Dywidenda w spółce akcyjnej posiadającej akcje własne

Dywidenda w spółce akcyjnej posiadającej akcje własne

Podział zysku w spółce akcyjnej
Czytaj
również
na
www.mojafirma.infor.pl
Dywidenda w spółce akcyjnej
posiadającej akcje własne
dr Radosław L. Kwaśnicki
radca prawny,
Partner Zarządzający w Kancelarii KWAŚNICKI,
WRÓBEL & Partnerzy – Radcowie Prawni sp.p.
Piotr Letolc
prawnik w Kancelarii
KWAŚNICKI, WRÓBEL & Partnerzy
– Radcowie Prawni sp.p. (www.rkkw.pl)
spółkach akcyjnych posiadających akcje własne poważne wątpliwości może
niekiedy budzić sposób podziału dywidendy. Wątpliwości te mogą dotyczyć przede
wszystkim dwóch kwestii, tzn. tego, co oznacza
sformułowany w art. 348 § 1 zd. 2 kodeksu spółek handlowych1 obowiązek odliczenia akcji własnych od łącznych kwot do podziału oraz tego,
czy akcje własne uczestniczą w podziale dywidendy. Niniejszy artykuł stanowi próbę odpowiedzi na powyższe pytania.
W
Istota „akcji”
oraz „akcji własnych”
Pojęcie „akcja” może być na gruncie współczesnego prawa spółek rozumiane w trojaki sposób. Po
pierwsze, uważa się, że akcja jest odpowiednikiem
kapitałowego udziału w kapitale zakładowym spółki – w ten sposób akcja rozumiana jest na gruncie art. 302 k.s.h.2. Po drugie, akcja stanowi nośnik ogółu praw i obowiązków akcjonariusza
w spółce akcyjnej, które mogą mieć charakter zarówno organizacyjny, jak i obligacyjny3. Prawa
i obowiązki te mają swoje źródło w k.s.h., usta1
2
3
22
Akcje własne będące w posiadaniu spółki akcyjnej nie uczestniczą w podziale dywidendy, a cała
suma przeznaczona do podziału jest rozdzielana
pomiędzy pozostałych akcjonariuszy. Ma to na
celu pozbawienie spółki korzyści związanych
z posiadaniem takich akcji i – tym samym
– zniechęcenie jej do ich posiadania.
Ustawa z 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych (Dz.U. Nr 94, poz. 1037 z późn.zm.), dalej jako k.s.h.
A. Kidyba, Komentarz do art. 302 kodeksu spółek handlowych, SIP LEX.
Ibidem.
www.ps.infor.pl
d4146951-24a4-4fa3-bc0b-93aee69c3e2c
wach szczególnych i statucie spółki – i mogą mieć
także według innego podziału charakter indywidualny lub kolektywny, majątkowy lub niemajątkowy
(korporacyjny), zbywalny i niezbywalny4. Wreszcie po trzecie, akcja jest wydawanym przez spółkę dokumentem, będącym rodzajem papieru wartościowego imiennego lub na zlecenie, który
stwierdza uczestnictwo akcjonariusza w spółce
i takie znaczenie ma właśnie pojęcie „akcja” na
gruncie art. 328 k.s.h., który określa konieczne elementy dokumentu akcyjnego. W niniejszym artykule skupiono się przede wszystkim na aspekcie
uprawnień majątkowych, jakie wypływają z akcji,
w szczególności zaś na prawie do dywidendy.
Termin „akcje własne” został zdefiniowany
w art. 362 § 1 zd. 1 k.s.h., zgodnie z którym: „Spółka nie może nabywać wyemitowanych przez nią
akcji (akcje własne)”. Według tej definicji akcjami
własnymi są dla danej spółki wszystkie akcje, które ona wyemitowała i bez znaczenia jest czy są to
akcje przysługujące osobom trzecim czy też zostały przez spółkę w jakikolwiek sposób nabyte5.
4
5
K. Kruczalak, Prawo handlowe. Zarys wykładu, Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa 2006, wyd. VII, s. 192–193.
Tak D. Dąbrowski, Nabywanie akcji własnych przez spółkę
akcyjną, Warszawa 2010, s. 66; odmiennie (nie uzasadniając
jednak swojego stanowiska): A. Szumański, System prawa
cywilnego, tom 19, Warszawa 2006, s. 159; szerzej o akcjach
własnych spółki akcyjnej: W. Popiołek, Akcja – prawo podmiotowe, Warszawa 2010, s. 65 i nast.; też S. Sołtysiński [w:]
S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, J. Szwaja, Komentarz KSH, tom III, wyd. 2, Warszawa 2008, s. 529 i nast.
Podział zysku w spółce akcyjnej
Wyjątki od zakazu
nabywania akcji własnych
Generalną zasadą, wyrażoną w powołanym już
wyżej art. 362 § 1 zd. 1 k.s.h. jest, iż spółka
akcyjna nie może nabywać akcji własnych.
Zakaz ten dotyczy wszystkich przypadków
nabywania akcji we własnym imieniu
(z zastrzeżeniem wyjątków, o których mowa
poniżej), nawet gdyby miało to nastąpić na
cudzy rachunek6. Nie jest także dozwolone
obejmowanie przez spółkę akcji własnych (zob.
art. 366 § 1 k.s.h.), a także przyjmowanie ich
w zastaw (art. 362 § 3 k.s.h.). Ponadto
zakazem objęte jest również nabywanie akcji
spółki dominującej przez spółkę (lub spółdzielnię) zależną oraz osoby działające na ich rachunek (art. 362 § 4 k.s.h.), a także obejmowanie akcji spółki dominującej przez spółkę (lub
spółdzielnię) zależną (art. 366 § 1 zd. 2 k.s.h.).
Przepisy k.s.h. ustanawiają jednak wiele wyjątków od zakazu nabywania akcji własnych.
Zakaz ten – zgodnie z art. 362 § 1 zd. 2 k.s.h.
– nie dotyczy sytuacji:
1) nabycia akcji w celu zapobieżenia bezpośrednio zagrażającej spółce poważnej
szkodzie,
2) nabycia akcji, które mają być zaoferowane do
nabycia pracownikom lub osobom, które były zatrudnione w spółce lub spółce z nią powiązanej przez okres co najmniej trzech lat,
2a) spółki publicznej, nabywającej akcje w celu wypełnienia zobowiązań wynikających
z instrumentów dłużnych zamiennych na
akcje,
3) nabycia akcji w drodze sukcesji uniwersalnej,
4) instytucji finansowej, która nabywa za wynagrodzeniem w pełni pokryte akcje na cudzy
rachunek celem ich dalszej odsprzedaży,
5) nabycia akcji w celu ich umorzenia,
6) nabycia w pełni pokrytych akcji w drodze egzekucji celem zaspokojenia roszczeń spółki,
których nie można zaspokoić w inny sposób
z majątku akcjonariusza,
7) nabycia w pełni pokrytych akcji nieodpłatnie,
8) nabycia na podstawie i w granicach upoważnienia udzielonego przez walne zgromadzenie;
6
W. Popiołek, Akcja – prawo podmiotowe, Warszawa 2010,
s. 65.
upoważnienie powinno określać warunki nabycia, w tym maksymalną liczbę akcji do nabycia, okres upoważnienia, który nie może
przekraczać pięciu lat, oraz maksymalną i minimalną wysokość zapłaty za nabywane akcje,
jeżeli nabycie następuje odpłatnie,
9) nabycia akcji w innych przypadkach przewidzianych w k.s.h.
Należy zwrócić uwagę na fakt, iż katalog zawarty
w art. 362 § 1 zd. 2 k.s.h. nie jest katalogiem zamkniętym. Jak wskazuje bowiem powołany wyżej
art. 362 § 1 pkt 9 k.s.h., zakaz nabywania akcji własnych nie dotyczy nabycia akcji w innych przypadkach przewidzianych w ustawie7 – zob. np. art. 515
§ 2, art. 541 § 5, art. 331 § 2, art. 417, czy art. 51611
k.s.h., a także przepisy k.s.h. dotyczące procedur
squeeze out (art. 418 § 3 w zw. z art. 417 k.s.h.) i sell
out (art. 4181 § 4 w zw. z art. 417 k.s.h.).
Akcje własne nabyte przez spółkę wbrew przepisom art. 362 § 1 lub 2 k.s.h. powinny być – zgodnie z art. 363 § 4 k.s.h. – zbyte w terminie roku
od dnia ich nabycia przez spółkę, a w pozostałych
przypadkach ta część akcji własnych spółki nabytych na podstawie przepisów art. 362 § 1 pkt 3,
4 i 6 k.s.h. oraz przepisów mających na celu ochronę akcjonariuszy mniejszościowych, która przekracza 10 proc. kapitału zakładowego spółki, powinna
być zbyta w terminie dwóch lat od dnia nabycia.
Jeżeli zbycie akcji własnych przez spółkę nie nastąpi w terminach wskazanych w k.s.h., zarząd
spółki niezwłocznie powinien dokonać ich umorzenia bez zwoływania walnego zgromadzenia
(zob. art. 363 § 5 zd. 1 k.s.h.).
Członkowie zarządu spółki akcyjnej (także likwidatorzy), którzy dopuszczają do sytuacji nabywania akcji własnych przez spółkę (lub wzięcia ich
w zastaw) poza przypadkami dopuszczalnymi
prawem, mogą ponieść odpowiedzialność karną.
Przepisy przewidują w takim wypadku dla tych
osób karę grzywny, ograniczenia wolności albo
pozbawienia wolności do 6 miesięcy (art. 588
k.s.h.). Co istotne – czynem karalnym jest dopuszczenie do nabycia przez spółkę akcji własnych, a nie samo nabycie8.
7
8
Zob. D. Dąbrowski, Nabywanie akcji własnych przez spółkę akcyjną, Warszawa 2010, s. 36.
Zob. R. Czerniawski, Zarząd spółki akcyjnej, Warszawa
2008, s. 329.
Prawo Spółek nr 11 ● listopad 2010
23
Podział zysku w spółce akcyjnej
Zakaz wykonywania
praw udziałowych
z akcji własnych
Zawieszeniu z mocy prawa ulegają zarówno tzw.
czyste prawa majątkowe, jak i prawa organizacyjne wynikające z posiadanych przez spółkę akcji
własnych, czyli np. prawo do dywidendy, udziału w majątku likwidacyjnym, prawo poboru, prawo głosu (art. 364 § 2 k.s.h.). Oznacza to, że
w tych akcjach co prawda nadal prawo głosu czy
prawo do dywidendy jest zawarte, ale – ze
względu podmiotowego (spółka posiada „samą
siebie”) – podlega zawieszeniu ich wykonywanie9. W doktrynie wyrażany jest pogląd, iż zawieszenie praw z akcji na mocy art. 364 § 2 k.s.h.
ma na celu wykluczenie możliwości wpływu zarządu spółki na jej działalność i na podejmowane przez nią uchwały10.
Nie ulegają zawieszeniu jedynie uprawnienia do
zbycia akcji, a więc m.in. rozporządzenia mające na celu „wyzbycie” się praw udziałowych.
Uprawnienie to pozostaje w funkcjonalnym
związku z nakazami zbycia akcji własnych, które przewidują wyżej powołane przepisy art. 363
§ 3 i 4 k.s.h.
Tak więc należy przyjąć, iż wykładnia językowa
i funkcjonalna zakazów płynących z art. 364 § 2
k.s.h. przemawia zdecydowanie za stanowiskiem wyrażonym przez większość doktryny
wskazującym, iż dywidendę w spółce posiadającej akcje własne dzieli się z pominięciem tych
akcji11. Celem art. 364 § 2 k.s.h. jest po prostu
pozbawienie spółki korzyści związanych z po9
10
11
24
Tak M. Dyl, Glosa do uchwały SN z 27 marca 2003 r.,
I KZP 6/03, PPH 1/2004, s. 53 i nast.
Zob. A. Kidyba, Komentarz bieżący do art. 364 kodeksu
spółek handlowych, SIP LEX 2009; też P. Wierzbicki,
Uchwała o przymusowym wykupie akcji – „wyciśnięcie”
drobnych akcjonariuszy, Prawo Spółek 5/2003, s. 2 i nast.
Zob. M. Rodzynkiewicz, KSH. Komentarz, wyd. 3, Warszawa 2009, s. 740, M. Allerhand, Komentarz, uwaga 8 do
art. 365 KH; S. Sołtysiński [w:] S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, J. Szwaja, Komentarz KSH, tom III,
wyd. 2, Warszawa 2008, s. 564–565; W. Popiołek, Akcja
– prawo podmiotowe, Warszawa 2010, s. 75; A. Kidyba,
Komentarz bieżący do art. 364 kodeksu spółek handlowych, SIP LEX 2009; W. Popiołek [w:] J. Strzępka (red.),
KSH. Komentarz, wyd. 4, Warszawa 2009, s. 834; D. Dąbrowski, Nabywanie akcji własnych przez spółkę akcyjną,
Warszawa 2010, s. 218–219.
www.ps.infor.pl
siadaniem akcji własnych i tym samym zniechęcenie jej do ich posiadania.
Jedynie na marginesie należy wspomnieć
o przeciwnym do większości doktryny (właściwe odosobnionym) stanowisku R. Potrzeszcza
i T. Siemiątkowskiego, którzy nietrafnie twierdzą, że spółce przysługuje dywidenda z akcji
własnych12, a zysk za akcje własne należy księgować jako dochód spółki. Nie sposób jednakże
z tym poglądem się zgodzić, bowiem art. 364
§ 2 k.s.h. zakazuje wykonywania wszelkich
praw udziałowych, a zaksięgowanie dywidendy
z akcji własnych do dochodów spółki byłoby
właśnie wykonaniem prawa do udziału w zysku. Nic nie stoi jednak na przeszkodzie, by
kwotę zysku jaka przypadałaby na akcje własne
(gdyby nie należały one do spółki), akcjonariusze stosowną uchwałą wyłączyli z podziału
i przekazali np. na kapitał rezerwowy13.
Konkludując zatem – w sytuacji, gdy spółka akcyjna posiada akcje własne, cała suma przeznaczona do podziału rozdzielana jest pomiędzy
pozostałych akcjonariuszy (sama spółka – posiadacz określonej liczby akcji – w tym podziale
więc nie uczestniczy).
Dywidenda
Dywidenda to forma dochodu z kapitału, którą
akcjonariusze (lub – w spółce z o.o. – wspólnicy) uzyskują jako formę udziału w zyskach
spółki. Statut zazwyczaj reguluje zasady wypłaty dywidendy, jednak zasady te nie mogą naruszać regulacji wskazanych w k.s.h. Uprawnionymi do dywidendy są akcjonariusze, którym
przysługiwały akcje w dniu powzięcia uchwały
o podziale zysku, choć statut może upoważnić
walne zgromadzenie do określenia dnia, według którego ustala się listę akcjonariuszy
uprawnionych do dywidendy za dany rok obrotowy (dzień dywidendy). Dzień ten może być
przesunięty jedynie naprzód i nie więcej niż
o dwa miesiące, licząc od dnia powzięcia
uchwały.
12
13
R. Potrzeszcz, T. Siemiątkowski [w:] J. P. Naworski,
K. Strzelczyk, J. Raglewski, T. Siemiątkowski, R. Potrzeszcz, Komentarz. Spółka akcyjna, tom I, s. 539.
D. Dąbrowski, Nabywanie akcji własnych przez spółkę akcyjną, Warszawa 2010, s. 219.
Podział zysku w spółce akcyjnej
Do momentu podjęcia przez walne zgromadzenie decyzji o podziale dywidendy ma ona ex definitione wymiar „hipotetyczny”, a ulega konkretyzacji dopiero w dniu podjęcia przez daną spółkę decyzji o podziale zysku.
Kwota zysku
przeznaczona do podziału
Kwota przeznaczona do podziału między akcjonariuszy nie może przekraczać zysku za ostatni
rok obrotowy, powiększonego o niepodzielone
zyski z lat ubiegłych oraz o kwoty przeniesione
z utworzonych z zysku kapitałów zapasowego
i rezerwowych, które mogą być przeznaczone na
wypłatę dywidendy. Kwotę tę należy pomniejszyć o niepokryte straty, akcje własne oraz
o kwoty, które – zgodnie z ustawą lub statutem
– powinny być przeznaczone z zysku za ostatni
rok obrotowy na kapitały zapasowy lub rezerwowe (art. 348 § 1 k.s.h.).
Oznacza to, iż od zsumowanych kwot: zysku
za ostatni rok obrotowy, powiększonego
ewentualnie o niepodzielone zyski z lat ubiegłych oraz o kwoty przeniesione z utworzonych z zysku kapitałów zapasowego i rezerwowych, które mogą być przeznaczone na
wypłatę dywidendy, należy odjąć m.in. wydatki spółki jakie poniosła ona na objęcie akcji
własnych.
Powyższe wynika z faktu, iż art. 363 § 6 k.s.h.
nakazuje umieścić akcje własne spółki w jej bilansie w osobnej pozycji kapitału własnego
w wartości ujemnej. Akcje własne księguje się
według ceny ich nabycia14 (art. 28 ust. 1 pkt 9a
ustawy o rachunkowości15). W przypadku akcji
nabytych przez spółkę w postępowaniu egzekucyjnym – ceną ich nabycia jest cena ustalona
w tym postępowaniu powiększona o koszty poniesione w toku postępowania egzekucyjnego,
które nie zostały spółce zwrócone. Jeśli zaś akcje zostały nabyte nieodpłatnie – ceną ich nabycia są wszystkie koszty poniesione przez spółkę
w związku z ich nabyciem16.
W doktrynie wyrażany jest pogląd, iż ustawodawca traktuje nabycie akcji własnych – aż do
momentu ich zbycia bądź umorzenia – jak poniesienie straty, co ma zniechęcać spółki
(podobnie jak już wspomniano wyżej) do nabywania akcji własnych17.
***
W związku z przedstawioną powyżej argumentacją należy przyjąć, iż w spółce akcyjnej posiadającej akcje własne, kwoty dywidendy wylicza się
w następujący sposób: do zysku netto spółki za
poprzedni rok obrotowy trzeba dodać pozycje
wskazane w art. 348 § 1 zd. 1 k.s.h. i odjąć te
wskazane w art. 348 § 1 zd. 2 k.s.h. (w tym m.in.
kwotę obejmującą koszty nabycia przez spółkę akcji własnych). Uzyskaną w ten sposób sumę należy podzielić przez liczbę akcji będących w posiadaniu (na tzw. dzień dywidendy) akcjonariuszy
innych niż sama spółka. Akcje własne spółki akcyjnej będące w jej posiadaniu nie uczestniczą
■
zatem w podziale dywidendy.
15
16
17
14
Zob. też J. Frąckowiak [w:] W. Pyzioł, KSH. Komentarz,
Warszawa 2008, s. 697.
Ustawa z 29 września 1994 r. o rachunkowości (j.t. Dz.U.
z 2009 r. Nr 152, poz. 1223 z późn.zm.).
M. Litwińska-Werner, KSH. Komentarz, Warszawa 2007,
wyd. 3, s. 849.
S. Sołtysiński [w:] S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, J. Szwaja, Kodeks spółek handlowych. Suplement do tomów I–IV. Komentarz do nowelizacji, Warszawa 2010, s. 176.
PRENUMERATA
PRAWO
PRZEDSIĘBIORCY 0 - 8 0 1 6 2 6 6 6 6
Od przepisu do praktyki
Prawo Spółek nr 11 ● listopad 2010
25