Zobacz fragment książki

OD AUTORA
Z pozoru (ale tylko z pozoru) Moádawia niewiele ma do zaoferowania turyĞcie. Spoglądamy
na mapĊ i juĪ wiemy: nie ma morza, nie ma gór, nie ma wspaniaáych historycznych miast.
To wszystko prawda, ale najwiĊkszym brakiem jest brak informacji. Moádawia, choü przez
wieki byáa naszym sąsiadem, to dla nas wciąĪ pozostaje terra incognita. Nie podróĪujemy,
bo nie znamy, nie znamy, wiĊc nie podróĪujemy.
Oddany w PaĔstwa rĊce przewodnik jest pierwszą w Polsce tego typu publikacją dotyczącą
Moádawii. WierzĊ, Īe nie tylko zachĊci PaĔstwa do odwiedzenia kraju miĊdzy Prutem i Dniestrem, ale bĊdzie takĪe uĪytecznym kompendium wiedzy dotychczas w Ĩródáach polskich
rozproszonej lub zgoáa nieobecnej. Mam nadziejĊ, Īe przedstawione informacje i praktyczne
rady pozwolą PaĔstwu jak najefektywniej wykorzystaü czas pobytu w Republice Moádowy
i Naddniestrzu.
Informacje ogólne zawierają podstawowe informacje o Republice Moádowy. Tematom poĞwiĊconym kulturze, tradycji i obyczajowoĞci moádawskiej poĞwiĊcono wiĊcej miejsca niĪ
w typowych przewodnikach, gdyĪ obecne na polskim rynku nieliczne publikacje nie dają
kompleksowej wiedzy o kraju. Przewodnik ma zatem takĪe wypeániü tĊ lukĊ i przybliĪyü
Polakom kraj, z którym Polska przez wieki sąsiadowaáa.
Wyruszamy w podróĪ to rozdziaá, w którym zamieszczono informacje pomocne przy planowaniu wyjazdu do Moádawii i Naddniestrza.
Informacje praktyczne równieĪ pozwalają przygotowaü siĊ do wyjazdu, a z pewnoĞcią
bĊdą przydatne podczas pobytu w tym kraju.
Proponowane trasy zwiedzania przybliĪają wszystkie regiony Moádawii, prezentują najwaĪniejsze zabytki i atrakcje przyrodnicze. Podano takĪe informacje o bazie noclegowej
i gastronomicznej. Oprócz ogólnej charakterystyki regionu, poszczególne rozdziaáy tej czĊĞci
przewodnika zawierają dokáadne opisy dróg dojazdowych i tras zwiedzania poszczególnych
obiektów. Tekst wzbogacają mapy miast i schematy uáatwiające orientacjĊ w terenie.
Sáowniczek zawiera najwaĪniejsze wyrazy, wyraĪenia i zwroty w jĊzyku moádawskim (rumuĔskim).
Indeks umoĪliwia báyskawiczne odszukanie informacji dotyczących nazw geogra¿cznych.
Na ogóá zostaáa zachowana o¿cjalna pisownia nazw wáasnych. JeĞli dana nazwa funkcjonuje
jako spolszczona (np. Bielce), wersjĊ polską podawaáem obok moádawskiej. W przypadku
nazw funkcjonujących w Naddniestrzu podawaáem je takĪe w pisowni rosyjskiej. Jednak
mimo obowiązującego tam zapisu jĊzyka moádawskiego cyrylicą, pozostawiáem áaciĔską
pisowniĊ nazw wáasnych, gdyĪ w tej formie wystĊpują na wiĊkszoĞci map Moádawii.
3
INFORMACJE OGÓLNE
PoáoĪenie geogra¿czne,
klimat i krajobraz
Moádawianie opowiadają legendĊ, z której
są bardzo dumni. OtóĪ, kiedy Bóg tworzyá
Ğwiat i rozdawaá ludziom ziemiĊ, zapomniaá
o Moádawianinie, którego postanowiá nastĊpnie wynagrodziü, proponując mu zamieszkanie w raju. W tej opowieĞci jest sporo prawdy,
co potwierdzi kaĪdy, kto ten kraj odwiedziá.
Przyroda tchnie spokojem: nie ma tu poszarpanych górskich szczytów ani wzburzonego
morza, gĊstych puszcz, ani spalonych sáoĔcem
páaskowyĪy. Paleta kolorów ogranicza siĊ do
jasnego báĊkitu nieba, ciemniejszego báĊkitu
niespiesznie meandrujących rzek i niezliczonych wariantów soczystej zieleni pastwisk,
pól, lasów i winnic. WypukáoĞci wzgórz
i niecki dolin uwodzą áagodnoĞcią, uspokajają wzrok. Niestety, za idylicznym krajobrazem
kryje siĊ mroczna historia tych ziem.
Republika Moádowy znajduje siĊ w poáudniowo-wschodniej Europie miĊdzy 45°
a 48° szerokoĞci geogra¿cznej póánocnej
a 26° i 30° dáugoĞci geogra¿cznej wschodniej. Kraj zajmuje 33 843 km² i jest niemal
10-krotnie mniejszy od Polski. MiĊdzy najbardziej na póánoc wysuniĊtym punktem
a skrajnym punktem na poáudniu odlegáoĞü
wynosi 350 km, w najszerszym miejscu
na osi wschód-zachód to jedynie 155 km.
W kraju mieszka 3,585 mln ludzi (nie licząc
Naddniestrza, którego populacjĊ okreĞla siĊ
na ok. 555 tys.), z czego 38,7% to populacja miejska. ĝrednia gĊstoĞü zaludnienia jest
wysoka i wynosi ok. 123 os/km² (w Ĩródáach
pojawiają siĊ duĪe rozbieĪnoĞci dotyczące
liczby ludnoĞci). Stolica – Kiszyniów – leĪy
w centrum kraju. Inne duĪe miasta to: Tyra-
spol (stolica separatystycznej Republiki NaddniestrzaĔskiej), Bielce, Bendery, Soroki,
Komrat, Cahul. Zasadnicza czĊĞü kraju rozpoĞciera siĊ miĊdzy rzekami Prut i Dniestr.
Na lewym brzegu Dniestru ukonstytuowaáa
siĊ nieuznawana w Ğwiecie NaddniestrzaĔska
Republika Moádawska ze stolicą w Tyraspolu, faktycznie niezaleĪna od wáadz w Kiszyniowie. Naddniestrze to pas ziemi o dáugoĞci
ok. 200 km i Ğredniej szerokoĞci 12–15 km
(caákowita powierzchnia wynosi 4163 km²,
a zatem okoáo dwa razy wiĊcej niĪ Luksemburgu). Moádawia graniczy z Rumunią (dá.
granicy 450 km) i z Ukrainą (dá. granicy
939 km).
Powierzchnia kraju jest zasadniczo pagórkowata. ĝrednia wysokoĞü wynosi 147 m n.p.m.
NajwyĪsze wzniesienie – Balaneúti – ma
430 m n.p.m. NajniĪszy punkt – brzeg Dniestru na poáudniu kraju – to zaledwie ok. 0,3 m
n.p.m. RzeĨbĊ terenu urozmaicają gáĊbokie
doliny gáównych rzek – Prutu, Dniestu, Reutu.
Bogactwem Moádawii są Īyzne grunty – czarnoziem zajmuje aĪ 75% powierzchni.
W czĊĞci Ğrodkowej zachowaáy siĊ dąbrowy,
nad rzekami – lasy áĊgowe (lesistoĞü kraju jest
niska i wynosi zaledwie ok. 9% powierzchni).
Na poáudniu wystĊpowaáy stepy (od kwietnych po ostnicowe), które zostaáy niemal
w caáoĞci zaorane i wykorzystane rolniczo
ze wzglĊdu na wartoĞciowe gleby. NajwiĊkszy i najstarszy rezerwat przyrodniczy Kodry (o pow. ok. 5 tys. ha) zostaá utworzony
w 1971 r. dla ochrony kompleksu lasów liĞciastych (dąb, jesion, grab, buk, lipa).
Na sieü hydrogra¿czną skáada siĊ 3621 rzek
i strumieni o caákowitej dáugoĞci 16 000 km.
Wszystkie rzeki Moádawii leĪą w zlewisku
Morza Czarnego, ale kraj nie ma bezpoĞred9
INFORMACJE OGÓLNE
PoáoĪenie geogra¿czne, klimat i krajobraz
niego dostĊpu do morza. Do Moádawii naleĪy
skrawek brzegu Dunaju ze Ğródlądowym portem Giurgiuleúti (duĪy terminal paliwowy). Na
terenie Moádawii wystĊpują zjawiska krasowe.
Lista najbardziej interesujących obiektów geologicznych liczy 14 pozycji – najsáynniejsze
z nich to gipsowe groty we wsi Criva i Grota
Niespodzianek znajdująca siĊ dwa kilometry od
miasta Criuleni na brzegu Dniestru.
Kraj leĪy w stre¿e klimatu umiarkowanego
ciepáego o cechach kontynentalnych. ĝrednie
temperatury roczne wahają siĊ miĊdzy 8° na
póánocy a 10° na poáudniu. ĝrednia temperatura stycznia lekko spada poniĪej 0° (od
–1° do –4°), a w lipcu przekracza 20° (21°23°). NajwyĪszą dotychczasową temperaturĊ odnotowano w Komracie +42°, a najniĪszą w Bielcach –35,4°. Roczna suma opadów wynosi ok. 400 mm na poáudniu i siĊga
560 mm na póánocy. Lata są dáugie i gorące,
opady wystĊpują gáównie w okresie wiosenno-letnim i mają charakter ulew. ĝnieg zalega
jedynie podczas najcháodniejszych zim.
Na poáudniu kraju
10
WinoroĞl, sáoneczniki, kukurydza
Oto jak o krajobrazie Moádawii pisze Andrzej Stasiuk w „Jadąc do Babadag”:
Gdy siĊ jedzie do Cahul czy gdziekolwiek
indziej, legenda przypomina prawdĊ.
WciąĪ jest zielono, wciąĪ urodzajnie, pejzaĪ faluje, widnokrąg wspina siĊ i opada,
ukazując tylko to, czego siĊ spodziewamy,
jakby nie chciaá nam robiü przykroĞci.
WinoroĞl, sáoneczniki, kukurydza, trochĊ
zwierząt, winoroĞl, sáoneczniki, kukurydza,
stada krów i owiec, czasami sady i wciąĪ
szpalery orzechów po obu stronach drogi.
W krajobrazie nie ma wolnych miejsc, nie
ma nagle zerwanej ciągáoĞci, wyobraĨnia
nie napotyka zasadzek i wkrótce zasypia.
Najprawdopodobniej coĞ tu siĊ dziaáo sto,
dwieĞcie i trzysta lat temu, ale zdarzenia
nie pozostawiáy Ğladów. ĩycie wsiąka
w ziemiĊ, rozpáywa siĊ rozcieĔczone przez
atmosferĊ, tli siĊ spokojnie i wolno, jakby
miaáo obiecane, Īe siĊ nie skoĔczy.
Film
INFORMACJE OGÓLNE
Film
Pierwsze pokazy ¿lmowe, organizowane przez
¿rmĊ Pathé, odbyáy siĊ w 1896 r. w Kiszyniowie. W latach 30. ekipy ¿lmowe z Bukaresztu realizowaáy na terenie Moádawii ¿lmy
krajoznawcze.
Początki kinematogra¿i moádawskiej wiąĪą
siĊ z powstaniem Studia Filmów Dokumentalnych w Kiszyniowie 26 kwietna 1952 r.
W tym samym roku pojawiáy siĊ dwa pierwsze moádawskie ¿lmy dokumentalne: „Kodry” i zrealizowane w socrealistycznej poetyce kroniki ¿lmowej „Moádawskie konserwy”.
Ich realizatormi byli ¿lmowcy z Moskwy
i Odessy, gdyĪ wówczas w Moádawii nie
istniaáa Īadna szkoáa ¿lmowa.
W 1957 r. wáadze Moádawskiej SRR podjĊáy decyzjĊ o reorganizacji Studia Filmów
Dokumentalnych, w wyniku czego powstaáa
wytwórnia „Moldova-Film”. W tym samym
roku nakrĊcono pierwszy moádawski ¿lm fabularny – komediĊ wedáug scenariusza Iona
Druty. Nieco wczeĞniej powstaá, oparty na
motywach moádawskich, poetycko-baĞniowy ¿lm „Andriesz” (1955) – debiut S. ParadĪanowa, zrealizowany w Moádawii przez
wytwórniĊ z Kijowa. W 1968 r. powstaáa
pierwsza kreskówka, inspirowana bajką Iona Creangi.
W latach 1952-1982 zrealizowano ok. 120 ¿lmów artystycznych, 800 dokumentalnych, 40
animowanych. Moádawską kinematogra¿Ċ
wyróĪniaáy tendencje liryczno-subiektywne
poáączone z quasi-dokumentalizmem (m.in.
„PodróĪ w kwiecieĔ” 1963 i „Ostatni miesiąc
jesieni” 1966, reĪ. W. K. Dierbieniow), inspiracja rodzimym folklorem (m.in. „Czerwone
poáoniny” 1966, „Lautarzy” 1972, reĪ. E.
àotianu). UwagĊ widzów i krytyków zwracaá impresyjny styl fotogra¿i ¿lmowej (m.in.
„Czáowiek idzie za sáoĔcem” 1962, reĪ. M.N.
Kalik). Lata 70. w ¿lmie moádawskim oznaczają dominacjĊ tematyki historycznej i propagandowej: starano siĊ ukazywaü odrĊbnoĞü
Besarabii od Rumunii, a tym samym podkreĞlaü jej jednoĞü z Rosją i ZSRR.
20
Wiele ze zrealizowanych w czasach komunistycznych ¿lmów cieszy siĊ w Moádawii
niesáabnącą popularnoĞcią.
Powstaáe w 1959 r. Studio „Tele¿lm-Kiszyniów” koncentrowaáo swe dziaáania na produkcji telewizyjnej i stanowiáo miejsce debiutu wielu znanych moádawskich ¿lmowców.
Po upadku Związku Radzieckiego Moádawia
nie byáa w stanie ¿nansowaü produkcji ¿lmowej, nastaáa nieuchronna stagnacja, którą od
kilku lat próbują ze zmiennym szczĊĞciem
przeáamaü inicjatywy prywatne. W 1992 r.
studio ¿lmowe BUCIUMUL zaáoĪyá znany
¿mowiec Tudor Tataru. Wytwórnia jest znana
przede wszystkim z komedii. NajwaĪniejsze
ze zrealizowanych ¿lmów to: „Mos Ios in cosmos”, „Polobocul”, „Nea Costache”, „Rapsodie chiúinaueană”. Warto równieĪ wspomnieü
o dziaáalnoĞci alternatywnego studia OWH
TV, a takĪe zaáoĪonego przez Victora Bucataru studia SIHM, znanego przede wszystkim
z brawurowego dokumentowania wydarzeĔ
związanych z konÀiktem naddniestrzaĔskim.
Sztuka
Ziemie besarabskie zawsze miaáy status prowincji, co nie sprzyja rozwojowi sprofesjonalizowanej sztuki naturalnie ciąĪącej ku centrom. Ponadto, w Moádawii do koĔca XIX w.
nie istniaáy sprzyjające rozwojowi sztuki elity:
analfabetyzm byá zjawiskiem powszechnym
w warstwach niĪszych, ograniczone zaĞ liczebnie i aspirujące do kultury rosyjskiej warstwy wyĪsze pozostawaáy obojĊtne w stosunku
do przejawów moádawskiego ducha narodowego. W związku z tym do początków XX w. na
terenie Moádawii rozwijaáa siĊ jedynie anonimowa sztuka ludowa [por. rozdz. „Architektura”, „Obyczaje”] i wysoce uschematyzowana
sztuka o charakterze religijnym.
Z powodu braku tradycji artystycznych (w rozumieniu indywidualnoĞci twórczych) Moádawianie za jednego z jej twórców uznają rosyjskiego malarza urodzonego w Tyraspolu
(a wiĊc poza obrĊbem historycznej Moádawii) – Michaiáa F. àarionowa (1881–1964).
Architektura
moádawskiego pejzaĪu, jak E. Romanescu –
autor peánych Ğwiatáa i koloru obrazów – czy
Aurel David, o którym Moádawianie mówią,
iĪ jest „tytanem narodowej duchowoĞci”. David, choü ksztaáciá siĊ w Moskwie, po studiach
wróciá do Kiszyniowa, by szukaü inspiracji
w krajobrazie i kulturze moádawskiej. Wypowiadaá siĊ w malarstwie, rzeĨbie, gra¿ce,
a nawet mozaice. Najsáynniejszym jego dzieáem pozostaje „Arborele Eminescu” (Drzewo
Emineski) – drzewo smagane wiatrem, którego gaáĊzie na tle nieba ukáadają siĊ w pro¿l
sáynnego poety. Wykorzystując dobrze znany w psychologii zmysáów efekt záudzenia
optycznego, twórca „gra” z odbiorcą: raz widzi on nastrojowy jesienno-zimowy pejzaĪ,
raz dostrzega intensywną w wyrazie twarz poety. „Drzewo Emineski” znane jest z dziesiątek reprodukcji, plakatów, kalendarzy, okáadek
ksiąĪek czy pocztówek.
Do najmáodszego pokolenia twórców naleĪy
Gienadij Sontu z Bielc. GáĊboko zanurzony
w Īydowskiej tradycji twórca czerpie z dorobku m.in. surrealizmu („Rabin”, „Mesjasz”),
ale takĪe impresjonizmu („Ja i ty”), ekspresjonizmu („Jakub”), a nawet dawnego malarstwa
portretowego. Olga Ilieú karierĊ rozpoczĊáa
od abstrakcyjno-surrealistycznych pseudonaiwnych prac utrzymanych w duchu J. Miró,
a obecnie w jej dzieáach da siĊ dostrzec ewolucjĊ w kierunku pogáĊbiania palety kolorystycznej, wiĊkszego nacisku na walory ekspresyjne. SpoĞród innych artystów máodego pokolenia uwagĊ zwracają jeszcze G. Popescu,
M. StefaneĠ, V. Palamarciuc, a takĪe mieszkająca obecnie we Francji Cezara Kolesnik.
Architektura
W Moádawii nie ma zabytków architektonicznych Ğwiatowej klasy. CiĊĪko doĞwiadczony,
maáy kraj staá zawsze na uboczu Europy. JeĞli
pojawiają siĊ tu budowle naleĪące do wielkich
architektonicznych stylów europejskich, są to
z reguáy realizacje wtórne, maáo efektowne,
prowincjonalne. A jednak architektoniczny pejzaĪ kraju, pomimo swojej skromnoĞci i wiej21
INFORMACJE OGÓLNE
Ten najlepiej znany poza granicami kraju twórca moádawski studiowaá malarstwo
w Moskwie, gdzie kilka lat póĨniej zasáynąá
jako jeden z najbardziej awangardowych artystów swoich czasów. W 1907 r. zwróciá siĊ
w kierunku inspirowanego miejskim folklorem
prymitywizmu, a piĊü lat póĨniej wylansowaá
teoriĊ rajonizmu (fr. rayon – promieĔ), jednego
z pierwszych kierunków sztuki nie¿guratywnej. Ranny podczas I wojny Ğwiatowej, wyjechaá wraz z Īoną, Natalią Gonczarową, na zaproszenie Sergiusza Diagilewa do ParyĪa. Tam
pracowaá dla sceny sáynnego baletmistrza.
SztukĊ moádawską charakteryzuje przejĞcie
od obecnych w niej ludowych wzorców
o bezpoĞrednio Ğredniowiecznej proweniencji do sztuki nowoczesnej. Za symboliczną
datĊ uznaje siĊ rok 1887 – utworzenie pierwszej szkoáy artystycznej w Kiszyniowie. Do
1917 r. malarstwo moádawskie znajdowaáo
siĊ w orbicie wpáywów rosyjskiej grupy pieredwiĪników. W tym okresie debiutują m.in.
V. Blinov, N. Gumalic, A. Baillayre, V. Doncev. Przyáączenie ziem Besarabii do Rumunii
otwaráo artystów na nowe wpáywy i sztuka
miĊdzywojnia cháonĊáa zdobycze impresjonizmu, postimpresjonizmu, konstruktywizmu.
W tym okresie w peáni rozwinąá siĊ talent artystów debiutujących wczeĞniej, a sáawĊ zdobyá A. Plămădeală. Ten wszechstronny artysta
byá miĊdzy innymi twórcą sáynnego pomnika
Stefana Wielkiego w Kiszyniowie (1927).
Czasy powojenne oznaczaáy oczywiĞcie dominacjĊ sztuki politycznie zaangaĪowanej,
której tylko nieliczni potra¿li siĊ przeciwstawiü. SpoĞród twórczoĞci tego okresu wciąĪ
frapowaü moĪe niepokojąca, niedopowiedziana, nieco oniryczna atmosfera malarstwa M.
Grecu czy I. Vieru. Mimo Īe malarstwo obu
artystów odlegáe jest od mimetycznych wzorców, potra¿ ono wiele powiedzieü o Moádawii
i moádawskiej duszy, z pewnoĞcią wiĊcej niĪ
pompatyczne dzieáa socrealistów. Szczególnie
godny uwagi jest Vieru, bardzo przywiązany
do moádawskiego pejzaĪu. SpoĞród innych
waĪnych twórcow tego okresu wymieĔmy
V. Rusu-Ciobanu, a takĪe takich miáoĞników
INFORMACJE OGÓLNE
Architektura
Typowy wiejski dom moádawski
skoĞci, urzeka malowniczoĞcią. PodróĪując po
Moádawii, widzimy wioski najczĊĞciej usytuowane na zboczach wzgórz lub w dolinach
rzek, niewielkie domki harmonijnie wpisują
siĊ we wszechobecną intensywną moádawską
zieleĔ, dziĊki kolorowym tynkom i zdobieniom
mogą przywodziü na myĞl polne kwiaty.
Dom mieĞci siĊ w gáĊbi podwórza, które od
ulicy odgrodzone jest páotem, a przed nim
obowiązkowo znajduje siĊ ozdobiona dekoracyjnym zadaszeniem studnia. Studnia poza
obrĊbem podwórza to piĊkna tradycja: usytuowana tak, by kaĪdy mógá siĊ z niej napiü.
CzyĪ istnieje lepszy dowód na goĞcinnoĞü
moádawskiego ludu?
W typowym domu czterospadowy dach osáania
Ğciany, a od frontu wspiera siĊ na kilku kolumnach, najczĊĞciej drewnianych i dekorowanych
(kompozycje geometryczne, kwiaty, symbole
solarne, popularny moádawski motyw drzewa
Īycia), tworząc zadaszony ganek. Latem ganek
chroni przed intensywnym sáoĔcem, a gdy w domu jest zbyt duszno i gorąco moĪna tu spaü.
PrzydroĪna studnia
22
NajwaĪniejszym pomieszczeniem w domu
jest casa mare – reprezentacyjny i przestronny pokój goĞcinny, którego Ğciany zdobią tradycyjne makaty i dywany. JeĞli zostaniemy
zaproszeni do moádawskiego domu, moĪemy
byü pewni, Īe gospodarze wáaĞnie tam nas
wprowadzą.
Dom moádawski jest niewielki, ale moĪe siĊ
podobaü dziĊki swojej funkcjonalnoĞci, przywiązaniu Moádawian do zdobieĔ nadających
Architektura
INFORMACJE OGÓLNE
Ciemniejsza strona Moádawii – bieda i beznadzieja pseudomiejskich osiedli
mu wyjątkowy charakter, skrojeniu na miarĊ ludzkich potrzeb, wyrzeczeniu siĊ wszelkiego nadmiaru i nadĊcia, zharmonizowaniu
z otaczającą przyrodą.
Dom mieszczaĔski z przeáomu XIX i XX w.
stanowi ciekawą formĊ przejĞciową. Zachowując elementy architektury wiejskiej (portyk, ganek, motywy zdobnicze), wyróĪnia siĊ wiĊkszymi rozmiarami (czĊsto jest piĊtrowy), solidniejszą konstrukcją, rezygnacją z elementów
drewnianych na korzyĞü kamienia. Wiele z tego
typu budynków ulegáo zniszczeniu, wiele jest
zdewastowanych, ale spacerując po starszych
czĊĞciach Kiszyniowa, Sorok czy Bielc, z pewnoĞcią niejedną tego typu willĊ zobaczymy.
Niestety, na architekturze miejskiej piĊtno
odcisnĊáy czasy sowieckie. DziĞ juĪ nadgryzione zĊbem czasu potĊĪne blokowiska i ponure, przytáaczające „socjalistycznym klasycyzmem” gmaszyska administracji kojarzą
siĊ z ponurą epoką radzieckiej urawniáowki
i monumentalizmu.
Warto jednak poszukaü wartoĞciowych elementów miejskiego pejzaĪu. Szczególnie moĪe siĊ podobaü Kiszyniów. ChociaĪ pierwszy
ogólny plan miasta zatwierdzono w 1834 r.,
przyjmuje siĊ, Īe miasto zostaáo zaáoĪone
w 1813 r., kiedy to staáo siĊ siedzibą biskupstwa. Zaproponowany w tym czasie przez carskiego architekta Osmidowa klasyczny ukáad
z bulwarem Stefana Wielkiego – prawdziwymi kiszyniowskimi Polami Elizejskimi – jest
czytelny i dziĞ. PiĊtnem swego talentu naznaczyá je równieĪ sáynny architekt, autor lub
wspóáautor ponad 30 projektów, Aleksander
Bernardazzi. Po dziĞ dzieĔ Kiszyniów upiĊkszają powstaáe na przeáomie XIX i XX w.
gmach Merostwa, Liceum Dadiani, Seminarium Teologiczne, Dom Hertza.
Oddzielnym zagadnieniem jest architektura
sakralna. Historia besarabskich monastyrów
siĊga odlegáych czasów Stefana Wielkiego,
który byá fundatorem wielu z nich. ħródáa pisane potwierdzają, Īe zaląĪkiem wiĊkszoĞci
staáy siĊ pustelnie, maáe drewniane koĞcióáki,
eremy. Z upáywem czasu te konstrukcje zastĊpowane byáy przez solidniejsze i wiĊksze,
budowane z kamienia i cegáy.
Monastyry besarabskie zdecydowanie róĪnią siĊ od znanych „malowanych klasztorów” Bukowiny. W obecnej formie powstaáy w XVIII i XIX w. pod przemoĪnym wpáywem rosyjskiej architektury cerkiewnej, choü
oczywiĞcie wpáywy zachodniomoádawskie są
23
INFORMACJE OGÓLNE
Architektura
teĪ widoczne (najlepszym tego przykáadem
jest tradycyjna forma cerkwi monastyru Rughi-Rudi). „RodzimoĞü” moádawskich zaáoĪeĔ monastycznych najlepiej wyraĪa siĊ
w ich dostosowaniu do lokalnych warunków.
Dobra klasztorne obejmowaáy wszak rzeki,
jeziora, pola uprawne, ogrody, lasy, wykorzystywane przez mieszkaĔców klasztoru.
Spora czĊĞü tego dorobku ulegáa unicestwieniu.
Wynika to z faktu, Īe losy klasztorów moádawskich byáy dramatyczne. Musiaáy opieraü siĊ
najazdom tatarskim, dominacji tureckiej, Armii
Czerwonej, a póĨniej wáadzy radzieckiej, która narzuciáa „ateizm naukowy” jako obowiązującą doktrynĊ i wiĊkszoĞü z nich zamknĊáa.
Monastyry staáy siĊ wiĊc szpitalami, szkoáami,
magazynami, poprawczakami itp. Prawowici
wáaĞciciele mogli do nich wróciü dopiero na
początku lat 90. Zdewastowane i ogoáocone
z cennych sprzĊtów moádawskie monastyry powoli podnoszą siĊ z upadku – wiele juĪ wyremontowano, w wielu trwają prace restauratorskie, ale ich tempo wciąĪ jest niezadowalające
z powodu chronicznego braku funduszy.
Brama–dzwonnica monastyru Japca
24
Duchowa jednoĞü architektury
Prawosáawna teologia wiele miejsca poĞwiĊca problematyce Ğwiątyni. Architektura
prawosáawnej cerkwii nawiązuje do dwóch
idealnych modeli. Jednym z nich jest historyczna ĝwiątynia Jerozolimska, drugim
Ğwiątynia przyszáoĞci w niebiaĔskiej Jerozolimie. TrzyczĊĞciowy poprzeczny podziaá
na przedsionek, czĊĞü Ğrodkową przeznaczoną dla wiernych i czĊĞü oátarzową nawiązuje
do tego pierwszego wzoru. Wedáug Orygenesa, trzy czĊĞci Ğwiątyni Salomona miaáy
odwzorowywaü trzy poziomy Īycia duchowego czáowieka – oczyszczenie, oĞwiecenie
i zjednoczenie z Bogiem. Przedsionek pierwotnie przeznaczony byá dla ketechumentów
i pokutujących, czĊĞü Ğrodkowa dla wiernych
biorących peány udziaá w liturgii, czĊĞü trzecia zaĞ, odgrodzona od pozostaáych ikonostasem, to miejsce, w którym dokonuje siĊ o¿ara eucharystyczna. CzĊĞü ta pozostaje zakryta
przed oczami wiernych, a wstĊp do niej jest
zastrzeĪony dla kapáanów i diakonów.
Najbardziej charakterystyczna czĊĞü cerkwii
to ikonostas wypeániony ikonami w ĞciĞle
ustalonym porządku. Umieszczenie ikon
ma ukazywaü obecnoĞü caáego KoĞcioáa
– widzialnego i niewidzialnego – wspólnie
modlącego siĊ podczas liturgii. Poáączenie
miĊdzy czĊĞcią oátarzową a nawą gáówną zapewniają znajdujące siĊ w ikonostasie drzwi.
Gáówne to tzw. carskie wrota, boczne to drzwi
diakoĔskie. Zwyczajowo z lewej strony za
drzwiami diakoĔskimi w najniĪszym rzĊdzie
ikon (jarusie), umieszcza siĊ ikonĊ szczególnie czczonego ĞwiĊtego, po przeciwnej zaĞ
stronie ikonĊ patrona Ğwiątyni.
SkoĞnie ĞciĊte pulpity przed ikonostasem
to tzw. anaáoje albo ikony patronalne, które wierni, wchodząc do Ğwiątyni, caáują,
a do stojącego obok Ğwiecznika wkáadają
zapaloną ĞwiecĊ.
Moádawska architektura cerkiewna to, choü
dziĞ moĪemy odnieĞü inne wraĪenie, przede
wszystkim architektura drewniana. Drewno,
Architektura
wieĪyczka z krzyĪem, dzwonnica i orientacja
na wschód. Ukáad wnĊtrza wygladaá tak jak
ukáad Ğwiątyni z kamienia, dzieliáo siĊ ono
na czĊĞü oátarzową, nawĊ i przednawie, niekiedy równieĪ otwarty lub zamkniĊty przedsionek (pridvor), zwyczajowo orientowany
w kierunku poáudniowym. WnĊtrza drewnianych ĞwiątyĔ przechowują ciekawe i peáne
autentyzmu dekoracje. Ikony i freski wykonywane przez ludowych artystów przemawiają bezpretensjonalną szczeroĞcią, naiwnoĞcią nieskaĪoną akademizmem. Niestety,
do dnia dzisiejszego przetrwaáo w Moádawii
zaledwie okoáo 30 drewnianych ĞwiątyĔ. Za
jedną z najstarszych i najbardziej reprezentatywnych konstrukcji tego typu uznaje siĊ
cerkiew SfînĠii Arhangheli z 1702 r., znajdującą siĊ we wsi Petruúeni. Wedáug badaczy,
wznoszący ją wiejscy mistrzowie pozostali
wierni o wiele starszej Ğredniowiecznej tradycji. Innym charakterystycznym przykáadem jest drewniana cerkiew w miejscowoĞci Tîrnova.
Plan cerkwi Sf. Arhangheli w Petruúeni
25
INFORMACJE OGÓLNE
bardziej dostĊpne i áatwiejsze w obróbce niĪ
kamieĔ, byáo przez stulecia podstawowym
materiaáem, z którego budowano wiejskie cerkwie. SpoĞród 775 ĞwiątyĔ Besarabii wspomnianych przez Stefana Ciobanu na kartach
„Anuarului Comisiunii Monumentelor Istorice” (1924) w 1812 r. tylko 40 byáo z kamienia, jedna z cegáy, reszta z drewna.
Architektura drewnianych cerkwi niewiele róĪniáa siĊ od architektury wiejskich domostw. Od zwykáej chaty cerkiew odróĪniaáa
INFORMACJE OGÓLNE
Historia moádawskiego wina
Na koniec kaĪdego spotkania trzeba z gospodarzem wychyliü „strzemiennego”, który wyraĪa gospodarską radoĞü ze záoĪonej
wizyty i zadowolenie goĞci ze zgotowanego
im przyjĊcia.
Do nowszych tradycji naleĪy zadekretowane przez wáadze ĞwiĊto wina (Narodowy
DzieĔ Wina), które przypada w kaĪdą drugą
niedzielĊ paĨdziernika. Centralne obchody,
degustacje, prezentacje, targi odbywają siĊ
w stolicy, ale mniej o¿cjalnie i chyba bardziej spontanicznie ĞwiĊtuje siĊ na terenie
caáego kraju. Trzeba w tym miejscu równieĪ
dodaü, Īe ĞwiĊto przyciąga coraz wiĊcej zagranicznych turystów.
Bocian i winogrona
Z winem áączy siĊ takĪe szereg legend.
Jedna z nich wyjaĞnia pochodzenie emblematu moádawskiego winiarstwa: bociana
trzymającego w dziobie kiĞü winogron.
Dziaáo siĊ to w czasach, gdy hospodar
Stefan wojowaá z Turkami. Kiedy wojska
tureckie zdobyáy przewagĊ, Moádawianie zamknĊli siĊ w zamku w Sorokach,
który Turcy niezwáocznie oblegli. Mimo
przewagi wroga wojska Stefana trzymaáy
siĊ dzielnie i niewierni nie mogli zdobyü
zamku. Niestety, z upáywem czasu wojsku zaczĊáo brakowaü ĪywnoĞci i wody
w studniach. Gáód i pragnienie osáabiáy
bojowego ducha i zaáoga moádawska byáa zupeánie zaáamana, oczami wyobraĨni
widziaáa juĪ klĊskĊ. Nagle na niebie ponad sorocką fortecą ukazaáo siĊ stado bocianów, z których kaĪdy trzymaá w dziobie
kiĞü winogron. Zdziwienie byáo tym wiĊksze, gdy zaáoga zobaczyáa, Īe bociany, jeden po drugim, upuszczają winogrona,
które spadaáy wprost na zamkowy dziedziniec. Winne grona tak podniosáy ducha
Īoánierzy, Īe ci nie tylko obronili fortecĊ,
ale popĊdzili najeĨdĨcĊ daleko poza granice paĔstwa. Od tego czasu bocian jest
w Moádawii ptakiem przynoszącym szczĊĞcie, nierozerwalnie związane z winem.
42
Historia moádawskiego wina
Moádawianie zwykli mówiü, Īe nie jest przypadkiem, iĪ ich ojczyzna ksztaátem przypomina kiĞü winogron. Istotnie, kraj ten jest
w Ğwiecie znany z doskonaáych win. Badania archeologiczne dowodzą, Īe wino pojawiáo siĊ na terenach dzisiejszej Moádawii na dáugo przed kolonizacją grecką, ok.
2500 lat temu, kiedy to upowszechniáa siĊ
wiedza dotycząca procesu produkcji tego
napoju (badania potwierdzają, Īe winoroĞl
rosáa tu juĪ w neolicie). Kolejnym waĪnym
etapem w rozwoju uprawy winoroĞli byáy
czasy dominacji rzymskiej, czego efektem
jest uĪywanie po dziĞ dzieĔ terminologii
winiarskiej wywodzącej siĊ z áaciny. O rozwój uprawy winoroĞli troszczyá siĊ hospodar Stefan Wielki, o którym legenda mówi,
iĪ przed kaĪdą z licznych bitew wypijaá dla
wzmocnienia puchar najprzedniejszego trunku. Za jego czasów sprowadzono zagranicznych mistrzów winiarskich, modernizowano
techniki i poszerzano areaá upraw. DziĊki tej
dziaáalnoĞci wino moádawskie zyskaáo uznanie w caáej Ğrodkowo-wschodniej Europie –
eksportowano je do Moskwy i Polski (choü
w Polsce wciąĪ prym wiódá wĊgrzyn, bo jak
mówili nasi przodkowie: nie masz wina nad
wĊgrzyna).
Podczas kolejnych stuleci, XVII i XVIII,
gdy Moádawia podupadáa politycznie i gospodarczo, uprawĊ winoroĞli ratowaáy prawosáawne monastyry. JakoĞci spoĪywanego tam wina pilnowaáy cerkiewne przepisy,
które gromadziá tzw. Slujebnicul z 1699 r.,
dokáadnie okreĞlający wymogi, jakie wino
musi speániaü.
Aneksja Besarabii przez RosjĊ w 1812 r. dla
miejscowego winiarstwa okazaáa siĊ wydarzeniem nader fortunnym: oto przed moádawskim winem otworzyá siĊ ogromny rynek przeĪywającego swój rozkwit imperium
carów. DziĊki Rosjanom pojawiáy siĊ w Moádawii wyselekcjonowane szlachetne szczepy
francuskich winogron i na początku XX w.
winnice rozciągaáy siĊ juĪ na powierzchni
Historia
Lata 80. oznaczaáy dla moádawskiego winiarstwa kolejny spadek koniunktury – jednym
z waĪnych zadaĔ Gorbaczowowskiej pierestrojki byáo ograniczenie spoĪycia alkoholu
w ZSRR i, choü to nie wino rozpijaáo masy
robotnicze imperium, zaorano tysiące hektarów winnic, sadzono w to miejsce sáoneczniki i ziemniaki, niszcząc przy tym wielowiekową tradycjĊ.
Obecnie wina moádawskie powoli odzyskują swą dawną pozycjĊ i moĪna je kupiü niemal na caáym Ğwiecie, w tym takĪe i w Polsce. Ten sektor moádawskiej gospodarki dostarcza ok. 9% PKB kraju i stanowi niemal
25% jego eksportu w ostatnich latach. Winnice zajmują znów niemal 150 tys. hektarów, co równa siĊ 7,4% terenów uprawnych
i 2,3% terenów uprawy winoroĞli na Ziemi.
Moádawia zajmuje 9. miejsce w Ğwiecie pod
wzglĊdem iloĞci eksportowanego wina. Problemem pozostaje niestabilny rynek rosyjski – Rosja stwarza problemy w handlu na
swoim rynku moádawskim winem, a jest jego
gáównym odbiorcą.
Nie pozostaje nam nic innego niĪ wznieĞü
tradycyjny toast za powodzenie moádawskich
win: Noroc!
Historia
Okres przedhistoryczny
Pierwsze Ğlady bytnoĞci czáowieka na terenie
Moádawii znaleziono nad Dniestrem. UwaĪa
siĊ, Īe nasi przodkowie pojawili siĊ tam na
początku epoki kamiennej (ok. 400-500 tys.
lat temu). W okresie neolitu obszar Moádawii znalazá siĊ w obrĊbie kultury ceramiki
linearnej z centrum w Europie ĝrodkowej.
NastĊpnie na terenach Moádawii rozwinĊáa
siĊ lokalna póĨnoneolityczna kultura, tzw.
Cucuteni (nazwa pochodzi od miejscowoĞci w Rumunii nieco na póánoc od Târgu
Frumos, gdzie odkryto najwiĊksze osiedle
z tej epoki), promieniująca na niemal caáy
obszar wspóáczesnej Rumunii, a takĪe dalej
na wschód. KulturĊ tĊ archeolodzy identy¿kują po charakterystycznych ornamentach na
ceramice, rozbudowanych osiedlach i obyczajach funeralnych. ZagáadĊ kulturze Cucuteni przyniosáy najazdy koczowników ze
wschodu, którzy wprowadzili nową organizacjĊ Īycia spoáecznego. Wzrosáo znaczenie
hodowli i pojawiáy siĊ plemiona pasterskie
wĊdrujące w poszukiwaniu pastwisk, a przez
to porzucone zostaáy staáe osiedla i, jak ma to
miejsce w spoáecznoĞciach pastersko-áowieckich, wzrosáo znaczenie mĊĪczyzny i rodziny
patriarchalnej.
Najcenniejszy surowiec kolejnej epoki – brąz
– byá na ziemiach moádawskich rzadkoĞcią,
pozyskiwano go na drodze handlu i wymiany. Epoka brązu przyniosáa znaczący wzrost
zróĪnicowania majątkowego, o czym Ğwiadczą zachowane cmentarzyska. PoĪądany i wystĊpujący w niedostatecznej iloĞci surowiec
powodowaá liczne zatargi i wojny bĊdące
okazją do bogacenia siĊ silniejszych jednostek i grup.
W kolejnej epoce Īelazo byáo dobrem importowanym, a przez to drogim i trudno osiągalnym, co spowodowaáo dalsze pogáĊbianie
siĊ rozwarstwienia spoáeczeĔstwa. Do rozpowszechnienia Īelaza przyczynili siĊ w VI w.
p.n.e. Scytowie, najeĪdĪając tereny obecnej
Moádawii.
43
INFORMACJE OGÓLNE
75 tys. hektarów, a roczna produkcja siĊgaáa
150 mln litrów, z których 70% przeznaczone
byáo na eksport. Czerwone wino z Purcari
zdobyáo w 1878 r. záoty medal na Ğwiatowej
wystawie w ParyĪu i staáo siĊ gáównym gatunkiem serwowanym na dworze Romanowów, którzy sami posiadali tu winnicĊ po
dziĞ dzieĔ zwaną Romaneúti.
XX wiek ciĊĪko doĞwiadczyá moádawskich
winiarzy – wojny, rewolucje, nacjonalizacja
nie pozostaáy bez wpáywu na iloĞü i jakoĞü
produkowanego wina. Na szczĊĞcie od lat
60. rozpoczĊto reorganizacjĊ produkcji, powstaáy sáynne moádawskie piwnice winne:
Cricova, Mileúti Mici, Brăneúti, a Moádawia
odzyskaáa status gáównego producenta win
na rynek rosyjski i radziecki.
Rozmieszczenie parków narodowych
58
WYRUSZAMY W PODRÓĩ
FormalnoĞci
Obywatele RP mogą przebywaü w Republice
Moádowy bez wiz do 90 dni. Przy wjeĨdzie
do Moádawii termin waĪnoĞci paszportu powinien byü dáuĪszy od zamierzonego okresu pobytu; nie ma jednak ustalonego minimalnego okresu waĪnoĞci. Nie ma równieĪ
formalnego obowiązku posiadania biletu powrotnego, jednakĪe moádawskie wáadze graniczne mogą zaĪądaü okazania go. Przy przekraczaniu granicy wymagane jest posiadanie
30 USD na kaĪdy dzieĔ pobytu, nie mniej
jednak niĪ 150 USD. Od kilku lat obywatele
polscy zwolnieni są od koniecznoĞci wno-
szenia na granicy jakichkolwiek opáat wizowych. WjeĪdĪający samochodem muszą
mieü dowód rejestracyjny pojazdu. Zdarza
siĊ, iĪ urzĊdnik domaga siĊ okazania zielonej karty (naleĪy zwróciü uwagĊ, czy wyszczególniono na niej MoádawiĊ – MD).
MiĊdzynarodowe prawo jazdy nie jest wymagane. WjeĪdĪający samochodem muszą
wnieĞü niewielką opáatĊ ekologiczną (taxă
ecologică): samochody osobowe na 24 godz.
– 22 MDL (ok. 1,5 EUR), na 15 dni –
34 MDL (ok. 2 EUR), na 30 dni – 45 MDL
(ok. 3 EUR). Ponadto obowiązuje równieĪ
staáa opáata drogowa (AMTAI), która wynosi 85 lei (równowartoĞü 5 euro). Obu opáat
Kwit wjazdowej opáaty ekologicznej
59
INFORMACJE PRAKTYCZNE
Infrastruktura moádawska nie byáa wáaĞciwie po upadku ZSRR modernizowana i jej
stan moĪe pozostawiaü wiele do Īyczenia
(fatalny stan dróg, przerwy w dostawie wody). Gniazdka elektryczne są takie same jak
w Polsce. Sieü dziaáa na 220 V i 50 Hz. Drogi
asfaltowe áączą gáówne oĞrodki, ale dojazd
do wielu mniejszych wiosek moĪe nastrĊczaü
problemów.
Moádawia naleĪy do wschodnioeuropejskiej
strefy czasowej, wiĊc czas jest przesuniĊty
o godzinĊ do przodu w stosunku do strefy czasu
Ğrodkowoeuropejskiego, w której znajduje siĊ
Polska (2 h w stosunku do czasu Greenwich).
BezpieczeĔstwo publiczne
W Moádawii bezpieczeĔstwo publiczne jest
na poziomie porównywalnym do innych proradzieckich krajów. Poza oczywistymi Ğrodkami ostroĪnoĞci, jak nietrzymanie wiĊkszej
gotówki w jednym miejscu, zabieranie z samochodu wartoĞciowych przedmiotów, pilnowanie dokumentów, nie ma potrzeby podejmowania jakichĞ specjalnych Ğrodków
ostroĪnoĞci. NaleĪy pamiĊtaü, Īe w Ğrodkach
komunikacji, przede wszystkim w mikrobusach, panuje na ogóá ogromny táok i – jak
zawsze w tego typu sytuacjach – áatwo tam
straciü portfel, aparat fotogra¿czny, dokumenty.
Bez obaw natomiast moĪemy pozostawiü
bagaĪ w pokoju hotelowym lub w wynajĊtej
kwaterze. Moádawianie są ludĨmi goĞcinnymi i jeĞli zatrzymamy siĊ w ich domu, zrobią
wszystko, by nam dogodziü.
Nasz samochód teĪ jest stosunkowo bezpieczny (pod warunkiem, Īe nie jest to nowy model popularnej wĞród záodziei marki
– Mercedes, Volkswagen itp.). W miastach
znajdziemy niewiele strzeĪonych parkingów,
ale bez obaw moĪemy zostawiü samochód
przy ulicy. RównieĪ poziom bezpieczeĔstwa
osobistego jest, przy zachowaniu elementarnych i uniwersalnych zasad ostroĪnoĞci,
zadowalający. Ulice moádawskich miast są
czĊsto, o wiele czĊĞciej niĪ w Polsce, patrolowane przez policjĊ.
NajpowaĪniejszym niebezpieczeĔstwem jest
poruszanie siĊ samochodem [por. rozdz. „PodróĪ samochodem”].
Telefony alarmowe w Moádawii:
Policja – 902
Pogotowie ratunkowe – 903
StraĪ poĪarna – 903
Informacja o numerach telefonów – 1188
Niemal wzorowy porządek publiczny panuje
w Naddniestrzu, ale udając siĊ tam, musimy
pamiĊtaü, Īe w razie jakichkolwiek problemów nie moĪemy liczyü na pomoc konsulatu.
Cudzoziemiec w Moádawii czy Naddniestrzu, szczególnie poza miastami stoáecznymi, wciąĪ jest zjawiskiem egzotycznym
i przyciąga uwagĊ otoczenia. Na prowincji
infrastruktura turystyczna rozwija siĊ z oporami i nie moĪemy liczyü na wiĊksze udogodnienia.
SáuĪba zdrowia i opieka lekarska
Na terenie Moádawii nie wystĊpują powaĪniejsze zagroĪenia zdrowotne. Dokonując
zakupów áatwo psujących siĊ produktów
spoĪywczych, starajmy siĊ korzystaü z bu67
Telefony komórkowe
NaddniestrzaĔski operator Interdnestrcom
równieĪ oferuje karty telefoniczne do aparatów. Darmowe są poáączenia lokalne w stolicy. Chcąc zadzwoniü z budki w Tyraspolu
do kogoĞ mieszkającego w tym mieĞcie lub
do jakiejĞ instytucji, po prostu wybieramy
numer i dzwonimy.
MiĊdzy Moádawią a Naddniestrzem dochodziáo w przeszáoĞci do tzw. wojen telefonicznych, które utrudniaáy komunikacjĊ miĊdzy
oboma brzegami Dniestru i chcąc np. zadzwoniü z Kiszyniowa do Tyraspola, trzeba
byáo dzwoniü przez MoskwĊ.
INFORMACJE PRAKTYCZNE
Telefony komórkowe
Na terenie Moádawii dziaáają dwie konurencyjne sieci telefonii komórkowej Voxtel
i Moldcell, które mają podpisane umowy
roamingowe z polskimi operatorami. Warto skorzystaü z usáugi prepaid. W kaĪdym
punkcie Moldcellu dostĊpne są na przykáad
karty prepaidowe „Alocard”, dziĊki którym
moĪemy zaoszczĊdziü, jeĞli prowadzimy rozmowy na terenie Moádawii. Na terytorium
Naddniestrza operują ukraiĔskie sieci telefoniczne, np. Kyivstar.
Poczta
UrzĊdów pocztowych jest niewiele, szczególnie na prowincji. UrzĊdy najczĊĞciej dzielą
siĊ na czĊĞü telefoniczną i pocztową. Poczta
moádawska nie cieszy siĊ dobrą opinią uĪytkowników, jest opieszaáa, a przesyáki czĊsto
giną. Ceny usáug nie są wygórowane. Kartka
pocztowa do Polski kosztuje 2,5 leja.
Naddniestrze posiada wáasną pocztĊ, ale
znaczki emitowane przez separatystyczną republikĊ nie są honorowane za granicą, toteĪ
w sprzedaĪy są tam znaczki moádawskie. Wysyáając kartkĊ lub list z Naddniestrza, naleĪy
adres pisaü alfabetem áaciĔskim, w przeciwnym wypadku moĪe ona „zaginąü” na terytorium Moádawii. Pocztówki moĪemy kupiü
w kioskach, ksiĊgarniach, sklepach z pamiątkami, przy najwaĪniejszych turystycznie miej80
scach. Po znaczki jednak trzeba pofatygowaü
siĊ na pocztĊ.
Dokonując przekazu pieniĊdzy, lepiej skorzystaü z usáug banku lub wyspecjalizowanej
¿rmy zajmującej siĊ przekazami.
Prasa
W Moádawii panuje wolnoĞü sáowa. Na moádawskim rynku prasowym – zarówno krajowym, jak i regionalnym – obecnych jest wiele tytuáów, reprezentujących szeroki wachlarz
opinii. Poza prasą miejscową powszechnie
dostĊpny jest duĪy wybór tytuáów rosyjskich.
MniejszoĞci narodowe wydają swoje dzienniki i periodyki we wáasnych jĊzykach (np.
Gagauzi).
Kioski peáne są kolorowych tygodników
i miesiĊczników, takich samych lub podobnych, jak na rynku europejskim.
W prasie, szczególnie kolorowej, dominuje
jĊzyk rosyjski.
Media
Na rynku mediów gáówną rolĊ gra telewizja
paĔstwowa z kanaáem Moldova 1 i telewizja
ORT Moádowa. Oprócz nich dziaáają lokalne oĞrodki telewizyjne (swoją telewizjĊ ma
m.in. Gagauzja), a takĪe stacje prywatne, np.
ProTV. Powszechnie oglądane są kanaáy rosyjskie i rosyjskojĊzyczne, mniejszą popularnoĞcią cieszy siĊ telewizja rumuĔska, choü
jej hity (np. teleturnieje) gromadzą sporą publicznoĞü. Podstawą programów wszystkich
stacji są produkcje zagraniczne – amerykaĔskie ¿lmy akcji, a takĪe telenowele. WiadomoĞci w telewizji publicznej emitowane są
w godzinach: 8.30, 17.30 i 21.00 w jĊzyku
rumuĔskim, a o 19.00 w jĊzyku rosyjskim.
Na falach eteru dominuje jĊzyk rosyjski.
Stacje radiowe, oprócz Ğwiatowych hitów,
nadają wiele utworów wykonawców rosyjskich i rosyjskojĊzycznych. Prowadzonego
w jĊzyku angielskim serwisu BBC moĪna
posáuchaü na czĊstotliwoĞci 92,7 FM.
Pieniądz, wymiana pieniĊdzy
Na rynku naddniestrzaĔskim najpopularniejsze
stacje telewizyjne to paĔstwowa TV – PMR
i prywatna TSV. Publiczna telewizja nadaje po
rosyjsku, ukraiĔsku i moádawsku.
Pieniądz, wymiana pieniĊdzy
Jednostką monetarną Moádawii jest lej
moádawski (leu moldovesc). Lej równa siĊ
100 bani. Kurs leja jest wzglĊdnie staáy i za
1 euro trzeba zapáaciü ok. 16 lei, natomiast
1 dolar USA równa siĊ ok. 13 lejom. Zatem
1 lej to w przybliĪeniu 25 groszy. Pieniądze
moĪna wymieniaü w bankach i kantorach
(schimb valutar), których jest bardzo duĪo.
NaleĪy uwaĪaü na te, które oferują najatrakcyjniejszy kurs, gdyĪ wymianie moĪe towarzyszyü prowizja – ok. 2% wartoĞci transakcji.
W Naddniestrzu o¿cjalną walutą jest rubel
naddniestrzaĔski równy 100 kopiejkom. Sieü
kantorów jest rzadsza niĪ w Moádawii, ale
te istniejące rozmieszczone są w „strategicznych” punktach (np. w marketach Sheriff).
Rubli z wizerunkiem marszaáka Suworowa
nie kupimy raczej poza granicami Naddniestrza, bo waluta, podobnie jak kraj, nie jest
uznawana na arenie miĊdzynarodowej. Za
1 euro dostaniemy ok. 10,50 rubla, a za dolara 8,30 rubla. Za 1 leja moádawskiego otrzymamy ok. 60 kopiejek naddniestrzaĔskich.
Moádawski handel i ekonomia oparte są na
gotówce. WciąĪ niewiele jest punktów (sklepów, hoteli, restauracji, stacji benzynowych),
gdzie moĪna páaciü kartą. Na szczĊĞcie, powszechne w miastach są bankomaty, z których moĪna pobieraü gotówkĊ.
Niewiele jest ¿lii miĊdzynarodowych banków, wiĊkszoĞü z dziaáających w Moádawii
banków jest Polakom nieznana. Do najwiĊkszych naleĪą Agroindbank, Moldindconbank,
Banca Socială. Wielu klientów, a co za tym
idzie i ¿lii, ma zajmująca siĊ miĊdzynarodo-
Banknot moádawski
81
INFORMACJE PRAKTYCZNE
Banki
Na kaĪdym banknocie widnieje podobizna
Stefana Wielkiego, co moĪe áatwo wprowadzaü w báąd obcokrajowców. Banknoty czĊsto są bardzo zniszczone. Monet (bani) jest
maáo w obiegu i czĊsto resztĊ wydadzą nam
w cukierkach, gumie do Īucia, a na straganie
nawet w postaci maáego arbuza.
Kuchnia moádawska
Kilka sáów warto poĞwiĊciü mamaáydze, która
staáa siĊ daniem narodowym i stanowi podstawowy skáadnik wielu innych, bardziej wyszukanych daĔ. Poetycko zwana „sáoĔcem na
stole” mamaáyga zastĊpowaáa, a do pewnego
stopnia dalej zastĊpuje, ubogim mieszkaĔcom
Besarabii chleb i ziemniaki. To proste cháopskie jadáo podawano wáaĞciwie codziennie,
nawet w stosunkowo bogatych domach.
JeĞli mamy maáo czasu na spoĪycie posiáku, siĊgnijmy po placintĊ – nadziewaną buákĊ z ciasta francuskiego. Przyrządzana jest
z róĪnym nadzieniem i moĪemy wybraü placintĊ cu carto¿ (z nadzieniem kartoÀanym),
cu varză (z kapustą), cu brînza (z serem).
Kosztuje naprawdĊ niewiele, jest powszechnie dostĊpna i bardzo poĪywna.
Na obiad poszukajmy jakiejĞ zupy, najlepiej
gĊstej ciorby lub warzywnej zeama moldoveneasca, na drugie danie spróbujmy zaĞ koniecznie mamaáygi z bryndzą i miĊsem. Popularnym
i niedrogim daniem są miczi (mititei) – grillowane miĊso wieprzowe, woáowe lub baranie
z czosnkiem, w formie maáych kieábasek. MoĪna je jeĞü bez dodatków lub z dodatkami (np.
frytkami i surówką). Wyra¿nowanym i pracocháonnym daniem są sarmale – rodzaj goáąbków zawijanych w liĞcie kapusty lub winoroĞli.
Podaje siĊ je ze Ğmietaną. Znakiem wpáywów
tureckich jest popularny miĊsno-warzywny giuwecz (ghiuveciu). SpoĞród innych charakterystycznych potraw warto poleciü takie, jak wieprzowinĊ zapiekaną w sosie czosnkowym (costiĠa), duszone miĊso wieprzowe (tocană).
INFORMACJE PRAKTYCZNE
ARDEI UMPLUğ (nadziewana papryka)
Przepisy
MAMAàYGA
Skáadniki
2 szklanki mąki kukurydzianej
5 szklanek wody
sól
masáo
Zagotowaü w garnku wodĊ, nastĊpnie
wsypaü 1/3 mąki do gotującej siĊ wody,
zamieszaü i gotowaü przez 10 minut. Po
tym czasie dodaü resztĊ mąki. Lekko mieszaü i dodawaü masáa. Gotowaü na maáym
ogniu przez kolejne 20 minut, od czasu do
czasu mieszaü. Ugotowana mamaáyga powinna byü bardzo gĊsta. Aby sprawdziü,
czy mamaáyga jest gotowa, naleĪy wáoĪyü
do Ğrodka wykaáaczkĊ i okrĊciü ją – jeĞli
po wyjĊciu bĊdzie sucha, mamaáygĊ moĪna spoĪywaü. MasĊ lekko nacinamy, garnek przewracamy do góry dnem, pod spód
podkáadamy talerz lub deskĊ (np. serową),
na której znajdzie siĊ przygotowane danie.
MamaáygĊ kroimy noĪem lub nicią. Podajemy ciepáą z bryndzą lub innymi dodatkami (ryba, ciorba, miĊso, jajko sadzone).
86
Skáadniki
10 papryk (po 2 na osobĊ)
5 áyĪek stoáowych oleju (najlepiej sáonecznikowego)
2-3 marchewki
2 duĪe cebule
1 szklanka ryĪu
1 áyĪka stoáowa koncentratu pomidorowego
miĊso mielone
Ğmietana
sól, pieprz, koper
Na patelni zrumieniü w oleju drobno posiekaną cebulĊ, dodaü startą marchew, a nastĊpnie ugotowany ryĪ. Kiedy masa nabierze jednolitego koloru, dodaü przecier, sól, pieprz,
odrobinĊ kopru. Gotowaü jeszcze przez dwie
minuty, mieszając. Po ugotowaniu pozostawiü
do wycháodzenia, a nastĊpnie zmieszaü z miĊsem. WydrąĪone i oczyszczone z gniazd (naleĪy pozostawiü odkrajaną czĊĞü, która póĨniej posáuĪy do zamkniĊcia) papryki gotowaü
w wodzie przez 4–5 minut. NastĊpnie papryki
odsączyü z nadmiaru wody, wypeániü farszem
i zamknąü. WáoĪyü caáoĞü do garnka (rondla)
i przykryü. Zapiekaü na Ğrednim ogniu przez
okoáo 30–40 minut, (czas zapiekania zaleĪy
od rozmiaru papryk).
Napoje
Wegetarianie znajdą – w ob¿tującej w dania
miĊsne kuchni moádawskiej – wiele warzyw
nie tylko w saáatkach, ale takĪe zapiekanych
czy podawanych z serowym nadzieniem.
Napoje
Alkohole
W Moádawii popularne są wszystkie rodzaje
alkoholi. Pije siĊ duĪo wódki – znaną marką jest Perfect, dostĊpny jest takĪe szeroki
asortyment wódek rosyjskich i ukraiĔskich.
Lubiane są wódki aromatyzowane na wszelkie moĪliwe sposoby (wanilia, owoce itp.)
Wódki moádawskie są dobre, zachowują
swój charakterystyczny zboĪowy posmak.
WódkĊ produkuje siĊ tu równieĪ sposobem
domowym, np. ze Ğliwek (Ġuica) i wówczas
naprawdĊ zwala ona z nóg, ale jest przy tym
na tyle nieszkodliwa, Īe brak wáaĞciwie objawów „drugiego dnia”.
Niezliczone są rodzaje koniaków, brandy i divinów (divin to destylat winny, inaczej koniak) produkowanych w Moádawii (m.in.
w Bielcach) i Naddniestrzu (sáynna wytwórnia Kvint). Doskonaáy koniak robi siĊ równieĪ metodami domowymi – nie moĪna go
nigdzie kupiü, ale jeĞli bĊdziemy mieli oka-
Gastronomia
W wiĊkszoĞci restauracji dominuje kuchnia
rosyjska lub miĊdzynarodowa, ale nie ma teĪ
problemu ze zjedzeniem czegoĞ moádawskiego. Restauracje mają róĪny standard, jednak
w wiĊkszoĞci z nich ceny są przystĊpne.
Nawet te wyglądające bardzo ekskluzywnie
mogą mile zaskoczyü cenami. W wiĊkszych
miastach dziaáają pizzerie (np. sieü Andy’s
Pizza, która obecna jest takĪe w Naddniestrzu), ale restauracje McDonald’s na razie
nie wyszáy poza rogatki Kiszyniowa.
Jadáospis po angielsku dostaniemy tylko
w najlepszych restauracjach, natomiast normą jest jadáospis dwujĊzyczny, moádawskorosyjski. Do wszystkich potraw standardowo
dodaje siĊ chleb.
87
INFORMACJE PRAKTYCZNE
Wybór napojów jest duĪy i moĪna kupiü napoje znanych Ğwiatowych marek. Na rynku
dostĊpne są takĪe rumuĔskie wody mineralne, np. Poiana Negri lub Izvoru Minunilor.
Moádawia równieĪ ob¿tuje w Ĩródáa mineralne i warto spróbowaü np. wody Soroca.
Niezbyt popularny w Moádawii, niesáychanie
za to powszechny i tani w Naddniestrzu, jest
kwas chlebowy. ĝwieĪy kwas sprzedawany
jest w specjalnych budkach (wraz z piwem)
lub saturatorach (z wodą gazowaną).
WszĊdzie pije siĊ duĪo kawy, którą w kawiarni przyrządzą tak, jak sobie Īyczymy.
Herbata jest mniej popularna i w kartach daĔ
wystĊpują najczĊĞciej tylko dwie, trzy aromatyzowane owocowe herbatki.
zjĊ skosztowaü takiego wyrobu, to warto siĊ
skusiü.
O moádawskim winie moĪna dáugo siĊ rozwodziü, ale chyba nie ma potrzeby – jest
przecieĪ doskonale znane takĪe w Polsce.
W Moádawii produkuje siĊ je ze znanych na
caáym Ğwiecie szczepów winoroĞli (Cabernet Sauvignon, Pinot Noir, Merlot, Chardonnay), a takĪe z bardziej lokalnych, jak np. Fetească. KaĪdy region ma swoje charakterystyczne wino, z którego jest dumny. I znowu
naleĪy podkreĞliü, Īe najoryginalniejsze wino produkuje moádawski gospodarz w przydomowej piwniczce, z winogron rosnących
w jego ogródku.
Na rynku obecne są Ğwiatowe marki piw (np.
Tuborg), ale nie mogą siĊ one równaü z popularnoĞcią piw rodzimych lub rosyjskich.
Dobre jest lekkie jasne piwo Chiúinău produkowane w nowoczesnym browarze w stolicy. Inną popularną moádawską marką jest
Vitanta. Natomiast w Naddniestrzu produkuje siĊ piwo Staraja Krepast’. Powszechnie
pitym i cenionym piwem jest rosyjska Baátika niepodzielnie panująca w wiĊkszoĞci
ogródków piwnych, a tuĪ za nią sytuuje siĊ
Staraja Mielnica.
92
ZWIEDZANIE
Moádawia to niewielki kraj, w którym niekiedy ciekawsze od zwiedzania opisanych
w przewodniku gáównych atrakcji mogą byü
nie do koĔca zaplanowane i zorganizowane
wĊdrówki po prowincji. Nie dotaráem wszĊdzie, dlatego niektórych wartych uwagi miejsc
nie opisaáem w tym przewodniku, ale najwaĪniejsze i najáatwiej dostĊpne atrakcje zostaáy
przedstawione. W kolejnych wydaniach postaram siĊ wykorzystaü pieczoáowicie moje
dalsze podróĪe i wprowadziü uzupeánienia,
a na razie pozostaje mi wiara, Īe nieoczekiwane odkrycie miejsca nieopisanego sprawi
Czytelnikom przyjemnoĞü w dwójnasób.
1. PÓàNOCNA I ZACHODNIA
MOàDAWIA
1
93
ZWIEDZANIE
Póánocna i zachodnia Moádawia wiele moĪe
zaoferowaü turyĞcie. Bogata przeszáoĞü geologiczna i historyczna pozostawiáa na tym terenie wiele pamiątek. Geologiczne cuda na
skalĊ Ğwiatową spotkamy w dolinie Prutu. Są
to m.in. tajemnicze Sto Mogiá, siĊgające stu
metrów wysokoĞci pozostaáoĞci rafy koralowej z czasów, gdy na tych terenach szumiaáo Morze Sarmackie, czy wąwozy i kaniony rzeĨbione w osadowej skale przez liczne
tu rzeki. Wiele znajdziemy pieczar i jaskiĔ
– najwiĊksza liczy ponad 80 km podziemnych korytarzy. NajwiĊksze miasta regionu,
Bielce i Soroki posiadają liczne zabytki, spoĞród których na pierwszym miejscu wymieniü trzeba imponującą sorocką fortecĊ. Na
terenach opisywanych w tej czĊĞci przewodnika zachowaáo siĊ najwiĊcej tradycyjnych
drewnianych cerkiewek moádawskich, których urok nie pozostawia nikogo obojĊtnym.
KaĪda z nich jest inna, kaĪda ma odrĊbny
charakter: są fundacje naprawdĊ monumentalne, są i takie, które niemal niczym nie róĪnią siĊ od cháopskiej chaty.
MieszkaĔcy póánocnej i zachodniej Moádawii stanowią prawdziwą mieszankĊ etniczną. ĩywioá romaĔski, moádawski zlewa siĊ tu
w jeden stop z Īywioáem sáowiaĔskim, ukraiĔskim, rosyjskim i polskim. Nie moĪna teĪ
zapomnieü o Cyganach. Widomym znakiem
ich obecnoĞci jest bajkowa dzielnica górująca nad ĞródmieĞciem Sorok. NiegdyĞ jeszcze
trzeba by byáo wspomnieü o ĩydach, których
obecnie pozostaáo bardzo niewielu. WielojĊzycznoĞü, otwartoĞü, goĞcinnoĞü i tolerancja
wymuszone wiekami wspóáegzystencji weszáy mieszkaĔcom tak gáĊboko w krew, Īe zdają siĊ czymĞ naturalnym i niezmiennym.
Dla nas, Polaków, zwiedzanie póánocnej Moádawii ma charakter szczególnie sentymentalny. Na
kaĪdym kroku spotykamy tutaj róĪnego rodzaju
polonica, wielu ludzi przyznaje siĊ do polskich
korzeni, wielu zachowaáo, mimo niesprzyjających warunków, ĞwiadomoĞü narodową i uwaĪa siĊ za Polaków. ToĪsamoĞü narodowa jest
Ĩródáem dumy, wyróĪnia spoĞród innych, áączy
siĊ z przekonaniem o wysokim poziomie kulturalnym i duchowym. KaĪdy z mieszkających
w Moádawii Polaków posiada wáasną, niezwykáą rodzinną historiĊ, sagĊ o osiedlających siĊ tu
przodkach, opowieĞü o zmieniających i krzyĪujących losy zawieruchach historii, trudnoĞciach
dnia powszedniego i niegasnącej nadziei na pomyĞlną przyszáoĞü.
Byü moĪe wáaĞnie poznanie tutejszych Polaków, ludzi z godnoĞcią dĨwigających swój
nielekki los, ludzi uĞmiechniĊtych i otwartych, Īyczliwych i solidarnych, stanie siĊ
najĪywszym wspomnieniem z Moádawii.
1
ZWIEDZANIE
Droga od granicy w kierunku Bielc
Droga od granicy w kierunku Bielc
Najdogodniejszym przejĞciem granicznym dla
przyjezdnych z Polski jest przejĞcie w miejscowoĞci Criva. Od granicy w kierunku Bielc
(nieco ponad 100 km) biegnie przyzwoita, szeroka droga (trasa M-14); moĪemy kierowaü
siĊ bezpoĞrednio do „póánocnej stolicy” bądĨ
94
wybraü wariant nieco dáuĪszy, zakáadający
kluczenie po okolicy, ale dający moĪliwoĞü
poznania wielu ciekawych miejsc. Proponowany tu drugi wariant trasy ma formĊ spirali,
która zaczyna siĊ od przejazdu zachodnim
kraĔcem regionu (Sută de Movile, rezerwat
Padurea Domnească rezerwat La Castel,
polska wieĞ Styrcza), dalej prowadzi jego
poáudniowym skrajem (z dáuĪszym przystankiem w Bielcach) na wschód, gdzie zakrĊca
w górĊ w kierunku Sorok, by osiągnąwszy
swój zenit w miejscowoĞci Berezovca, zakrĊciü znowu na poáudnie, eksplorując centralną czĊĞü regionu (m.in. park ğaul). Staraáem siĊ, by przebieg trasy byá reprezentatywny
dla regionu, ale w Īaden sposób nie wyczerpuje jego bogactwa. Inną propozycją zwiedzania, niĪ opisana, jest potraktowanie jako bazy wypadowej którejĞ z miejscowoĞci regionu
(najlepiej centralnie poáoĪonych Bielc).
JuĪ w pierwszej miejscowoĞci po moádawskiej stronie – Crivej (a nawet nieco przed
nią), czeka na ambitnych turystów waĪna nie
tylko w skali maáego kraju, ale w skali kontynentu, atrakcja.
Jaskinia Emil RacoviĠa
W 1959 r. w poáoĪonych na póánocny-zachód
od wsi Criva zakáadach pozyskujących gips
odkryto wejĞcie do potĊĪnej wielopoziomowej jaskini. Podziemny labirynt ma áącznie ponad 80 km dáugoĞci i jest trzecią pod
wzglĊdem rozmiarów gipsową jaskinią na
Ğwiecie. DziĊki badaniom speleologicznym
przeprowadzonym w latach 1969 i 1977 sporządzono dokáadną mapĊ jaskini. Poszczególne komory noszą oddziaáujące na wyobraĨniĊ
nazwy: Sala Kolumnowa, Sala Stumetrowa,
Sala Pingwina czy Cmentarz Dinozaurów
(dwie ostatnie nazwy pochodzą od wyglądu
skaá przypominających ksztaáty zwierząt).
Wewnątrz jaskini znajduje siĊ kilkanaĞcie
podziemnych jezior. PoniewaĪ wiĊksza czĊĞü
jaskini zlokalizowana jest powyĪej wejĞcia,
zalicza siĊ ją do jaskiĔ „ciepáych” – w naj-
Droga od granicy w kierunku Bielc
wyĪszych partiach temperatura powietrza dochodzi do 21°C.
Jaskinia nie jest dostĊpna dla turystów indywidualnych. MoĪe byü zwiedzana w maáych grupach z przewodnikiem (nie ma oznaczonych szlaków zwiedzania). Koniecznie
trzeba posiadaü ekwipunek speleologiczny.
Zwiedzanie jest utrudnione, gdyĪ wejĞcie do
jaskini od moádawskiej strony zostaáo obecnie zablokowane i jedyna dostĊpna droga
prowadzi od strony ukraiĔskiej.
95
1
JeĞli pora temu sprzyja lub jesteĞmy zmĊczeni, albo teĪ tak uáoĪyliĞmy naszą marszrutĊ,
moĪemy zatrzymaü siĊ w wiĊkszych miejscowoĞciach na póánocnym zachodzie kraju,
Briceni (Bryczanach) lub EdineĠ (Jedinec).
W centrum Briceni dziaáa hotel Vesta (tel.
246 223 08). DwanaĞcie kilometrów dalej
dojeĪdĪamy do EdineĠ. Przy gáównej trasie
znajduje siĊ hotel Cleopatra, przypominający swym ksztaátem zamek – wydaje siĊ on
rezerwat La Castel
Na poáudniowy zachód od EdineĠ znajduje
siĊ rezerwat La Castel. Ochroną objĊty jest
5 km odcinek rzeczki RacovăĠ. Na terenie
rezerwatu moĪemy zobaczyü niezwykle urokliwy, a zarazem typowy dla tej czĊĞci kraju,
skalisty pejzaĪ trochĊ przypominający naszą
rodzimą JurĊ. Teren rezerwatu (746 ha) rozciąga siĊ pomiĊdzy wioskami Hordineúti i Brînzeni. Liczące 15–20 mln lat skaáy, przez które
malowniczo przebija siĊ rzeczka, tworzą niesamowite formy. Ludowa legenda táumaczy pochodzenie nazwy tego miejsca (la castel znaczy mniej wiĊcej tyle co: na zamku). Wedáug
niej, w dawnych czasach na jednym z niedostĊpnych wzgórz wznosiá siĊ zamek, w którym
mieszkaáa piĊkna dziewczyna wraz z kochankiem. Zostaáa porwana przez niego z rodzinnego domu, gdyĪ rodzice nie chcieli zgodziü
siĊ na maáĪeĔstwo. Widoczne skaáy ksztaátami
przypominające mury Ğredniowiecznej fortecy mają byü, wedáug bajarzy, pozostaáoĞciami
zamku kochanków. Tajemniczego uroku dodają
temu miejscu liczne pieczary i groty.
Dojazd do rezerwatu prowadzi boczną drogą.
Jadąc do EdineĠ od póánocy, musimy odbiü
w pierwszą drogĊ w prawo na obwodnicy miasta. W odlegáoĞci 12 km znajduje siĊ wieĞ Hordineúti. Jej wschodni skraj wyznacza wáaĞnie
RacovăĠ i moĪna tutaj zacząü zwiedzanie, kierując siĊ po prostu w dóá rzeki. MoĪna teĪ pojechaü trochĊ dalej i za wsią skrĊciü w lewo
(na granicy lasu). Minąwszy wieĞ Burlăneúti, warto zatrzymaü siĊ w maleĔkim przy-
ZWIEDZANIE
Larga
Jadąc dalej gáówną trasą w kierunku Bielc,
moĪemy w miejscowoĞci Hlina zboczyü
10 km w lewo, by zobaczyü jedną z najniezwyklejszych drewnianych cerkwi Moádawii,
cerkiew Sf. Treime (Ğw. Trójcy) w miejscowoĞci Larga. PoáoĪona w centrum wsi
Ğwiątynia ma wyjątkowy charakter. Wynika
to z faktu, Īe powstaáa stosunkowo póĨno –
w 1897 r., gdy wáaĞciwie juĪ zarzucono budowanie z drewna. Konstrukcja drewnianej
cerkwi nie zdradza, poza samym budulcem,
elementów wspólnych ze swymi skromnymi
poprzedniczkami. Przeciwnie, budowniczowie
cerkwi postanowili zrealizowaü w drewnie architektoniczne wzorce budowli wznoszonych
z kamienia. Powstaáa monumentalna bryáa
z trójpoziomową dzwonnicą i piĊcioma kopuáami. Materiaá, jakim jest drewno, pozwoliá
budowniczym na dodanie wielu zewnĊtrznych
elementów dekoracyjnych, w których powtarzają siĊ motywy zdobnicze charakterystyczne
dla architektury ludowej tego regionu. CaáoĞü
sprawia bajkowe wprost wraĪenie.
najlepszą propozycją noclegową zarówno ze
wzglĊdu na ofertĊ, jak i dogodne poáoĪenie
(ceny pokojów: 1 os. – 185 lei, 2 os. – 320, 3 os.
– 480, lux dla 2 os. – 620, tel. 246 250 70). Inną,
nieco taĔszą propozycją jest hotel Nika. Owa
typowo proradziecka, dwukondygnacyjna
gostinica znajduje siĊ w centrum miasta (2osobowy pokój juĪ od 150 lei). Hotel jest
dobrze „ukryty” przed potencjalnymi goĞümi
– wjeĪdĪając do miasta, mijamy po lewej budynek moádawskiego telekomu, a 50 m dalej
po prawej znajdziemy hotel.
Monastyr Rudi (Rughi)
Monastyr Rudi (Rughi)
Monastyr – znajdujący siĊ w malowniczej
dolinie rzeczki Bulboana na terenie rezerwatu Rudi-Arioneúti – stanowi jeden z najpiĊkniejszych tego typu obiektów na terenie
Moádawii. PoáoĪenie na póánocy, trochĊ na
uboczu, sprawia, Īe monastyr, a szczególnie
jego cerkiew Sf. Treime (Ğw. Trójcy) ma niepowtarzalny charakter, niespotykany nigdzie
indziej na terenach miĊdzy Dniestrem a Pru-
tem. Choü pochodzi z koĔca XVIII w., jednak
jako jedyna na pierwszy rzut oka przypomina
cerkwie Ğredniowiecznych monastyrów Bukowiny czy Woáoszczyzny.
Historia
Początki monastyru siĊgają 1772 r. i związane są z legendą o cudownych wáaĞciwoĞciach wody z pobliskiego Ĩródáa. Nazwa
wywodzi siĊ od braci Andronachiego i Teodora Rudich, którzy byli fundatorami caáego
kompleksu. Prace konstrukcyjne obejmujące
nie tylko cerkiew, ale takĪe pozostaáe elementy zespoáu monastycznego (cele, refektarz, budynki gospodarcze itd.) zakoĔczyáy
siĊ w 1828 r. Niestety juĪ w 1846 r. na mocy
decyzji wáadz cerkiewnych monastyr zostaá
zamkniĊty. DziaáalnoĞü wznowiá dopiero po
75 latach, w 1921 r., dziĊki determinacji metropolity chocimskiego, Vasilego Puiu. Byü
moĪe ten okres przymusowego zamkniĊcia
ocaliá pierwotną formĊ zaáoĪenia cerkiewnego? Wszak stare besarabskie monastyry byáy
w XIX w. „rusy¿kowane” takĪe pod wzglĊdem architektonicznym. W okresie miĊdzywojennym przeprowadzono niezbĊdne re-
ZWIEDZANIE
4
2
1
1
3
Monastyr Rudi – plan sytuacyjny
Monastyr Rudi. Plan cerkwi Ğw. Trójcy
112
1.
2.
3.
4.
Cerkiew Ğw. Trójcy
Zameczek-rezydencja
Brama wjazdowa
Cele mnichów
Monastyr Rudi (Rughi)
monty i dobudowano kolejne elementy, m.in.
8 nowych cel, kuchniĊ klasztorną, magazyny. W latach 1930–1935 wzniesiono, wedáug
planów architekta o zdradzającym polskie
pochodzenie nazwisku Voitehovschi, inne
interesujące budynki skáadające siĊ na kompleks klasztorny: szkoáĊ teologiczną i zameczek-rezydencjĊ. W 1948 r. (wedáug innych
Ĩródeá w 1940 r.) wáadze radzieckiej Moádawii zamknĊáy monastyr. W jego zabudowaniach ulokowano szkoáĊ leĞną, a nastĊpnie
sanatorium dzieciĊce. Ostatecznie monastyr
zostaá zwrócony cerkwi w 1992 r. Od 1994 r.
trwają prace renowacyjne.
Zwiedzanie
PoáoĪony za wsią, na skraju rezerwatu, monastyr wkomponowuje siĊ w porastający
okoliczne zbocza las. Rozrzucone zabudowania giną wprost w zieleni, upodabniają siĊ
do tworów natury.
Niewątpliwie najcenniejszym zabytkiem
caáego kompleksu jest cerkiew Sf. Treime
(Ğw. Trójcy). Architektura budowli stanowi
113
1
Lista Ğwiatowego dziedzictwa UNESCO
w Moádawii
àuk geodezyjny Struve to áaĔcuch punktów triangulacyjnych, które posáuĪyáy do
pierwszych badaĔ geodezyjnych na tak
duĪą skalĊ w Europie. Wzniesiono go pod
kierownictwem Friedriecha Struve w latach 1816-1852. àuk geodezyjny Struve jest wyjątkowy pod wzglĊdem swych
rozmiarów i jakoĞci, stanowi waĪne osiągniĊcie w historii geodezji. Zachowane 34
punkty pomiarowe ciągną siĊ od miasteczka Hammerfest w Norwegii po wybrzeĪe
ukraiĔskie Morza Czarnego.
Jeden z punktów àuku znajduje na terenie
Moádawii w okolicy Rudi i, póki co, jako
jedyny obiekt w tym kraju, zostaá wpisany
na listĊ UNESCO (na wpis wciąĪ oczekuje
Orheiul Vechi).
ZWIEDZANIE
Zameczek w monastyrze Rudi
bezpoĞrednią kontynuacjĊ stylu rozwiniĊtego na Bukowinie w XV i XVI w., w czasach Stefana Wielkiego i Petru Raresza. KoĞcióá zostaá wzniesiony na planie trójkonchowym (dá. 17,70 m, szer. 12,30 m, wys. 9 m).
W czĊĞci poáudniowej dobudowano boczny
przedsionek (pridvor). WnĊtrze zachowuje tradycyjny trójpodziaá. Pronaos jest wyraĨnie oddzielony od nawy gáównej. Ponad
nawą gáówną wznosi siĊ oĞmioboczna wieĪa-latarnia wsparta na charakterystycznym
sklepieniu moádawskim. Wewnątrz zachowaá
siĊ stary ikonostas, wykonany przez miejscowych artystów, a w póánocnej czĊĞci apsydy
oátarzowej widoczne są stare inskrypcje. Z zewnątrz Ğciany cerkwi ozdobiono dwoma rzĊdami arkatur (co równieĪ jest charakterystyczne dla budownictwa dawnej Moádawii).
Okolice Rudi sáusznie cieszą siĊ renomą jednych z najpiĊkniejszych w caáej Moádawii.
Na krajobraz tutejszego rezerwatu przyrody, na skraju którego leĪy monastyr, skáadają siĊ wszystkie elementy typowe dla tego
obszaru Moádawii: skalne ostaĔce, gáĊbokie
jary, strome brzegi Dniestru, liczne Ĩródáa
i pieczary.
Okolice Rudi
1
ZWIEDZANIE
Okolice Rudi
W bezpoĞredniej okolicy Rudi znajduje siĊ
jeszcze kilka miejsc mogących wzbudziü zainteresowanie przyjezdnego. JeĞli na skrzyĪowaniu prowadzącym do Arioneúti nie skrĊcimy w prawo do wsi, lecz w lewo, w boczną
drogĊ (záa nawierzchnia), to dojedziemy do
wsi Sudarca, odlegáej o 8 km.
We wsi znajduje siĊ pochodząca z 1793 r.
niewielka cerkiew Sf. Arhangel Mihail.
ĝwiątynia przypomina zmody¿kowaną chatĊ wiejską, z dodaną dzwonnicą. Pronaos
i apsydĊ oátarzową zbudowano na planach
piĊciokąta, niewielka nawa pomiĊdzy nimi
ma ksztaát prostokąta z maáą kopuáą w centralnej czĊĞci.
Ze wsi Sudarca moĪna kierowaü siĊ boczną
drogą do Donduúeni (záa nawierzchnia) lub
wróciü do gáównej drogi i udaü siĊ dalej na
póánoc do Otaci.
We wsi Berezovca (dojazd z Sudarki polną
drogą lub teĪ z drogi gáównej, wówczas naleĪy skrĊciü w lewo na skrzyĪowaniu znajdującym siĊ ok. 1 km za Arioneúti) znajduje siĊ
interesujące polonicum. W odlegáoĞci okoáo
kilometra na poáudnie od wsi natra¿my na
pomnik-kapliczkĊ – upamiĊtnia postaü hetmana Stefana ĩóákiewskiego, który zginąá
w bitwie pod Cecorą w 1620 r. Siedmiometrowy obelisk wykonany z wapienia, zwieĔczony jest metalowym krzyĪem, nazwisko
hetmana widnieje na granitowej tablicy pamiątkowej z áaciĔską inskrypcją.
W Otaci, poáoĪonym kilka kilometrów dalej
na póánoc, osiągamy najbardziej wysuniĊty
na póánoc punkt proponowanej trasy. WjeĪdĪamy do centrum miasteczka, przez jakiĞ
czas droga biegnie wzdáuĪ brzegu Dniestru,
opuszczamy miejską zabudowĊ, droga przeplata siĊ z torami kolejowymi, kierujemy siĊ
na Codreni i dalej na Donduúeni. MoĪemy
skrĊciü do miejscowoĞci Gîrbova, w której
znajduje siĊ zabytkowa drewniana cerkiewka z 1775 r. Tamtejsza cerkiew Adormirea
Maicii Domnului (ZaĞniĊcia Matki Bo114
skiej) jest jednym z najcenniejszych tego
typu obiektów w caáej Moádawii. To dobry
przykáad archaicznej konstrukcji typu casei
Ġaraneúti, a wiĊc zwykáej wiejskiej chaty
przystosowania do funkcji religijnej.
Za Donduúeni droga siĊ rozchodzi. My kierujemy siĊ na ğaul. PoáoĪoną na uboczu osadĊ
rozsáawia najwiĊkszy w Moádawii park, stanowiący najwspanialszy moádawski zabytek
architektury krajobrazu. Powstaá na początku
ubiegáego stulecia, wokóá wiejskiej rezydencji rodziny Pommers. Jego górna czĊĞü mieni
siĊ kolorami najróĪniejszych kwiatów. Na terenie parku wystĊpuje ponad 150 gatunków
drzew, krzewów i pnączy. Schodzące w dóá
ĞcieĪki zbiegają siĊ w niewielkiej dolince ze
sztucznym jeziorkiem. Dziksza, dolna czĊĞü
parku ma charakter bardziej leĞny. Na terenie
parku wytyczono ponad 12 km ĞcieĪek, wiĊc
zarówno amatorzy wypielĊgnowanej „paáacowej” zieleni, jak i miáoĞnicy dzikich leĞnych
ostĊpów, mogą znaleĨü w ğaul coĞ dla siebie.
WstĊp na teren parku jest bezpáatny.
W wiosce Tîrnova – kolejnej miejscowoĞci
na trasie, poáoĪonej tuĪ obok ğaul – moĪna
zobaczyü dobrze zachowaną cerkiew drewnianą z XVIII w. To cerkiew Sf. Mihail. Poza dwoma metalowymi krzyĪami na dwóch
koĔcach czterospadowego dachu, brak wáaĞciwie innych zewnĊtrznych wyznaczników
przeznaczenia budynku. Nawa jest nieco
szersza niĪ pozostaáe czĊĞci cerkwi, co uwidacznia siĊ takĪe w charakterystycznym rozszerzeniu elewacji budynku. ĝwiatáo do Ğrodka wpuszczają dwa maáe okienka. CaáoĞü stanowi chyba najlepszy przykáad konstrukcji
typu casei Ġaraneúti – obecnoĞü zaadoptowanych do peánienia nowej funkcji elementów
architektonicznych o proweniencji ludowej
nie jest zakáócona przez przydatek form typowych dla architektury religijnej.
Kilka kilometrów na poáudnie moĪemy jeszcze z drogi, którą wracamy do Bielc, odbiü
w lewo w kierunku miejscowoĞci Mîndîc.
Okolice Rudi
4 km za nią w stronĊ wsi Cotova (droga jest
w záym stanie) znajduje siĊ kolejny áadny
park, otaczający wiejską rezydencjĊ, niegdyĞ naleĪącą do polskiej rodziny Ohanowiczów. Park zaáoĪyá pod koniec XIX w.
Kajetan Ohanowicz. Caáy zespóá skáadaá siĊ
z okoáo dziesiĊciohektarowego parku, rezydencji (zaprojektowanej przez A. Bernardazziego), máynu wodnego, maáego akweduktu, szeĞciu stawów, rodzinnego grobowca.
Wedáug legendy, park miaá powstaü w 40 dni.
Na nowe miejsce przesadzano stare drzewa,
gdyĪ przebywająca w Polsce Īona pana Ohanowicza znienacka wyraziáa Īyczenie zobaczenia posiadáoĞci. Park i paáac byáy Ğwiadkami
XX-wiecznej historii. Podczas rewolucyjnych
wydarzeĔ 1907 r. okupowali je okoliczni cháo-
pi. W 1944 r. stacjonowaáy tu oddziaáy Armii
Czerwonej. W latach powojennych nadal trwaáa dewastacja: najpierw urządzono tu gospodarstwo rybackie, póĨniej miaáa powstaü rezydencja pierwszego sekretarza moádawskiej partii,
ale w koĔcu urządzono obóz pionierów.
W 1993 r. park znalazá siĊ na liĞcie obiektów
chronionych, a w 1998 na liĞcie zabytków architektury krajobrazu. Obecnie stanowi ¿liĊ Muzeum Etnogra¿i i Historii Naturalnej
z Kiszyniowa.
Dalej droga prowadzi prosto do Bielc. W miejscowoĞci Drochia najlepiej jest skrĊciü w kierunku Rîúcani (20 km). Choü nadkáadamy
w ten sposób kilka kilometrów, wyjeĪdĪamy
na trasie M-14, którą moĪemy juĪ wygodnie
wróciü do Bielc.
ZWIEDZANIE
1
115
Raúcov (Paɲɤɨɜo, Raszków)
BĊdąc w póánocnym Naddniestrzu, moĪna
odnieĞü wraĪenie, Īe Polacy cieszą siĊ tu duĪą sympatią i szacunkiem. Wielu ludzi chĊtnie przyznaje siĊ do polskich korzeni, duĪo
o Polsce wie. Mnie polskie obywatelstwo pomogáo kilkakrotnie w kontaktach z naddniestrzaĔskimi urzĊdnikami.
Raúcov (Paɲɤɨɜo, Raszków)
LeĪąca przy naszej gáównej trasie Katerinówka (Caterinovka, Ʉɚɬɟɪɢɧɨɜɤɚ) zapada w pamiĊü turysty dziĊki jednemu z najbardziej niezwykáych pomników Lenina. Siedzący na áaweczce przed wiejskim domem
kultury wódz rewolucji czyta bajkĊ dwójce
pchających siĊ mu na kolana brzdąców.
Za wsią droga zaczyna gwaátownie opadaü
i wiü siĊ ostrymi zakrĊtami w dóá wąwozu.
PoáoĪona w dole osada rozciąga siĊ wzdáuĪ
zakola Dniestru – to Raszków.
W Naddniestrzu Lenin wciąĪ czyta dzieciom
2
127
ZWIEDZANIE
Sienkiewicz i wampiry
Raszków i jego okolice to jedno z gáównych miejsc, w których toczy siĊ akcja Sienkiewiczowskiego „Pana Woáodyjowskiego”. Wystarczy wspomnieü, Īe wáaĞnie tu na pal zostaá wbity podstĊpny Azja Tuhaj-bejowicz. Sienkiewiczowi zawdziĊczamy teĪ niezwykle
sugestywny opis tej krainy w „Panu Woáodyjowskim”, uczyniony przy okazji podróĪy
Basi do Chreptiowa:
Basia byáa odwaĪna, bardzo odwaĪna, ale jak wszyscy ówczeĞni ludzie – przesądna, toteĪ
– gdy pomroka zapadáa zupeánie, wáos wyprĊĪaá siĊ jej na gáowie, a dreszcz przechodziá
przez ciaáo na myĞl o nieczystych siáach, które mogą zamieszkiwaü te strony. Baáa siĊ szczególne upiorów. Wiara w nie byáa szczególnie rozpowszechniona w caáym Naddniestrzu
z powodu sąsiedztwa Multan [Woáoszczyzny – przyp. W.ĝ.] i wáaĞnie te strony, koáo Jampola i Raszkowa, miaáy pod tym wzglĊdem záą sáawĊ. Tylu tu ludzi schodziáo ustawicznie ze
Ğwiata nagáą Ğmiercią, bez spowiedzi, rozgrzeszenia. Basia przypominaáa sobie wszystkie
opowieĞci, które wieczorami prawili w Chreptiowie przy ogniu rycerze: wiĊc o dolinach
przepaĞcistych, w których gdy wiatr powiaá, zrywaáy siĊ nagle jĊki: „Jezu, Jezu!” – o páomieniach báĊdnych, w których coĞ chrapaáo – o Ğmiejących siĊ skaáach – o bladych dzieciach „sysunach” z zielonymi oczyma i potwornej gáowie, które prosiáy, by je zabraü na
koĔ, a zabrane poczynaáy wysysaü krew – wreszcie o gáowach bez kadáubów chodzących na
pajĊczych nogach i o najstraszniejszych z tych wszystkich okropnoĞci, dorosáych upiorach,
czyli tak zwanych z woáoska „brukoáakach”, które wprost rzucaáy siĊ na ludzi.
Autor „Trylogii” okazuje siĊ niezgorszym demonologiem! Odwiedzającemu te tereny nietrudno zrozumieü obawy towarzyszące Basi. Strome wzgórza, biaáe skaáy, gáĊbokie jary, w których swobodnie mogáy hulaü wiejące znad Dniestru wiatry, gĊste lasy i bezludnoĞü okolicy
sprawiają, Īe – nawet gdy tego nie chcemy – wyobraĨnia sama zaczyna pracowaü.
SàOWNICZEK
Sáowniczek zawiera podstawowe wyrazy, wyraĪenia i zwroty jĊzyka moádawskiego (rumuĔskiego), który jest o¿cjalnym jĊzykiem w Republice Moádowy. Wybierając siĊ do tego kraju,
pamiĊtaü jednak naleĪy o tym, Īe podstawowym jĊzykiem komunikacji jest tam rosyjski.
Ze wzglĊdu na duĪą iloĞü sáowników, rozmówek i samouczków do nauki tego jĊzyka nie
zamieszczono tu sáowniczka polsko-rosyjskiego.
Podstawowe wyrazy wyraĪenia i zwroty
Wymowa
Ăă
Cc
Cc
Gg
Gg
Ii
Ii
Ii
Îî
ùú
ğĠ
– dĨwiĊk pomiĊdzy polskimi /e/ i /y/
– /k/
– przed samogáoskami ‘e’ oraz ‘i’: /c/
– /g/
– wymawiane przed samogáoskami
jak /dĪ/ w wyrazie „dĪinsy”
– /i/
– w sąsiedztwie samogáoski oraz na początku wyrazu: /j/
– nie wymawiane na koĔcu wyrazu
– w wymowie podobne do polskiego /y/
– /sz/
– / c/
apă – woda
clei – klej
ceva – coĞ; ciudat – dziwny
glas – gáos
ger – mróz; ginere – ziĊü
intrare – wejĞcie
¿er – Īelazo; ieri – wczoraj
Bucureúti –- Bukareszt
în – w
úcoală – szkoáa
Ġel – cel
Europa – Europa
Moádawia – Moldova
Polska – Polonia
Warszawa – Varúovia
Podstawowe wyraĪenia i zwroty grzecznoĞciowe
dzieĔ dobry – bună dimineaĠă (rano), bună ziua [bune diminace, bune ziua]
do widzenia – la revedere [la rewedere]
dobry wieczór – bună seara [bune sjara]
199
dobranoc – noapte bună [napte bune]
czeĞü – salut! [salut]
Jak siĊ masz? – Ce mai faceĠi? [Cie maj facec]
dobrze, Ğwietnie – bun [bun]
zgoda – de acord [de akord]
zdrowie! – noroc! [norok]
smacznego! – poftă bună [pofte bune]
szerokiej drogi! – Drum bun! [drum bun]
tak, nie, i – da, nu, úi [da, nu, szi]
przepraszam (za coĞ) – îmi pare rău, scuze [am pare reu, skuze]
Zostaw mnie w spokoju – LăúaĠi-mă în pace! [Leszac me an pacze]
ja, my, ty – eu, noi, tu (nieform.) [ieu, noi, tu]
pan, pani, wy – dumneata, dumnevoastră (lm) [dumneata, dumnewastre]
Jak siĊ pan/pani nazywa? – Cum vă numiĠi? [Kum we numic]
Czy mówi pan/pani po angielsku – VorbiĠi englezeste? [Worbic englezeste]
Nie rozumiem – Nu înĠeleg [Nu ancelek]
ProszĊ mówiü wolniej – Vă rog să vorbiĠi mai rar [We rog se worbic maj rar].
ProszĊ to napisaü – ScrieĠi, vă rog [Skriec we rog]
ProszĊ powtórzyü – VrieĠi să repetaĠi, vă rog [Wriec se repetac we rog]
OkreĞlenie miejsca
tutaj/tam – aici/acolo [aiczi/ akolo]
daleko/blisko – aproape/departe [aprape, departe]
w lewo/w prawo/ prosto – dreapta/stînga/înainte [drepta, stanga, anainte]
centrum – centru [centru]
park – parc [park]
cerkiew/koĞcióá – biserică [biserike]
katedra/sobór – catedrala [katedrala]
cmentarz – cimitir [cimitir]
ratusz – primăria [primerija]
teatr – teatru [teatru]
rzeka – rîul [raul]
jezioro – lac [lak]
most – pod [pod]
Gdzie jest/są…? – Unde este…? Unde sînt…? [Unde jeste, Unde sant.]
OkreĞlenie czasu
dziĞ/teraz – azi/acuma [azi, akuma]
jutro/pojutrze – mîine/ poi mîine [maine, poj maine]
wczoraj – przedwczoraj – ieri/ alaltăieri [jeri, alaltejeri]
wczeĞniej - mai devreme [maj dewreme]
póĨniej – mai tîrziu [maj tarzi]
rano – dimineaĠa [diminaca]
200
Napisy
Uwaga! – AtenĠie [Atencje]
niebezpieczeĔstwo – pericol [ perikol]
przyjazd/odjazd – sosire/plecare [sosire, plekare]
wejĞcie/wyjĞcie – intrare/ieúire [intrare, jeszire]
wolne/zajĊte – liber/ocupat [liber, okupat]
Nie ma wolnych miejsc – Nu mai sînt locuri [nu maj sant lokuri]
otwarte/zamkniĊte – deschis/ închis [deskis, ankis]
wstĊp wolny – intrare gratuită [intrare gratuite]
WC damski/mĊski – femei/bărbaĠi [femej, berbac]
funkcjonuje/odwoáany – circulă/anulat [cirkule, anulat]
zakaz palenia – fumatul oprit [fumatul oprit]
zakaz wstĊpu – intrare interzisă [intrare interzise]
bank – bancă [banke]
kantor – schimb valutar [skymp walutar]
poczta – poúta [poszta]
granica – frontieră [frontiere]
przejĞcie graniczne – vamă [wame]
policja – poliĠia [policja]
W podróĪy
bulwar – bulevadul [bulwardul]
gáówna ulica – calea [czelja]
ulica – strada (str.) [strada]
szosa – úoseaua [szoseáa]
droga – drum [drum]
skrzyĪowanie – intersecĠie [intersekcje]
paliwo – combustibil [kombustibil]
dworzec autobusowy/kolejowy – gară de tren/ de autobuz [gare de tren, de autobuz]
Czy to droga do…? – Aceasta este celea….? [Aciesta jeste czelja]
póánoc/poáudnie/wschód/zachód – nord/sud/est/vest [nord, sud,est,west]
Czy ten autobus jedzie na dworzec autobusowy – Autobuzul acesta merge la gară? [Autobusul aciesta merdĨ la gare]
Czy zatrzymuje siĊ przy…? – Opreúte la…? [Opreszt la]
ChcĊ jechaü do… – Vreau să merg la… [Wreu se merdĨ la]
Czy to daleko? – Este departe? [jeste departe?]
Dokąd pan/pani jedzie? – Unde mergeĠi? [unde merdĪiec]
ProszĊ siĊ tu zatrzymaü/ przy… – OpriĠi aici/la... [Opric aiczi/la]
Czy to dobra droga – Drumul este bun? [drumul jeste bun]
O której godzinie odjeĪdĪa…? – Le ce ora pleacă…[La cze ora plijaka]
Gdzie mam siĊ przesiąĞü? – Unde schimb? [Unde skymp]
203
Na kempingu i w hotelu
dom – casă [kase]
hotel – hotel [hotel]
kemping – popas, loc de campare [popas, lok de kampare]
pokój – cameră [kamere]
mapa – hartă [harte]
Czy macie pokój? – AveĠi o cameră? [Awec o kamere]
Ile kosztuje za jedną noc? – Cît costă pentru o noapte? [Kyt koste pentru o noapte]
Czy w cenĊ wliczone jest Ğniadanie? – Micul dejun este inclus? [Mikul deĪun jeste inkluz]
gorąca woda – apă ¿erbinte [ape fjerbinte]
áazienka – baie [baje]
prysznic – duú [dusz]
namiot – cort [kort]
piĊtro – etaj [etaĪ]
Ğniadanie – micul dejun [mikul deĪun]
obiad – dejun, prînz [deĪun, pranc]
kolacja – cina [czina]
Zakupy i zamawianie
ChcĊ (chciaábym)… – vreau… [wreu]
Nie chcĊ… – nu vreau [nu wreu]
Ile kosztuje…? – Cît costă…? [Kat koste]
Czy jest…? – există…? [egziste]
Czy macie…? – aveĠi…? [awec]
Gdzie mogĊ kupiü…? – Unde pot să cumpăr…? [Unde pot se kumper]
To za drogo! – Este prea scump [Jeste preja skump]
Co pan/pani poleca? – Ce îmi recomandaĠi? [Cze am rekomandac]
rachunek/paragon – notă, chitanĠa [note, kitanca]
natychmiast, juĪ siĊ robi – imediat [imediat]
U lekarza
lekarz – doctor [doktor]
stomatolog – dentist [dentist]
chory – bolnav [bolnaw]
szpital – spital [spital]
apteka – farmacie [farmacje]
lekarstwo – medicamente [medikamente]
biegunka – diarre [djarre]
wymioty – vome [wome]
204