Okołodobowy typ aktywności (chronotyp) a pora i

Okołodobowy typ aktywności (chronotyp) a pora i

PRACA ORYGINALNA
Okołodobowy typ aktywności (chronotyp)
a pora i długość snu u młodzieży
i osób dorosłych
Sleep in relation to age and chronotype in Polish adolescent and adults
Jolanta B. Zawilska1, Andrzej Żytkowski2, Agata Woldan-Tambor1, Magdalena A. Nowak1,
Dariusz Andrzejczak1
1Zakład
Farmakodynamiki Uniwersytetu Medycznego w Łodzi
Oddział Rehabilitacji, Uniwersytecki Szpital Kliniczny nr 2 im. WAM w Łodzi
2Kliniczny
t Abstract
Sleep and chronotypes
Introduction. The timing of human sleep is influenced by a number of factors, including the
circadian clock, homeostatic process, work schedules, social factors. Humans show large
differences in the preferred timing of their sleep and activity, so-called “chronotypes”. The
aim of this work was to evaluate the distribution of chronotypes and sleep habits by age in
Polish adolescents and adults.
Material and methods. Studies were carried out on subjects classified into two age groups:
below and above 30 yr. Data were collected on their sleep habits during workweek and free days,
and on morningness-eveningness preference (Morningness-Eveningness Questionnaire; MEQ).
Adres do korespondencji:
Prof. Jolanta B. Zawilska
Zakład Farmakodynamiki
Uniwersytetu Medycznego w Łodzi
ul. Muszyńskiego 1, 90–151 Łódź
e-mail: [email protected]
tel: +48 42 677 92 94
ISSN 1641–6007
Sen 2008, Tom 8, Nr 2, 61–66
Copyright © 2008 Via Medica
Results. The distribution and mean scores on the MEQ advanced toward the Morning type
from the young to the aged group. The self-estimated length of sleep was shorter for the
Evening than the Morning types, especially in the adolescents. In both age groups sleep
duration differed markedly between workdays and free days. On average, young people and
adults > 30 slept 2.3 h and 1 h longer, respectively, on free days. Midsleep times (midpoints
between sleep onset and wake up, a marker of the sleep phase) were significantly delayed
on free days, in age- and chronotype-dependent manner. The biggest differences were found
in the Evening adolescents.
Conclusions. The phase of circadian rhythms moved forward from the young to the aged
group. Young subjects, especially the Evening types, may experience difficulty adjusting to
early demands of the school/university schedule, and suffer from sleep debt that accumulates along the workweek.
Sleep 2008, 8 (2), 61–66
Key words: chronotype, circadian rhythm, morningness-eveningness, sleep
Praca finansowana przez Uniwersytet Medyczny w Łodzi (503–3011–1).
t Wstęp
W organizmie człowieka wiele procesów przebiega
w sposób cykliczny. Do najczęściej występujących i najlepiej poznanych rytmów biologicznych należą rytmy oko-
łodobowe (cirkadialne), przebiegające w cyklach trwających około 24 godzin [1], których klasycznym przykładem jest rytm snu i czuwania [1, 2]. W rytmie okołodobowym zmienia się między innymi koordynacja wzrokowo-
61
SEN
2008, Tom 8, Nr 2
ruchowa, ciepłota ciała, stężenia we krwi niektórych hormonów (np. melatoniny, prolaktyny, kortyzolu, hormonu
wzrostu), ciśnienie tętnicze i szybkość akcji serca. Ponadto, stopień nasilenia lub częstotliwość występowania objawów wielu chorób (np. dychawicy oskrzelowej, choroby wrzodowej żołądka, niewydolności serca, choroby
zwyrodnieniowej stawów, depresji) ulegają rytmicznym
zmianom w ciągu doby [3–14]. Rytmy okołodobowe są
wytwarzane przez endogenne zegary biologiczne i zsynchronizowane z warunkami otoczenia [6, 15, 16]. Głównym środowiskowym synchronizatorem rytmów okołodobowych jest światło [6, 15, 16]. U człowieka ważnymi
synchronizatorami rytmów są czynniki psychologiczne,
społeczne i cywilizacyjne, określane mianem synchronizatorów socjalnych [1]. Trzon unikatowej pracy zegara
okołodobowego opiera się na właściwościach, kontroli
ekspresji i wzajemnych powiązaniach funkcjonalnych
występujących w nim tak zwanych genów zegarowych
[6, 15–17]. U ssaków podstawowe geny zegarowe to: Clock,
Bmal1, Per1, Per2, Per3, Cry1 i Cry2 [6, 15, 17]. Wyniki
badań ostatniej dekady wskazują na związek pomiędzy
mutacjami genów zegarowych a chronobiologicznymi
zaburzeniami snu: zespołem opóźnionej fazy snu (DSPS,
delayed sleep phase syndrome) — mutacje hPer3 oraz
zespołem przyspieszonej fazy snu (ASPS, advanced sleep phase syndrome) — mutacje hPer2 [18–20].
U ludzi, podobnie jak u zwierząt, występują duże różnice międzyosobnicze w zakresie faz okołodobowych rytmów snu i czuwania, aktywności psychofizycznej, ciepłoty ciała, sekrecji kortyzolu i melatoniny [21–26]. Indywidualne preferencje czasu zasypiania, budzenia się,
zwiększonej aktywności fizycznej i umysłowej stanowiły
podstawę do wyodrębnienia odmiennych typów aktywności okołodobowej, tak zwanych chronotypów, od skrajnie rannych („skowronków”) do skrajnie wieczornych
(„sów”) [22, 23, 27]. Wykazano korelację pomiędzy chronotypem (rannym lub wieczornym) a przebiegiem snu
(godzina zasypiania, latencja snu, długość snu, pora budzenia się, drzemki w ciągu dnia) i jego efektywnością
[28–32], regularnością trybu życia [33], dobowymi zmianami poziomu lęku [24], dobowymi zmianami nastroju
zarówno u osób zdrowych, jak i u pacjentów cierpiących
na depresję (w szczególności u pacjentów z depresją sezonową i z chorobą afektywną dwubiegunową) [12, 14,
34, 35]. Indywidualny profil okołodobowej aktywności
może rzutować na odpowiedź organizmu na bodźce/sytuacje zakłócające pracę zegara biologicznego (np. praca
zmianowa) [36, 37]. Manifestacja danego chronotypu zależy od wielu parametrów: uwarunkowań genetycznych,
wieku, płci, czynników socjoekonomicznych (w tym zajęć obowiązkowych — nauka, praca), ekspozycji na światło, sezonu urodzenia [18, 22, 29, 31, 37, 38].
Celem badań była analiza porównawcza występowania typów aktywności okołodobowej w dwóch różnych,
pod względem wieku, grupach populacji polskiej (w wie-
62
ku poniżej i powyżej 30 lat) oraz korelacja pomiędzy chronotypem a subiektywną długością i fazą snu w dni powszednie i w weekendy.
t Materiał i metody
Badania przeprowadzono metodą ankietową, wykorzystując kwestionariusz Morningness-Eveningness Questionnaire (MEQ) [27] w wersji polskiej. Dodatkowa ankieta
zawierała pytania o wiek, płeć, aktywność zawodową
(uczeń, student; pracownik, emeryt), charakter pracy (umysłowa/fizyczna, dzienna/zmianowa), godzinę zasypiania
w poniedziałki–piątki, godzinę zasypiania w soboty–niedziele; godzinę budzenia się w poniedziałki–piątki, godzinę budzenia się w soboty–niedziele. Badania przeprowadzono w okresie marzec–kwiecień 2009 roku w Łodzi. Największą grupę stanowili studenci Uniwersytetu Medycznego w Łodzi. Pozostałymi osobami byli uczniowie XXVI
LO w Łodzi, pacjenci Klinicznego Oddziału Rehabilitacji,
Uniwersyteckiego Szpitala Klinicznego nr 2 im. WAM
w Łodzi oraz członkowie rodzin i znajomi osób przeprowadzających badania. Badania uzyskały zgodę Komisji Bioetyki Uniwersytetu Medycznego w Łodzi (RNN/83/09/KE).
Po wstępnej weryfikacji, w której odrzucono łącznie
31 ankiet ze względu na niepełne dane, analizie poddano
dane zebrane od 233 osób (168 kobiet i 65 mężczyzn)
w wieku poniżej 30 lat (średni wiek 21,1 ± 0,13) i 154 osób
(113 kobiet i 41 mężczyzn) w wieku powyżej 30 lat (średni wiek 55,6 ± 0,94). Wszystkie osoby aktywne zawodowo pracowały w ciągu dnia. Do oceny fazy sny wykorzystano środkowy czas snu (midsleep time) [22], wyliczany
jako punkt środkowy pomiędzy czasem zaśnięcia i obudzenia się. Dane analizowano za pomocą testu t-Studenta, metodą analizy wariancji (ANOVA) z testem post-hock
Bonferroniego lub metodą regresji nieliniowej. Do analiz
statystycznych wykorzystano pakiet Instat (GraphPad
Instat, wersja 3.05, San Diego, Stany Zjednoczone). Do
sporządzenia wykresów wykorzystano pakiet Prism (GraphPad Prism, wersja 4.0, San Diego, Stany Zjednoczone)
i SigmaPlot 8.0 (Systat Software Inc., San Jose, Stany Zjednoczone). Wyniki przedstawiono w postaci średnich arytmetycznych ± SEM (standardowy błąd średniej).
t Wyniki
Częstość poszczególnych typów aktywności
dobowej (chronotypów) w zależności od wieku
W obu grupach wiekowych przeważał pośredni typ
aktywności dobowej (chronotyp pośredni), który występował u 67,4% osób w wieku poniżej 30 lat i u 52,6%
osób w wieku powyżej 30 lat. W grupie osób poniżej 30. roku życia częściej występowały chronotypy wieczorne,
a u osób starszych — chronotypy ranne (ryc. 1). Jedna osoba w wieku poniżej 30. roku życia reprezentowała chronotyp skrajnie ranny, a jedna w wieku powyżej 30. roku
życia — skrajnie wieczorny.
www.sen.viamedica.pl
Jolanta B. Zawilska i wsp., Sen a chronotypy
Rycina 1. Udział poszczególnych typów aktywności (chronotypów)
w grupie badanych osób w wieku poniżej 30. roku życia (n = 233)
i powyżej 30. roku życia (n = 154)
Długość snu
Subiektywna średnia długość snu zależała od wieku,
dni tygodnia (powszednie, wolne) oraz chronotypu (ryc. 2,
tab. 1, tab. 2). Wszystkie osoby spały dłużej w soboty–
–niedziele niż w poniedziałki–piątki, ale różnice te były
SEN
większe u osób w wieku poniżej 30 lat (ryc. 2). Osoby
poniżej 30. roku życia w soboty i niedziele spały średnio
o 2,3 godziny dłużej niż w poniedziałki–piątki (9 godz.
1 min ± 5 min v. 6 godz. 46 min ± 5 min; n = 233). U osób
powyżej 30. roku życia różnica ta była znacznie mniejsza
i wynosiła około godziny (7 godz. 1 min ± 5,4 min v.
8 godz. 2 min ± 7,0 min; n = 154). W obu grupach wiekowych występowała zależność pomiędzy chronotypem
a różnicą w subiektywnej długości snu w dni wolne/dni
robocze. Była ona tym większa im bardziej wieczorny
chronotyp reprezentowały osoby badane. Osoby w wieku poniżej 30 lat ze skrajnie wieczornym chronotypem
spały w czasie weekendu średnio o 162 minut dłużej
niż w poniedziałki–piątki, natomiast z chronotypem
umiarkowanie rannym — o 107 minut dłużej (tab. 1).
Z kolei osoby w wieku powyżej 30 lat z umiarkowanie
wieczornym chronotypem w czasie weekendu spały średnio o 102 minuty dłużej niż w poniedziałki–piątki, podczas gdy osoby ze skrajnie rannym chronotypem — tylko
o 21 min dłużej (tab. 2).
Środkowy czas snu
Rozkład środkowych czasów snu w obu badanych grupach
był zgodny z rozkładem Gaussa (ryc. 3). Średni środkowy
Rycina 2. Średnia długość snu w dni powszednie i weekendy w grupie badanych osób w wieku poniżej 30. roku życia (n = 233) i powyżej
30. roku życia (n = 154)
Tabela 1. Długość snu oraz środkowy czas snu u osób w wieku poniżej 30 lat — zależność od chronotypu
Poniedziałek–piątek
Skrajnie wieczorny
Długość snu (min)
374 ± 41 (5)
Umiarkowanie wieczorny
Pośredni
Umiarkowanie ranny
400 ± 12 (35)
408 ± 6 (157)
420 ± 15 (35)
Środkowy czas snu (godz. min) 4.11 ± 44’ (5)
3.30 ± 5’ (35)
3.13 ± 4’ (157)
3.04 ± 5’ (35)
Sobota–niedziela
Skrajnie wieczorny
Umiarkowanie wieczorny
Pośredni
Umiarkowanie ranny
Długość snu (min)
536 ± 36 (5)*
D = 162 min
530 ±12 (35)*
D = 130 min
546 ± 6 (157)*
D = 138 min
527 ± 13 (35)*
D = 107 min
Środkowy czas snu (godz. min) 6.17 ± 54’ (5)
D = 126 min
5.36 ± 10’ (35)*, ¶
4.53 ± 5’ (157)*
4.13 ± 13’ (35)*
D = 126 min
D = 100 min
D = 69 min
Wyniki przedstawiają średnie arytmetyczne ± S.E.M. Liczba osób z poszczególnymi chronotypami podana w nawiasie; D — różnica długości snu
(środkowego czasu snu) pomiędzy sobotą–niedzielą a poniedziałkiem–piątkiem; *p < 0,05 względem poniedziałku–piątku; ¶p < 0,05 względem
chronotypu umiarkowanie rannego
www.sen.viamedica.pl
63
SEN
2008, Tom 8, Nr 2
Tabela 2. Długość snu oraz środkowy czas snu u osób w wieku powyżej 30 lat — zależność od chronotypu
Poniedziałek–piątek
Umiarkowanie wieczorny
Pośredni
Długość snu (min)
390 ± 17 (10)
422 ± 7 (81)
¶, #
Środkowy czas snu (godz. min) 3.54 ± 26’ (10)
3.01 ± 4’ (81)
Sobota–niedziela
Pośredni
Długość snu (min)
Umiarkowanie wieczorny
#
Umiarkowanie ranny
Skrajnie ranny
428 ± 10 (54)
423 ± 30 (8)
2.23 ± 6’ (54)
2.18 ± 18’ (8)
Umiarkowanie ranny
Skrajnie ranny
492 ± 22 (10)
502 ± 11 (81)*
461 ± 10 (54)
444 ± 29 (8)
D = 102 min
D = 80 min
D = 33 min
D = 21 min
3.58 ± 5’ (81)*, ¶, #
2.58 ± 6’ (54)*
2.46 ± 18’ (8)
D = 57 min
D = 35 min
D = 28 min
Środkowy czas snu (godz. min) 5.17 ± 19’ (10)*, ¶, #
D = 85 min
Wyniki przedstawiają średnie arytmetyczne ± S.E.M. Liczba osób z poszczególnymi chronotypami podana w nawiasie; D — różnica długości snu (środkowego
czasu snu) pomiędzy sobotą–niedzielą a poniedziałkiem–piątkiem; *p < 0,05 względem poniedziałku–piątku; ¶p < 0,05 względem chronotypu skrajnie
rannego; #p <0,05 względem umiarkowanie rannego
Rycina 3. Środkowy czas snu w dni powszednie i weekendy w grupie badanych osób w wieku poniżej 30. roku życia (n = 233) i powyżej
30. roku życia (n = 154)
czas snu w poniedziałki–piątki to 3.16 (osoby < 30. rż.)
i 2.49 (osoby w wieku > 30. rż.). W soboty–niedziele ulegał on przesunięciu na godziny późniejsze, tj. 4.56 (osoby
< 30. rż.) i 3.39 (osoby w wieku > 30. rż.). Różnice pomiędzy środkowymi czasami snu w poniedziałki–piątki
i soboty–niedziele (p < 0,05) oraz pomiędzy grupami wiekowymi (p < 0,05) były statystycznie znamienne. Opóźnienie środkowego czasu snu zależało także od chronotypu i było największe u osób z chronotypem wieczornym
(tab. 1, tab. 2).
t Dyskusja
Indywidualna pora zasypiania i budzenia się jest wypadkową oddziaływania wielu czynników, zarówno endogennych: właściwości zegara biologicznego [2, 30], procesy homeostatyczne [30, 39], jak i egzogennych: godziny zajęć obowiązkowych (nauki, pracy) [22, 29, 32, 40],
życie towarzyskie [41, 42], ekspozycja na światło i jego
natężenie [43]. Indywidualne preferencje czasu zasypiania i budzenia się, a także zwiększonej aktywności fizycz-
64
nej i umysłowej, stanowią podstawę do wyodrębnienia
odmiennych typów aktywności okołodobowej, tak zwanych chronotypów [22, 23, 27, 44]. W celu ustalenia indywidualnego typu aktywności okołodobowej szeroko
wykorzystuje się subiektywne badania kwestionariuszowe, takie jak: Morningness-Eveningness Questionnaire
(MEQ) [27] — najczęściej stosowany, Composite Scale of
Morningness (CSM) [44] czy niedawno wprowadzony
Munich Chronotype Questionnaire (MCTQ) [22].
Pomimo wzrastającego zainteresowania typami okołodobowej aktywności człowieka (w aspekcie podstawowym, psychologicznym, socjoekonomicznym i klinicznym), zagadnienia związane z chronotypami w populacji polskiej były przedmiotem tylko nielicznych badań
[24, 38]. U przebadanych przez autorów niniejszej pracy
osób dominował pośredni typ aktywności okołodobowej
(42–58 punktów MEQ). Ponadto, autorzy zaobserwowali
zależne od wieku zróżnicowanie rozpowszechnienia chronotypów wieczornych i rannych — chronotypy wieczorne występowały częściej u osób w wieku poniżej 30 lat,
www.sen.viamedica.pl
Jolanta B. Zawilska i wsp., Sen a chronotypy
a ranne u osób starszych (> 30. rż.); najwięcej osób ze
skrajnie wieczornym typem aktywności okołodobowej
było w grupie młodzieży licealnej (dane nieopublikowane). Podobny rozkład chronotypów opisano wśród mieszkańców Niemiec, Holandii, Szwajcarii, Hiszpanii i Nowej
Zelandii [22, 23, 29, 32, 37, 45].
Z danych epidemiologicznych wynika, że w krajach
uprzemysłowionych coraz więcej osób skarży się na problemy ze snem. U osób, które sypiają mniej niż wynosi
ich indywidualne zapotrzebowanie dobowe na sen (np.
z powodu nauki lub pracy zawodowej), dochodzi do środowiskowego zaburzenia snu lub zespołu egzogennego
niedoboru snu. W świetle powyższych danych, w kolejnym etapie pracy analizowano potencjalny związek pomiędzy chronotypem a subiektywną długością i fazą snu
w dni powszednie i w weekendy. W dni wolne od zajęć
obowiązkowych osoby z obydwu grup wiekowych spały
dłużej niż w dni powszednie oraz przesuwały pory snu
(głównie budzenia) na godziny późniejsze; dochodziło
do opóźnienia fazy snu ocenianej na podstawie środkowego czasu snu. Zmiany długości snu i przesunięcia fazy
snu zależały od wieku i chronotypu; były one największe u osób młodych wykazujących wieczorny typ aktywności okołodobowej. Podobne zależności opisali w swoich szeroko zakrojonych badaniach, opierających się na
SEN
kwestionariuszu MCTQ, Roenneberg i wsp. [22, 23].
Sugeruje się, że przesunięcia fazy snu na godziny późniejsze i wydłużanie snu w weekendy może odzwierciedlać pogłębiający się w czasie tygodnia deficyt snu
i potrzebę jego „odrobienia” w dni wolne od pracy [22,
23, 46]. Powyższe zjawiska, szczególnie nasilone u młodych osób, mogą prowadzić do zaburzeń uwagi, pamięci, koncentracji, nastroju lub objawów somatycznych
i w istotny sposób upośledzać funkcjonowanie społeczne
i zawodowe jednostki.
t Wnioski
1.
2.
3.
Najczęściej występującym typem aktywności okołodobowej (chronotypem) jest typ pośredni. Chronotypy wieczorne częściej występują u osób w wieku poniżej 30. roku życia, natomiast poranne — u osób
w wieku powyżej 30. roku życia.
Subiektywna długość i faza snu (oceniana na podstawie środkowego czasu snu) zależą od wieku, chronotypu oraz obowiązkowej aktywności dobowej (nauka,
praca) w ciągu tygodnia.
Osoby młode z chronotypem wieczornym mogą mieć
trudności w aktywnym uczestnictwie w zajęciach
rannych i doświadczać zespołu egzogennego niedoboru snu.
t Streszczenie
Sen a chronotypy
Wstęp. Do najczęściej występujących rytmów biologicznych należą rytmy okołodobowe, których klasycznym przykładem jest
rytm snu i czuwania. U ludzi indywidualne preferencje pory snu i zwiększonej aktywności psychofizycznej stanowią podstawę do wyodrębnienia odmiennych typów aktywności okołodobowej, tak zwanych chronotypów. Celem badań była analiza
porównawcza występowania typów aktywności okołodobowej w dwóch różniących się pod względem wiekowym grupach
populacji polskiej — w wieku poniżej i powyżej 30 lat — oraz ocena korelacji pomiędzy chronotypem a subiektywną długością i fazą snu w dni powszednie i weekendy.
Materiał i metody. Badania przeprowadzono metodą ankietową, wykorzystując kwestionariusz Morningness-Eveningness
Questionnaire (MEQ) w wersji polskiej. Dodatkowa ankieta zawierała pytania o pory snu w dni powszednie i w soboty–
–niedziele. Grupa badana obejmowała 233 osoby w wieku poniżej 30 lat oraz 154 osoby w wieku powyżej 30 lat. Wszystkie
osoby czynne zawodowo pracowały w ciągu dnia.
Wyniki. W obu grupach wiekowych przeważał pośredni typ aktywności dobowej (chronotyp pośredni). W grupie osób poniżej
30. roku życia częściej występowały chronotypy wieczorne, a u osób starszych — chronotypy ranne. W dni wolne od zajęć
obowiązkowych osoby z obu grup wiekowych spały dłużej niż w dni powszednie oraz przesuwały pory snu (głównie budzenia)
na godziny późniejsze; dochodziło do opóźnienia fazy snu ocenianej na podstawie środkowego czasu snu. Zmiany długości
snu i przesunięcia fazy snu zależały od wieku i chronotypu; były one największe u osób młodych wykazujących wieczorny typ
aktywności okołodobowej.
Wnioski. Istnieje zależność pomiędzy typem aktywności okołodobowej (chronotypem) a długością i fazą snu. Osoby młode
z chronotypem wieczornym mogą mieć trudności w aktywnym uczestnictwie w zajęciach rannych i doświadczać zespołu
egzogennego niedoboru snu.
Sen 2008, 8 (2), 61–66
Słowa kluczowe: chronotypy, rytmy okołodobowe, aktywność ranna/aktywność wieczorna, sen
www.sen.viamedica.pl
65
SEN
2008, Tom 8, Nr 2
t Piśmiennictwo
1. Koukkari W.L., Sothern R.B. Introducing Biological Rhythms.
A primer on the temporal organization of life, with implications
for health, society, reproduction and the natural environment.
Springer, New York 2006.
2. Dijk D.J., Lockley S. Invited review: integration of human sleepwake regulation and circadian rhythmicity. J. Appl. Physiol. 2002;
92: 852–862.
3. Ebisawa T. Circadian rhythms in the CNS and peripheral clock
disorders: human sleep disorders and clock genes. J. Pharmacol. Sci. 2007; 103: 150–154.
4. Kelly G. Body temperature variability (part 1): A review of the
history of body temperature and its variability due to site selection, biological rhythms, fitness, and aging. Altern. Med. Rev.
2006; 11: 278–293.
5. Haus E. Chronobiology in the endocrine system. Adv. Drug Deliv.
Rev. 2007; 59: 985–1014.
6. Hastings M., O’Neill J.S., Maywood E.S. Circadian clocks: regulators of endocrine and metabolic rhythms. J. Endocrinol. 2007;
195: 187–198.
7. Hermida R.C., Ayala D.E., Portaluppi F. Circadian variation of
blood pressure: the basis for the chronotherapy of hypertension.
Adv. Drug Del. Rev. 2007; 59: 904–922.
8. Lemmer B. The importance of circadian rhythms on drug
response in hypertension and coronary heart disease — from
mice to man. Pharmacol. Ther. 2006; 111: 629–651.
9. Smolensky M.H., Lemmer B., Reinberg A.E. Chronobiology and
chronotherapy of allergic rhinitis and bronchial asthma. Adv.
Drug Delivery Rev. 2007; 59: 852–882.
10. Saitoh T., Watanabe Y.Y., Kubo Y., Shinagawa M., Otsuka K.,
Ohkawa S.I., Watanabe T. Intragastric acidity and circadian
rhythm. Biomed. Pharmacother. 2001; 55 (supl. 1): 138s–141s.
11. Cutolo M., Straub R.H. Circadian rhythms in arthritis: hormonal
effects on the immune/inflammatory reactions. Autoimm. Rev.
2008; 7: 223–228.
12. Murray G. Diurnal mood variation in depression: A signal of
disturbed circadian function? J. Affect. Disord. 2007; 102: 47–53.
13. McClung C.A. Circadian genes, rhythms and the biology of mood
disorders. Pharmacol. Ther. 2007; 114: 222–232.
14. Wirz-Justice A. Diurnal variation of depressive symptoms. Dialogues Clin. Neurosci. 2008; 10: 337–343.
15. Gachon F., Nagoshi E., Brown S.A., Ripperger J., Schibler U.
The mammalian circadian timing system: from gene expression
to physiology. Chromosoma 2004; 113: 103–112.
16. Okamura H. Suprachiasmatic nucleus clock time in the mammalian circadian system. Cold Spring Harb. Symp. Quant. Biol.
2007; 72: 551–556.
16. Shearman L.P., Sriram S., Weaver D.R., Maywood E.S., Chaves
I., Zheng B., Kume K., Lee C.C., van der Horst G.T., Hastings
M.H., Reppert S.M. Interacting molecular loops in the mammalian circadian clock. Science 2001; 288: 1013–1019.
17. Ueda H.R. System biology of mammalian circadian clock. Cold
Spring Harb. Symp. Quant. Biol. 2007; 72: 365–380.
18. Allebrandt K.V., Roenneberg T. The search for circadian clock
components in humans: new perspectives for association studies. Braz. J. Med. Biol. Res. 2008; 41: 716–721.
19. Von Schantz M. Phenotypic effects of genetic variability in human clock genes on circadian and sleep parameters. J. Gen. 2008;
87: 513–519.
20. Leloup J.-C., Goldbeter A. Modeling the circadian clock: from
molecular mechanism to physiological disorders. BioEssays
2006; 30: 590–600.
21. Matchock R.L., Mordkoff J.T. Chronotype and time-of-day influences on the alerting, orienting, and executive components of
attention. Exp. Brain Res. 2009; 192: 189–198.
22. Roenneberg T., Wirz-Justice A., Merrow M. Life between clocks:
daily temporal pattern of human chronotypes. J. Biol. Rhythms
2003; 18: 80–90.
23. Roenneberg T., Kuennle T., Juda M., Kantermann T., Allebrandt K.,
Gordijn M., Merrow M. Epidemiology of the human circadian
clock. Sleep Med. Rev. 2007; 11: 429–438.
66
24. Jankowski K.S., Ciarkowska W. Diurnal variation in energetic
arousal, tense arousal, and hedonic tone in extreme morning
and evening types. Chronobiol. Int. 2008; 25: 577–595.
25. Baehr E.K., Revelle W., Eastman C.I. Individual differences in
the phase and amplitude of the human circadian temperature
rhythm: with an emphasis on morningness-eveningness. J. Sleep
Res. 2000; 9: 117–127.
26. Kudielka B.M., Federenko I.S., Hekkhammer D.H., Wûst S. Morningness and eveningness: The free cortisol rise after awaking in
“early birds” and “night owls”. Biol. Psych. 2006; 72: 141–146.
27. Horne J.A., Östberg O. A self-assessment questionnaire to determine morningness-eveningness in human circadian rhythms. Int.
J. Chronobiol. 1976; 4: 97–110.
28. Webb W.B., Bonnet M.H. The sleep of “morning” and “evening”
types. Biol. Psychol. 1978; 7: 29–35.
29. Park Y.M., Matsumoto K., Seo Y.J., Shinkoda H., Park K.P. Sleep
in relation to age, sex, and chronotype in Japanese workers. Percept. Mot. Skills 1998; 87: 199–215.
30. Mongrain V., Carrir J., Dumont M. Circadian and homeostatic
sleep regulation in morningness-eveningness. J. Sleep Res. 2006,
15: 162–166.
31. Lehnkering H., Siegmund R. Influence of chronotype, season,
and sex of subjects on sleep behavior of young adults. Chronobiol. Int. 2007; 24: 875–888.
32. Randler C. Differences in sleep and circadian preference between
Eastern and Western German adolescents. Chronobiol. Int. 2008,
25: 565–575.
33. Monk T.H., Buysse D.J., Potts J.M., DeGrazia J.M., Kupfer D.J.
Morningness-eveningness and lifestyle regularity. Chronobiol.
Int. 2004; 21: 435–443.
34. Kerkhof G.A. The 24-hour variation of mood differs between
morning- and evening-type individuals. Percept. Mot. Skills 1998;
86: 264–266.
35. Johansson C., Willeit M., Smedh C., Ekholm J. i wsp. Circadian
clock-related polymorphism in seasonal affective disorder and
their relevance to diurnal preference. Neuropsychopharmacol.
2003, 28: 734–739.
36. Hilliker N., Muehlbach M.J., Schweitzer P.K., Walsh J.K. Sleepiness/alertness on a simulated night shift schedule and morningness-eveningness tendency. Sleep 1992; 15: 430–433.
37. Paine S.-J., Gangder P.H., Travier N. The epidemiology of morningness/eveningness: influence of age, gender, ethnicity, and
socioeconomic factors in adults (30-49 years). J. Biol. Rhythms
2006; 21: 68–76.
38. Tęgowska E., Gąsiorowski K., Ciszewski S. Sezon urodzenia
a preferencja aktywności wieczornej lub porannej u mężczyzn.
Sen 2007; 7: 8–13.
39. Borbely A.A., Achermann P. Sleep homeostasis and models for
sleep regulation. J. Biol. Rhythms 1999; 14: 557–568.
40. Monk T. Shift work: Basic principles. W: Kryger M.H., Roth T.,
Dement W.C. red., Principles and Practice of Sleep Medicine.
Elsevier Saunders, Philadelphia 2005: 673–680.
41. Wittmann M., Dinich J., Merrow M., Roenneberg T. Social jetlag: misalignment of biological and social time. Chronobiol. Int.
2006; 23: 497–509.
42. Korczak A.L., Martynhak B.J., Pedrazzoli M., Brito A.F., Louzaga F.M. Influence of chronotype and social zeitgebers on sleep/
/wake patterns. Braz. J. Med. Biol. Res. 2008; 41: 914–919.
43. Czeisler C.A., Buxton O.M., Khalsa S.B.S. The human circadian
timing system and sleep-wake regulation. W: Kryger M.H.,
Roth T., Dement W.C. (red.). Principles and practice of sleep
medicine. Elsevier Saunders, Philadelphia 2005: 375–394.
44. Smith C.S., Reilly C., Midkiff K. Evaluation of three circadian
rhythm questionnaires with suggestions for an improved measure of morningness. J. Appl. Psychol. 1989; 74: 728–738.
45. Diaz-Morales J.F., Randler C. Morningness-eveningness among
German and Spanish adolescents 12–18 years. Eur. Psychologist
2008; 13: 214–221.
46. Rosenthal L., Day R., Gerhardstain R., Meixner R., Roth T., Guido P.,
Fortier J. Sleepiness/alertness among healthy evening and morning type individuals. Sleep Med. 2001; 2: 243–248.
www.sen.viamedica.pl