zakwaszenia zbiorów Biblioteki Narodowej z XIX i z XX wieku
7
Użyto pH-metru N-5170 produkcji polskiej oraz elektrody zespolonej (chlorosrebrowej) również prod.
polskiej. Według ostatnich ustaleń, oznaczenie pH przy zastosowaniu takiego zestawu daje wyniki nieznacznie
zniekształcone; zawyżone przy niskich wartościach pH i zaniżone, przy wartościach powyżej 7. Z tych
względów możliwa jest korekta prezentowanych w tym tekście danych o zakwaszeniu zbiorów. Pełna analiza
stopnia zakwaszenia zbiorów w BN zostanie zamieszczona w sprawozdaniu końcowym z badania, którego
opublikowanie planowane jest w „Notesie Konserwatorskim” nr 7.
10
Obecność ścieru
Badaniu stanfordzkiemu towarzyszyło również ustalenie składu włóknistego papierów w
wylosowanych egzemplarzach.8 Interesowała nas przede wszystkim obecność ścieru,9 choć
ustalaliśmy również zawartość lnu, bawełny i innych włókien pozyskiwanych głównie ze
szmat oraz mas celulozowych drzewnych i słomowych.
Podstawowe dane o zawartości ścieru w badanych papierach zawarto w tabeli 1, zaś na
wykresie (rys.8) wyeksponowano udział w poszczególnych kategoriach stanu zachowania
egzemplarzy wydrukowanych na papierze zawierającym ścier.
Widać wyraźnie, że obecność ścieru w papierach wywiera istotny wpływ na stan
zachowania księgozbioru. Udział egzemplarzy wydrukowanych na papierze zawierającym
ścier wzrasta od około 16% w 1. do prawie 58% w 2. i aż do ponad 80% w 3. – najgorszej
kategorii stanu zachowania. Ta prawidłowość potwierdza, że użycie ścieru do produkcji
papieru obniża jego trwałość i przyśpiesza proces destrukcji.
Podkreślenia wymaga także fakt, że średnia zawartość ścieru w tych papierach nie
wykazuje zbyt dużych różnic. Jest taka sama w przypadku kategorii 1. i 2. oraz nieznacznie
tylko wyższa w kategorii 3, (por. tabl.1).
Tabela 1. Zawartość ścieru w badanych książkach
Kategoria
stanu
zachowania
Liczba książek
W próbie
Ze ścierem
Udział
książek ze
ścierem
1
153
25
2
109
3
122
Zawartość ścieru w papierze
średnio
od - do
16,3%
49 %
5 – 80 %
63
57,8 %
49 %
15 – 85 %
98
80,5 %
58 %
10 - 90 %
W wytworach papierniczych ścier towarzyszył najczęściej masom celulozowym
drzewnym, iglastym i liściastym, w wielu przypadkach z dodatkiem mas pozyskiwanych ze
słomy zbożowej. W badanych książkach nie stwierdzono papieru zawierającego jako składnik
włóknisty wyłącznie ścier, choć w dwu przypadkach (z 1938 i z 1949 roku) był on
składnikiem dominującym (90%). Obydwa druki dotrwały do naszych czasów w złym stanie.
W 13 przypadkach, w drukach powstałych w okresie 1872-1911, ścier towarzyszył także
włóknom pozyskiwanym ze szmat, w ilości 15-85%. Jest to potwierdzeniem, że w owym
czasie nie zdawano sobie sprawy z niskiej jakości tego nowego wówczas półproduktu
papierniczego i traktowano go jako pełnowartościowe źródło włókien dla papiernictwa.
Warto jednocześnie odnotować, że wydany w 1872 roku we Lwowie druk Norma
jurysdykcji cywilnej jest najwcześniejszą książką w naszej próbie reprezentatywnej, w
papierze której stwierdzono obecność ścieru. Jest ciekawe, że najwcześniejsza książka na
papierze zawierającym masę celulozową z drewna jest w niej o 5 lat późniejsza.
8
Badanie wykonano metodą analizy mikroskopowej, wybarwiając włókna w preparacie mikroskopowym
odczynnikiem Herzberga (PN-72/P-04604: Metody badań surowców włóknistych. Rozpoznawanie włókien).
9
Zgodnie z sugestiami papierników użyto określenia ścier zamiast dotychczasowego „ścier drzewny”, por. J.
Dąbrowski, Papier drukowy i jego trwałość, Notes Konserwatorski, nr 1, (1988), ss.103-138.
11
Liczba egzemplarzy
160
16,3%
140
120
100
80
57,8%
80,5
60
40
20
0
Kat. 1.
Kat. 2.
papier bez ścieru
Kat. 3.
papier ze ścierem
Rys. 8. Udział papierów ze ścierem w poszczególnych kategorii stanu zachowania
Podsumowanie
1. Omawiane badanie, które z punktu widzenia WPR „Kwaśny papier. Ratowanie w skali
masowej zagrożonych polskich zbiorów bibliotecznych i archiwalnych” było
badaniem pilotażowym, potwierdziło trafność wyboru metody oceny księgozbioru.
Uzyskano dobrą charakterystykę stanu zachowania książek i oprawnych czasopism, a
także interesujące korelacje pomiędzy ich różnymi cechami.
2. Stan księgozbioru z XIX i XX wieku w Bibliotece Narodowej nie jest dobry. Do 3.
kategorii stanu zachowania, która upoważnia do wyłączenia z upowszechniania,
zaliczono 31,8%, a do 2. kategorii, czyli takich, których stan wymaga interwencji
konserwatorskiej dalsze 28,4% badanego zasobu.
3. Dominująca ilość zbiorów (93%) wykazuje pH poniżej 7,0. Oznacza to, że z badanego
księgozbioru odkwaszania wymaga 2,3 mln. tomów. Jak duża jest to ilość, najlepiej
można uzmysłowić sobie, porównując ją z wydajnością jednej z największych
instalacji odkwaszających, (Eschborn, Niemcy, metoda Battelle) – która wynosi 200
000 tomów rocznie.10 Na odkwaszenie całej ilości zagrożonego księgozbioru w BN
potrzeba więc by było aż 12 lat (!).
4. Ręcznego testu na zginanie nie wytrzymało 30% egzemplarzy próby reprezentatywnej.
W odniesieniu do badanego zbioru oznacza to konieczność wzmocnienia podłoża w
750 000 tomów.
5. Wydajność procesu powinna być istotnym czynnikiem wyboru przy podejmowaniu
decyzji o ewentualnym zakupie dla potrzeb Biblioteki Narodowej instalacji do
odkwaszania i wzmacniania papierów z XIX i XX wieku.
10
T. Łojewski, Metody odkwaszania papieru, w: Kwaśny papier, Biblioteka Jagiellońska , Kraków 2001 r,
ss.141-153.