Recenzja rozprawy doktorskiej mgr Lamyi Edan Mohammed, pt

Dr hab. Radosław Bania, prof. nadzw. UŁ
Katedra Bliskiego Wschodu
i Północnej Afryki
Uniwersytet Łódzki
Recenzja rozprawy doktorskiej mgr Lamyi Edan Mohammed, pt. Arabic Manuscripts in
National Libraries of Arab World and their Preserving, Warszawa 2014, ss. 172., napisanej
pod kierunkiem prof. dr hab. Marka M. Dziekana
Wprowadzenie
Rozprawa doktorska mgr Lamyi Edan Mohammed poświęcona jest niezwykle istotnej
tematyce, zarówno w wymiarze analitycznym, jak i praktycznym. Problematyka zachowania
dziedzictwa kulturowego należy do jednych z najważniejszych zagadnień współczesności,
obecnych w działalności państw, jaki i instytucji międzynarodowych (np. UNESCO). W taką
problematykę doskonale wpisuje się zagadnienie zachowania piśmiennictwa narodowego. Na
podkreślenie zasługuje fakt, że postęp technologiczny, zarówno w zakresie sprzętu, jak i
oprogramowania komputerowego, otworzył nowe możliwości dla ochrony tego dziedzictwa.
Aktualnie proces digitalizacji jest poddawany szerokiej analizie naukowej z zakresu
bibliotekoznawstwa i archiwistyki. W ten dyskurs wpisuje się prezentowana rozprawa
doktorska, która dokonuje analizy tego procesu realizowanego przez biblioteki narodowe
współczesnych państw arabskich. Z powyższych powodów uznaję problematykę pracy za jak
najbardziej uzasadnioną i ważną zarówno w wymiarze poznawczym, jak i praktycznym.
1.
Założenia badawcze
Rozprawa poświęcona jest problematyce polityki prowadzonej przez biblioteki narodowe
państw zmierzającej do zachowania części dziedzictwa kulturowego w postaci manuskryptów,
które powstawały w arabsko-muzułmańskim kręgu cywilizacyjnym pomiędzy VII a XIX
wiekiem n.e. Szczególny obszar zainteresowania badawczego magister Lamii E. Mohammed
stanowi proces digitalizacji wskazanego powyżej materiału piśmienniczego. W tym względzie
doktorantka formułuje podstawowe pytania badawcze, a mianowicie stwierdza, że jej celem
jest - analiza przebiegu procesu digitalizacji zasobów manuskryptów znajdujących się w
bibliotekach narodowych; ustalenie jak zaawansowany jest to proces; jakie są najpoważniejsze
przeszkody w zastosowaniu tej technologii oraz w jaki sposób przezwyciężyć problemy
1
związane z digitalizacją zasobów, które pojawiają się w poszczególnych bibliotekach. Autorka
zdołała zdefiniować problem badawczy i opatrzeć go pytaniami badawczymi, które mają nie
tylko walor opisowy, ale przede wszystkim eksplanacyjny.
2.
Struktura rozprawy
Rozprawa doktorska (172 strony wydruku komputerowego) została podzielona na pięć
rozdziałów (1. The Manuscripts in Arabic Culture, 2. The History of Libraries in the Arab
World (till the establishment of national libraries), 3. National Libraries in Arab countries –
history and development, 4. The Activity of National Libraries in Arab Countries in the field
of manuscripts, 5. Digitalization of manuscripts in national Libraries of Arabic countries). W
strukturze poszczególnych
rozdziałów wydzielono
podrozdziały.
Rozprawa została
zaopatrzona we Wstęp (Introduction), Zakończenie (The final conclusions and recomendations)
oraz Bibliografię (The References). Poza wskazanymi podstawowymi częściami rozprawy,
Autorka umieściła w niej aneksy zawierające spis materiału ikonograficznego oraz tekst ankiety
(w języku angielskim i arabskim), która została wykorzystana do zgromadzenia danych
analitycznych. Zaproponowany podział struktury wewnętrznej jest właściwy. Autorka
zastosowała w tym względzie kryterium przedmiotowe, wskazując tym samym poszczególne
obszary analityczne, które zamierzała poddać analizie badawczej. Pod tym względem praca
stanowi spójną logicznie całość. Poszczególne rozdziały łączą się ze sobą tematycznie, przez
co została zrealizowana zasada podporządkowania. Problematyka jaka została uwzględniona w
poszczególnych rozdziałach wskazuje, że Autorka posiada świadomość najważniejszych
elementów badanego zjawiska, które zostało przedstawione w sposób kompletny.
3. Źródła i literatura przedmiotu
Analiza materiałów wykorzystanych w pracy wskazuje na znajomość przez Autorkę
podstawowego zasobu literatury przedmiotu. W załączonej Bibliografii wykazano 75 pozycji
o niejednorodnym pochodzeniu. Odnajdujemy pośród nich publikacje zwarte (monografie),
wieloautorskie oraz artykuły zamieszczane w periodykach naukowych. Uzupełniniem tych
publikacji są materiały opublikowane w Internecie. Składają się na nie artykuły w
internetowych wersjach periodyków naukowych oraz strony internetowe bibliotek narodowych
państw arabskich. Tak zgromadzony zasób publikacji zawiera w istocie podstawowy zestaw
literatury przedmiotu, który z pewnością wymagałby jeszcze uzupełnienia. Należy przy tym
podkreślić, że wszystkie wymienione powyżej materiały (poza jednym artykułem
polskojęzycznym) zostały opublikowane w języku angielskim. Szkoda, że Autorka nie
2
wykorzystała następującej publikacji: Bibliografia selektywna dotycząca digitalizacji
archiwów i bibliotek, a także e-Government i społeczeństwa informacyjnego w opracowaniu,
magistra
Jacka
(http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=19037&showContent=true).
Kamza
Chociaż
zestawienie to rejestruje piśmiennictwo według stanu z 2006 roku, to jednak wskazuje wiele
istotnych publikacji, zarówno polsko jak i obcojęzycznych, które Autorka powinna
wykorzystać, szczególnie omawiając aspekty teoretyczne i praktyczne procedury digitalizacji
zbiorów bibliotecznych. Zastanawiające jest, że doktorantka nie dokonała żadnego podziału
wewnętrznego w ramach spisu bibliograficznego, który określiłby hierarchię ważności
materiału badawczego. Materiał źródłowy rozprawy prezentuje się dość skromnie.
Podstawowych danych źródłowych dostarcza ankieta badawcza, która została samodzielnie
opracowana przez doktorantkę. Podstawowym celem ankiety jest zdobycie danych,
umożliwiających poszukiwanie odpowiedzi na pytania badawcze sformułowane we Wstępie.
W tym przypadku taka korelacja zachodzi. Ankieta składa się z pytań o charakterze
zamkniętym oraz opisowym. Taka konstrukcja kwestionariusza ankietowego pozwala na
uzyskanie danych pierwotnych, zarówno o charakterze jakościowym, jak i ilościowym, co jest
szczególnie ważne dla badania procesu realizacji danego zjawiska. Podsumowując, pomimo
szczupłości materiału badawczego o charakterze wtórnym oraz pierwotnym, uważa, że jego
zasób jest wystarczający aby zrealizować założenia badawcze ocenianej rozprawy doktorskiej.
Na podstawie analizy danych jakościowych i ilościowych, doktorantka zdołała przedstawić
interesujące wnioski końcowe.
4. Metody badawcze
Z oceną metod badawczych wykorzystanych w pracy związany jest dość istotny problem.
Mamy bowiem do czynienia z pewnym paradoksem. Polega non na tym, że metody te są w
pracy jak najbardziej stosowane. Odnajduję przede wszystkim zastosowanie metody
historycznej, krytycznej analizy tekstu, a przede wszystkim jakościowej i ilościowej analizy
danych pierwotnych. Tym samym autorka wykazała, że posiada prawidłowy warsztat
metodologiczny i jest w stanie zastosować go do rozwiązania poprawnie zdefiniowanego
zadania badawczego. Moją krytykę budzi jednak to, że metody te nie zostały omówione w
części wstępnej pracy. Obowiązkiem Autora, przede wszystkim w pracy na stopień naukowy,
a z taką pracą mamy tu do czynienia, jest wskazanie metod jakie zostaną zastosowane dla
realizacji zadania badawczego i wskazanie, jakie z nich zostaną wykorzystane dla realizacji
poszczególnych jego etapów. Powtórzę jednak, że Autorka w istocie wykorzystuje te metody i
3
dzięki ich zastosowaniu w sprawny sposób przedstawia analizowaną problematykę, dochodząc
do interesujących konkluzji.
5. Ocena prezentacji treści rozprawy i realizacji wskazanego problemu badawczego
Analiza tekstu rozprawy doktorskiej skłania do podniesienia następujących uwag. Sposób
prezentacji procesu badawczego należy uznać za poprawny. Rozprawę rozpoczyna Wstęp
określający zakres prowadzonej analizy badawczej. Odnosząc się do treści zwartych w tej
części pracy należy podjąć kilka wątków krytycznych. Przede wszystkim, pomimo tego, że
Autorka sformułowała istotne dla problematyki pracy pytania badawcze, to jednak zabrakło
wskazania hipotez badawczych, których weryfikacja stanowi o istocie zadania badawczego.
Takie hipotezy mogłyby chociażby dotyczyć zagadnienia ewaluacji polityki digitalizacji i
ochrony dziedzictwa kulturowego prowadzonej przez biblioteki narodowe państw arabskich.
Moim zdaniem, zabrakło we Wstępie omówienia jeszcze innych ważnych kwestii. Przede
wszystkim brakuje określenia metod badawczych, które zostały zastosowane dla poszukiwania
odpowiedzi na pytania badawcze. Brakuje również omówienia ilościowego i jakościowego
materiału badawczego wykorzystanego dla napisania rozprawy. Kwestia przeanalizowania
rodzaju i znaczenia materiału źródłowego została ledwie zasygnalizowana. Brakuje również
omówienia wykorzystanej przez Autorkę literatury przedmiotu. Należy zaznaczyć, że zasób
literatury przedmiotu zdecydowanie wykracza poza liczbę publikacji wykazanych w
bibliografii. Analiza literatury przedmiotu wskazuje na znajomość danej problematyki i służy
wskazaniu, jakie tezy funkcjonują w międzynarodowym obrocie naukowym. Kolejną kwestią
jest ograniczone wykorzystanie polskiej literatury przedmiotu odnoszącej się do problematyki
badania, katalogowania i digitalizowania zbiorów bibliotecznych, w tym literatury
rękopiśmiennej. W załączonej bibliografii Autorka wymienia jedną pracę polskojęzyczną.
Zatem nic nie stało na przeszkodzie, aby rozszerzyć zasób literatury polskojęzycznej.
Przykładowo upomniałbym się chociażby o monografię D. Paradowskiego, Digitalizacja
piśmiennictwa, Warszawa 2010.
Rozdział pierwszy pracy wprowadza nas w szeroko rozumianą problematykę rękopisów
pochodzących z arabsko-muzułmańskiego kręgu cywilizacyjnego W istocie otrzymujemy tutaj
szereg informacji o charakterze historycznym, związanych z technicznymi aspektami procesu
tworzenia manuskryptów. Autorka omawia różne rodzaje manuskryptów biorąc pod uwagę
technikę wytwarzania materiału piśmienniczego, narzędzia pisarskie, sposoby kopiowania, a
także gromadzenia i przechowywania zespołów manuskryptów, począwszy od kształtowania
się cywilizacji muzułmańskiej, po dzieje współczesne. W ten sposób doktorantka wykazała całe
bogactwo problematyki związanej tworzeniem literatury rękopiśmiennej w świecie arabskim.
4
Należy jedynie żałować, że nie otrzymujemy chociaż częściowej analizy jakościowej,
ukazującej bogactwo treści jaki znajduje się w arabsko-muzułmańskiej literaturze
rękopiśmiennej.
Problematyka, ta jest w dalszej kolejności rozwijana w rozdziale drugim, który jest poświęcony
procesowi powstawania bibliotek w państwach arabskich. Autorka zauważa, że w świecie
muzułmańskim tworzenie bibliotek było praktyką powszechną. Wraz z rozwojem
piśmiennictwa pojawiła się praktyczna potrzeba jego gromadzenia i doskonalenia. Autorka
wskazała najważniejsze centra kulturalne świata islamu i biblioteki, które powstawały na
Bliskim Wschodzie w okresie ummajdzkim, abbasydzkim, a także pod rządami Osmanów. O
ile aspekty historyczne w rozwoju bibliotek w świecie są w tym rozdziale przez doktorantkę
zauważone, to jednak przede wszystkim rozdział ten zawiera analizę procesu powstawania
współczesnych, narodowych bibliotek w państwach arabskich. Interesującym i ważnym
aspektem całego zagadnienia, jest zwrócenia przez autorkę uwagi na pojawienie się na Bliskim
Wschodzie instytucji kulturalnych świat zachodniego, którym towarzyszyło tworzenie
bibliotek na wzór zachodni. Autorka dostrzega w tym ważny impuls dla wytworzenia się
współczesnego modelu biblioteki w państwach bliskowschodnich. Pozytywnie należy ocenić
również wykazanie, że władcy państw arabskich w okresie Nahdy dążyli do modernizacji kraju,
tworząc instytucje wzorowane na świeci zachodnim, nie tylko w wymiarze gospodarczym,
politycznym, czy militarnym, ale również kulturowym. Kolejnym impulsem dla tworzenia
bibliotek w państwach bliskowschodnich był zmierzch zależności imperialnej na Bliskim
Wschodzie. Autorka wykazała jak przebiegał proces tworzenia współczesnych bibliotek w
państwach arabskich. Na korzyść zapisuję Doktorantce przede wszystkim wskazanie
uwarunkowań tego procesu, jak i wykazanie, że współczesne biblioteki narodowe w tej części
świata są tworzone i rozwijane zgodnie z zasadami współczesnego bibliotekoznawstwa. W tym
względzie instytucje państw arabskich dążą do zachowania standardów międzynarodowych.
Rozdział trzeci wymaga najmniej komentarzy i uwag. Stanowi on wprowadzenie do dwóch
pozostałych, w których Autorka dąży do omówienia podstawowej problematyki badawczej.
Znajdujemy w tym rozdziale przedstawienie współczesnych bibliotek narodowych państw
arabskich. Prezentacja ta jest dokonana według ujednoliconego modelu. Autorka przedstawiła
takie zagadnienia, jak powołanie do życia danej instytucji, jej strukturę, przydzielone zadania.
Należy wskazać, że w tej części pracy omówiono również zbiory manuskryptów, zarówno pod
względem ilościowym, jak i przedmiotowym.
Tym samym otrzymujemy zasób danych
porządkujących zagadnienie procesu gromadzenia księgozbiorów w poszczególnych
bibliotekach narodowych.
5
Rozdział ostatni jest najważniejszy z punktu widzenia zadania badawczego wyznaczonego w
rozprawie. Zawiera on analizę procesu digitalizacji zbiorów rękopiśmiennych w przywołanych
w tekście bibliotekach narodowych. Doktorantka zaprezentowała w tym rozdziale zagadnienie
przebiegu procesu digitalizacji zbiorów realizowanego w bibliotekach narodowych, opierając
swoją analizę nie tylko na ogólnie dostępnych danych wtórnych, ale na przeprowadzonej i
przygotowanej przez siebie ankiecie. Analiza badawcza ukazała jak ze złożonym zagadnieniem
mamy do czynienia, w przypadku podjęcia wysiłków zachowania zbiorów w postaci
depozytorium elektronicznego. Doktorantka wykazała, że biblioteki dokonujące procesu
digitalizacji swoich zbiorów (manuskrypty), stosują uznane standardy międzynarodowe.
Standardy te dotyczą zarówno technicznego procesu digitalizacji, jak i tworzenia repozytorium
elektronicznego z wykorzystaniem baz danych zawierających dane katalogowe oraz
zeskanowane wolumeny poszczególnych rękopisów. Doktorantka omówiła najważniejsze
narzędzia elektroniczne stosowane w procesie digitalizacji. Przede wszystkim wskazała, że
najwartościowsze są te, które umożliwiają rozpoznawanie tekstu w zeskanowanym
dokumencie (tzw. OCR, lub jego bardziej zaawansowana wersja – ICR). Tego typu narzędzia
są pomocne w pracy z tekstem, z punktu widzenia odbiorcy (np. badacza). Umożliwiają one
poszukiwanie w tekście elektronicznym, poszukiwania konkretnego ciągu znaków.
Doktorantka wskazała, przy tym, że powyższa forma narzędzia digitalizacji, ze względu na
problemy z właściwym odczytywaniem przez program teksty odręcznego, wymaga
monitorowania ze strony bibliotekarz wyposażonego w praktyczną wiedzę w zakresie technik
rękopiśmiennych stosowanych przez autorów, lub kopistów manuskryptów. W tym rozdziale
znajdują się również uwagi dotyczące uzasadnienia stosowania procedur zachowywania
księgozbioru w formie elektronicznej. Autorka wykazała, że celem tym jest fizyczna ochrona
dzieł piśmiennictwa, ale również umożliwienie. Po omówieniu ogólnych zagadnień
technicznych i proceduralnych związanych z digitalizacją zbiorów bibliotecznych, doktorantka
omówiła te zagadnienia w odniesieniu do wskazanych w tekście bibliotek. Dokonała przy tym
metodologicznego zabiegu ujednolicenia modelu analizy. Zostało to poczynione poprzez
postawienie szeregu pytań zmierzających do ustalenia genezy procesu digitalizacji w danej
bibliotece, rodzaju dokumentów poddanych temu procesowi, wskazania klucza, który został
zastosowany przy wyborze konkretnych typów manuskryptów, a w dalszej kolejności
technicznych aspektów całego procesu oraz współpracy w tym względzie pomiędzy
bibliotekami lub innymi instytucjami dysponującymi stosowną wiedzą i oprzyrządowaniem.
Analiza pozyskanych danych pozwoliła na uzyskanie interesującego obrazu analizowanego
procesu bib arabskich zbiorów rękopiśmiennych. Autorka wyrkazała, że pojedyncze biblioteki
6
państw arabskich stosunkowo wcześnie rozpoczęły proces digitalizacji swoich zbiorów, jeszcze
w początkach lat 90. XX wieku. Natomiast większość przystąpiły do realizacji tego zadania w
połowie lub pod koniec pierwszej dekady XXI wieku. Interesujące przy tym jest, że proces
digitalizacji nie został jeszcze rozpoczęty w niektórych bibliotekach państw Zatoki. Co ukazuje,
że zasoby finansowe niekoniecznie są czynnikiem sprzyjającym podjęciu zadania z jednej
strony technicznego. Autorka wskazała również, że procedury i instrumenty stosowane przez
biblioteki narodowe dla tworzenia elektronicznego zasobu są oparte na uznanych procedurach
i technikach międzynarodowych.
6.
Konkluzja
Podsumowując należy stwierdzić, że rozprawa doktorska Lamyi Edan Mohhamed jest udanym
studium zagadnienia digitalizacji zbiorów manuskryptów w krajach arabskich. Zastosowane
narzędzia i techniki badawcze pozwoliły na sformułowanie uzasadnionych wniosków,
zgodnych z charakterem zgromadzonego materiału badawczego. Rozprawa pod względem
formalnym jest poprawnie skonstruowana, napisana językiem komunikatywnym (chociaż
zdarzają się Autorce błędy językowe, interpunkcyjne, czy składniowe, a także literówki). Praca
została wyposażona w niezbędny aparat naukowy. Szkoda tylko, że nie zamieszczono żadnych
tabel pozwalających na zestawienie ze sobą danych ilościowych wykorzystanych w pracy.
Autorka wykazała się umiejętnością zdefiniowania problemu badawczego, właściwego jego
rozwiązania
przy
wykorzystaniu
stosownych
w
reprezentowanej
dziedzinie
nauk
humanistycznych metod i technik badawczych. Szkoda tylko, że momentami powstaje
wrażenie ich intuicyjnego stosowania (o czym pisałem już wcześniej). Biorąc pod uwagę
analizę treści rozprawy, zastosowanych w niej metod badawczych oraz zamieszczonych i
poddanych pozytywnej argumentacji wniosków, uważam, że rozprawa doktorska spełnia
wymogi określone w ustawie z 14 marca 2003 r. o stopniach i tytule naukowym oraz o
stopniach i tytule w zakresie sztuki. Wnioskuję o przyjęcie przedstawionej rozprawy oraz
skierowanie jej do dalszego procedowania w przewodzie doktorskim.
Łódź, 29.04.2015 r.
dr hab. Radosław Bania
7