5. DUDEK - KAJEWSKA A. "Motywacja nauczycieli a rozwój

VI Międzynarodowa Konferencja Edukacyjna Ustroń/Gliwice 2011
Anna DUDEK-KAJEWSKA, Studium Języków Obcych, Politechnika Wrocławska,
Wrocław
MOTYWACJA NAUCZYCIELI A ROZWÓJ ZAWODOWY
- CO MOTYWUJE NAUCZYCIELI?
Streszczenie. Motywacja nauczycieli jest równie ważna co motywacja uczniów.
Jeśli przyjmiemy, że zmotywowany nauczyciel ma większe szanse zmotywować
ucznia, tym bardziej ważne jest aby dokładnie przyjrzeć się tej problematyce. W
moim referacie omówię czynniki motywujące nauczycieli, zastanowię się nad
pozafinansowymi metodami motywującymi, a także nad automotywacją. Przyjrzę
się również rozwojowi zawodowemu, który jest jednym ze sposobów walki z
wypaleniem zawodowym.
WSTĘP
Zagadnienie motywacji jest ostatnio bardzo często poruszane. Zastanawiamy się, jak
motywować swoich uczniów, jaki wybrać podręcznik, jakie metody dydaktyczne zastosować
na zajęciach? Bierzemy udział w konferencjach i doskonalimy swój warsztat pracy. Wszystko
po to, aby nasi studenci osiągali coraz lepsze wyniki i abyśmy my stali się lepszymi
nauczycielami. Jednak nie zawsze nam się to udaje. Dlaczego? Ponieważ nam samym brakuje
motywacji. Nie możemy więc wymagać od studentów tego czego sami nie posiadamy. Rodzi
się więc pytanie, czy w całym procesie motywacji studentów nie powinno się zacząć od
motywacji nauczycieli?
1. MOTYWACJA
W psychologii termin „motywacja” ma wiele definicji. W moim referacie przytoczę teorię
dwuczynnikową Frederika Herzberga, znaną także pod nazwą „teorii motywacji i higieny”.
Odpowiada ona najbardziej prezentowanym w tej pracy wynikom badań nad motywacją
nauczycieli, przeprowadzonych przez naukowców.
W latach pięćdziesiątych Herzberg przeprowadził badania wśród 200 inżynierów i
księgowych, których wyniki opublikował w słynnym artykule „One More Time: How do You
Motivate Employees”. Wyniki badań prowadziły do wniosku, iż pracownicy zadowoleni z
pracy wskazują na inne czynniki motywujące niż pracownicy niezadowoleni z pracy.
Herzberg twierdzi, iż istnieją dwie grupy czynników motywujących:
1) Czynniki higieny – jeśli są one korzystne, to pracownicy nie odczuwają niezadowolenia.
Należą do nich:
- jakość nadzoru
- płaca,
- polityka firmy
2
A. Dudek-Kajewska
- fizyczne warunki pracy
- stosunki z innymi
- bezpieczeństwo pracy
Jeśli czynniki te nie są korzystne, a chcemy motywować ludzi do pracy, należy je usunąć.
Niekoniecznie pobudzi to jednak motywację do pracy.
2) Czynniki motywujące – należy je wprowadzić po wyeliminowaniu czynników
wpływających na niezadowolenie. W tej kategorii występują:
- możliwość awansu
- możliwość rozwoju osobistego
- uznanie
- odpowiedzialność
- osiągnięcia
Teoria Herzberga – mająca swoich przeciwników - dowodzi, iż wyższe wynagrodzenie nie
zawsze jest najlepszą motywacją do pracy. Znaczenie pieniądza – jako czynnika
motywującego było do tej pory przeceniane, niedocenione pozostawało zaś znaczenie
„dobrego zarządzania personelem”.
1.1 Motywacja Polaków
W roku 2005 Anna Niemczyk, Andrzej Niemczyk i Jan Mądry stworzyli Polską Mapę
Motywacji. W badaniu wzięły udział 1572 osoby z 61 przedsiębiorstw. Badania
przeprowadzone były również na portalu pracuj.pl. Ich wyniki udowodniły, że trzy najbardziej
motywujące czynniki pozafinansowe zależne są od kadry zarządzającej. Są to:
1) docenianie zaangażowania i sukcesów, 2) dobra atmosfera oraz 3) jasno stawiane cele.
Na dalszych miejscach znalazły się: 4) pewność zatrudnienia, 5) delegowanie zadań, w
których pracownik może pełniej wykorzystywać swoją wiedzę, 6) podnoszenie kwalifikacji –
np. szkolenia, studia, 7) rozszerzanie kompetencji.
W roku 2008 badania zostały ponownie przeprowadzone i różniły się od poprzednich. W
pierwszej piątce najbardziej motywujących czynników znajdowały się: dobra atmosfera w
pracy, docenianie zaangażowania i sukcesów, podnoszenie kwalifikacji, pewność
zatrudnienia, jasno i konkretnie określone cele i zadania. W porównaniu do poprzednich
badań, czynnik podnoszenia kwalifikacji awansował z miejsca szóstego na miejsce trzecie.
Z innych badań przeprowadzonych przez tych samych badaczy wynika, iż najbardziej
brakuje nam w pracy jasno wytyczonej ścieżki kariery zawodowej.
1.2 Motywacja nauczycieli
Do tej pory badaniami objętych było wiele aspektów motywacji nauczycieli.
W roku 2000 Kyriacou i Coulthard, a w 2002r. Obin zbadali czynniki, jakie przyczyniają
się do wyboru zawodu nauczyciela. Wyróżnili wśród nich:
- czynniki wewnętrzne - związane z przekazywaniem wiedzy,
- zewnętrzne – związane z warunkami pracy, autonomią, wynagrodzeniem, pewnością
zatrudnienia i statusem zawodu nauczyciela,
- altruistyczne – powodowane chęcią niesienia pomocy dzieciom i opierające się na
założeniu, że zawód nauczyciela postrzegany jest, jako zawód społecznie szanowany.
Motywacja nauczycieli a rozwój zawodowy – co motywuje nauczycieli?
Z kolei Sturman (2004), Esquieu (2003; 2005) zwrócili uwagę na zewnętrzne aspekty
pracy nauczyciela, które odgrywają ważną rolę w odniesieniu do pewności zatrudnienia,
elastyczności w organizowaniu pracy i autonomii.
Badania wskazują także, iż wynagrodzenie i korzyści finansowe nie są tak ważne jak samo
uczenie, a nagrody finansowe są nieskuteczne w podnoszeniu motywacji nauczycieli, gdyż
większą motywacją dla ich jest uznanie i kontakty społeczne (tego zdania są Sylvia i
Hutchinson, 1985). Równie istotne są warunki pracy. Stres, długie godziny pracy zniechęcają potencjalnych kandydatów do wyboru tego zawodu (Barmby i Coe, 2004).
Zbadano również zależność między motywacją ucznia a motywacją nauczyciela. Mniej
zdeterminowani nauczyciele zaczynają bardziej kontrolować uczniów, co ma negatywny
wpływ na wewnętrzną motywację uczniów i ich determinację (Reeve, 1999).
Kolejnym aspektem motywacji nauczycieli, jaki zostały zbadany były zmiany w motywacji
nauczycieli w trakcie przebiegu kariery zawodowej. Autorzy (Day i inni, 2006) opisali sześć
etapów w życiu zawodowym nauczyciela. Pierwsza faza (0-3 lat doświadczenia), gdzie
ważnym czynnikiem motywującym jest wsparcie szkoły i kadry zarządzającej, a
demotywującym - zachowanie uczniów. Druga faza (4-7 lat) - wskazuje na duże obciążenie
pracą, co jest czynnikiem najbardziej demotywującym. W fazie trzeciej (8-15 lat) najbardziej
motywuje nauczycieli rozwój i posiadanie odpowiedzialnego stanowiska. Faza czwarta (16-23
lat) wskazuje na dalszy rozwój zawodowy jako najbardziej motywujący czynnik, jednocześnie
zwraca uwagę na demotywujące czynniki, takie jak duże obciążenie ilością pracy i
przydzielonymi obowiązkami, wymagania spoza szkoły, znalezienie równowagi między
życiem osobistym a zawodowym, brak wsparcia ze strony szkoły i złe zachowanie uczniów.
Ostatnia faza - szósta (31 i więcej ) to ogólne zadowolenie z pozytywnych relacji z uczniami,
docenianie ich postępów. Demotywujące w tym okresie czynniki to: stan zdrowia, polityka
rządu i zachowanie uczniów.
Badania nad motywacją nauczycieli prowadzone były także pod kątem zadowolenia z
pracy. Nauczyciele są bardziej zadowoleni z pracy, jeśli mają wsparcie ze strony dyrekcji i
rodziców, atmosfera w szkole jest miła, zachowanie uczniów dobre, i mają określoną
swobodę w wykonywaniu pracy. Wyniki badań nad motywacją nauczycieli i zadowoleniem z
pracy wskazują także, iż nauczyciele lubią uczyć (Bishay, 1996). Ponadto, nauczyciele
przedmiotów ścisłych są bardziej zadowoleni z pracy niż nauczyciele przedmiotów
humanistycznych, a ich zadowolenie z pracy rośnie wraz z wiekiem. Co więcej, mężczyźni są
bardziej zadowoleni z wykonywanego zawodu i mają większą motywację niż kobiety.
Powyższa analiza na temat motywacji nauczycieli potwierdza istnienie wielu czynników
motywujących, wśród których nie wszystkie mają charakter finansowy.
1.3 Automotywacja nauczycieli
W literaturze naukowej niewiele jest informacji na temat automotywacji nauczycieli.
Przeglądając różne blogi można jednak znaleźć kilka wskazówek, dotyczących utrzymania lub
odzyskania motywacji /dzielą się nimi inni nauczyciele/. Wśród nich można wymienić
następujące:
1) Pozytywne nastawienie
2) Oglądanie filmów o nauczycielach
3) Wywieszanie motywujących plakatów i sentencji
4) Przebywanie z innymi nauczycielami, którzy są mocno zmotywowani
5) Wyznaczanie sobie celów, które można zrealizować
6) Nauczenie się, jak zarządzać czasem
4
A. Dudek-Kajewska
7) Korzystanie z usług trenera (personal coach)
Jednak za każdym razem nauczyciele podkreślali, jak ważny jest rozwój zawodowy i
podnoszenie kwalifikacji.
2. ROZWÓJ ZAWODOWY
Poziom motywacji do pracy nauczycieli zmienia się w trakcie ich kariery zawodowej. Na
każdym jej etapie znaczącą rolę winien odgrywać rozwój zawodowy. Leonard (1999)
rozróżnia pięć wyznaczników systemu podnoszenia motywacji nauczycieli, a jednym z nich
jest właśnie system rozwoju zawodowego. Leithwood (2004) z kolei zbadał umiejętności
kadry kierowniczej w szkolnictwie i udowodnił, iż mają one ogromny wpływ na poziom
nauczania. Rolą zarządzających powinien być nacisk na rozwój zawodowy i zapewnienie
nauczycielom wsparcia. Powinien on także być priorytetem dla rodziców, administracji,
organizacji politycznych i przedsiębiorstw (Muller i inni., 2009).
Nakłady na rozwój zawodowy nauczycieli przynoszą wymierne rezultaty. W stanach
Minnesota, Północna Karolina i Iowa długoterminowe inwestycje na podnoszenie kwalifikacji
nauczycieli spowodowały, iż stany te znajdują się w czołówce pod względem wyników w
testach z matematyki i czytania (McRobbie, 2000). Inne badania dowodzą, że wysokie
kwalifikacje nauczycieli stanowią 40% sukcesu w wynikach uczniów (Ferguson, 1991).
Analizy prowadzone były również pod kątem przebiegu procesu rozwoju zawodowego.
Stwierdzono, że rozwój zawodowy nauczycieli powinien polegać na:1) eksperymentowaniu,
angażowaniu nauczycieli w uczenie, obserwacje i samoocenę; 2) eksperymentach i badaniach
naukowych, 3) dzieleniu się wiedzą, 4) badaniu przedmiotu i metod dydaktycznych 5)
rozwiązywaniu problemów – przy wsparciu trenerów (McRobbie, 2000).
2.1 Jak zatem rozwijać się zawodowo?
1) Planowanie rozwoju zawodowego – jest to proces, który trwa całe życie i nie kończy się po
ukończeniu studiów. Jako nauczyciele powinniśmy planować, rozważać, analizować i oceniać
cele, które pomogą nam poszerzać wiedzę i podnosić kwalifikacje. Wiedzę można czerpać nie
tylko ze źródeł formalnych, takich jak studia, kursy dokształcające ale także nieformalnych,
takich jak: praca, doświadczenie życiowe własne i kolegów, również studentów. Można
prowadzić badania naukowe. Aby dobrze zaplanować i zorganizować proces uczenia się
dobrze jest stworzyć portfolio;
2) Portfolio – to zbiór materiałów, które dokumentują nasz rozwój zawodowy jako
nauczycieli, pozwala ono zaplanować, przeanalizować i ocenić nasze postępy. Portfolio
można także umieścić w internecie.
3) Prowadzenie dziennika - możemy w nim zapisywać swoje obserwacje i przemyślenia,
dzięki czemu łatwiejsza będzie analiza tego, co i dlaczego dzieje się np. w klasie
4) Obserwacje innych nauczycieli – obserwacje pozwalają lepiej poznać nasz styl uczenia,
usłyszeć pozytywne i konstruktywne uwagi o naszych lekcjach i sposobie uczenia, a także
poznać sposoby: radzenia sobie z trudnościami, zachęcania studentów przez innych
nauczycieli. Obserwacje dają możliwość zaadaptowania do swojej pracy pewnych metod
stosowanych przez innych. W ten sposób i prowadzący i obserwujący uczą się od siebie
czegoś nowego.
5) Reflective teaching – refleksje na temat uczenia – oznaczają, że analizujemy to co dzieje
się w klasie, zastanawiamy się nad tym co robimy, jak i dlaczego, jakie są tego efekty, czy są
jakieś elementy naszej pracy, które możemy udoskonalić, np.:
Motywacja nauczycieli a rozwój zawodowy – co motywuje nauczycieli?
Czy osiągnęłam cele?
Czy moich studenci nauczyli się czegoś?
Czy materiały były przydatne?
Czy zadania zmotywowały studentów?
Czy studentom podobała się lekcja?
Czy lekcja przyniosła zamierzony cel?
Czego ja nauczyłam się od studentów?
Jakie zmiany wprowadzę jeśli przeprowadzę jeszcze raz tę samą lekcję?
6) Korzystanie z internetu – zaletą internetu jest łatwość w nawiązywaniu kontaktów z innymi
nauczycielami, szeroka dostępność materiałów – bez konieczności wychodzenia z domu.
Główną i podstawową wadą z kolei jest fakt, iż dokształcanie się przez internet nie jest
jeszcze w pełni uznawane przez naszą społeczność. Ponadto uczenie się przez internet nie jest
tak przyjemne jak w rzeczywistych warunkach i nie każdy to lubi. Nauczyciele, korzystający z
internetu mają okazję znaleźć wiele interesujących materiałów, planów lekcji, poprosić o
poradę, wymienić się uwagami, materiałami z innymi nauczycielami na całym świecie. Do
tego służą nie tylko blogi, czy fora internetowe ale także portale społecznościowe takie jak:
twitter i facebook. Dzięki RSS mamy najświeższe informacje z naszych ulubionych stron
internetowych i oszczędzamy czas, gdyż nie musimy indywidualnie odwiedzać każdej ze
stron. Poza tym zachowujemy swoją prywatność, nie otrzymując powiadomień na skrzynkę
emailową. Kolejnymi sposobami dokształcania się przez internet są konferencje, seminaria i
kursy online. Po ukończeniu kursu otrzymujemy certyfikat wystawiony przez zagraniczne
szkoły.
2.2 Rozwój zawodowy a wypalenie zawodowe
Brak motywacji do pracy odbija się na zdrowiu fizycznym i psychicznym nauczycieli.
Badania wskazują, że nauczyciele dwa razy częściej cierpią na wypalenie zawodowe niż inni
pracownicy wykonujący usługi społeczne. Biorąc pod uwagę teorię Herzberga, aby poprawić
tę sytuację należy wyeliminować czynniki demotywujące. W przypadku nauczycieli w Polsce
są to następujące czynniki:
1) niskie zarobki
2) nieprawidłowe zarządzanie/ brak wsparcia ze strony dyrekcji
3) zachowanie uczniów
4) brak stabilizacji i bezpieczeństwa zawodowego.
Dopiero po usunięciu tych czynników należałoby wprowadzić czynniki motywujące.
Przytoczę tu ponownie wyniki badań nad Polską Mapą Motywacji. Byłyby to więc:
1) dobra atmosfera w pracy
2) docenianie zaangażowania i sukcesów
3) podnoszenie kwalifikacji
4) pewność zatrudnienia.
Jeśli z czynników motywujących Polaków wyeliminujemy czynniki higieny, pozostanie
jedynie czynnik podnoszenia kwalifikacji. Jako pracownicy nie mamy wpływu na czynniki
higieny, gdyż leżą one w gestii pracodawcy. Mamy natomiast ogromny wpływ na swój rozwój
zawodowy.
6
PODSUMOWANIE
A. Dudek-Kajewska
Jak wynika z przytoczonych badań, wbrew pozorom, zasadniczym czynnikiem
motywującym do pracy nie jest czynnik finansowy. Pracownicy – w tym także nauczyciele,
cenią sobie o wiele bardziej czynniki o charakterze pozafinansowym. Coraz większa jest
świadomość, iż rozwój zawodowy zależy od czynników, na które wpływ mamy my sami /np.
podnoszenie kwalifikacji zawodowych/.
LITERATURA
Bishay A. Teacher Motivation and Job Satisfaction: A Study Employing the Experience
Sampling Method. Journal of Undergraduate Sciences 3, 1996, s.147-154.
Gorman T. Motywacja. Helion, 2009
McRobbie J. Career-long Teacher Development: Policies that Make Sense. WestEd, 2000
Müller K., Alliata R., Benninghoff F. Attracting and Retaining Teachers. Sage Publications.
Belmas, vol.37 2009, s. 574-599
Niemczyk A., Niemczyk A., Mądry J. Motywacja pod lupą. Helion, 2009
TEACHER MOTIVATION AND PROFESSIONAL
DEVELOPMENT – WHAT MOTIVATES TEACHERS?
Summary. Teacher motivation is as crucial as student motivation. If we assume
that a motivated teacher is more likely to motivate a student then it is even more
important to address this issue. In my work I will look at motivational factors
which enhance teacher motivation as well as non-financial motivation and selfmotivation. I will also analyse professional development as a means of preventing
professional burnout.