Wpływ analizy transakcyjnej na kształtowanie postaw

Zeszyty
Naukowe nr
715
Akademii Ekonomicznej w Krakowie
2006
Andrzej Olak
Studium Doktoranckie Wydziału Zarządzania
Wpływ analizy transakcyjnej
na kształtowanie postaw
interpersonalnych w organizacji
1. Wstęp
Każda działalność gospodarcza, wszelki biznes, jest zjawiskiem społecznym.
W spojrzeniu na gospodarkę dominuje idea „kultury zrzeszeń”, zespołów, co jest
niewątpliwym symptomem postępu. Za fundamentalną strukturę życia gospodarczego uznaje się ludzi stowarzyszonych w organizacji. Zakładowym i społecznym
zadaniom będzie można sprostać tylko dzięki intensywnej kooperacji i ambitnym
zespołom. Stąd tak ważna staje się umiejętność porozumiewania się.
W relacjach społecznych zaspokajamy wiele ważnych potrzeb. Realizujemy się
dzięki współdziałaniu i nieustannemu komunikowaniu się. To wymusza otwartość,
która wzmacnia więzi międzyludzkie. Komunikację interpersonalną należy więc
rozumieć jako pewien rodzaj kontaktu, jako związek postrzegany relacyjnie, jako
część tego, co dzieje się pomiędzy osobami. Zdolność porozumiewania się z innymi
jest uzależniona w jednakowym stopniu od zdania sobie sprawy z tego, co oznacza fakt, że komunikacja zachodzi pomiędzy osobami, a także od rozumienia, co
oznacza bycie osobą.
Jest więc wiele powodów, by rozwijać ową umiejętność „pomiędzy”. Bez tego
trudno opanować zagniewanie, czy wręcz złość na kogoś, kto nas krytykuje lub też
uczucie niepewności, czy więcej, zagrożenia w sytuacji, kiedy jesteśmy oceniani
lub poddawani kontroli. Trudno nam również będzie nadążyć za zmieniającymi
się czynnikami wpływającymi na nasze stosunki z bliskimi.
Celem artykułu jest zwrócenie uwagi na analizę transakcyjną, której stosowanie w życiu gospodarczym przyczynia się w wymierny sposób do lepszej, skuteczniejszej komunikacji. Tym samym pozwala na wydajniejszą pracę zespołową, bez
ZN_715.indb 65
1/30/08 1:08:43 PM
66
Andrzej Olak
konieczności rezygnowania z własnego stylu bycia. Dzięki umiejętnemu ukazaniu
niezrozumiałych, sprzecznych bądź rozbieżnych informacji, można wyeliminować
przeszkodyw porozumiewaniu się. Zastosowanie analizy transakcyjnej umożliwia
lepsze odczytywanie problemów innych i, co ważne, sprawia, że można je omawiać bez większych trudności (łatwość terminologii jaką się posługuje).
2. Sfery analizy transakcyjnej
Analiza transakcyjna wyjaśnia zachowania ludzi. To jeden z kierunków psychologii wywodzący się z praktyki terapeutycznej. Początek dał jej w latach pięćdziesiątych amerykański lekarz psychoanalityk E. Berne. Można wyróżnić cztery
jej zakresy:
– analizę strukturalną, która odnosić się będzie do struktury osobowości człowieka, a więc najogólniej rzecz ujmując do tego, co zachodzi w człowieku,
– analizę transakcyjną, zajmującą się komunikacją interpersonalną,
– analizę gry, wyjaśniającą serię „komplementarnych” transakcji ukrytych,
prowadzących do określonego celu,
– analizę skryptu, szukającą odpowiedzi, co z przeszłości każdego człowieka
ma wpływ na jego zachowania komunikacyjne.
3. Rozumienie transakcji. Model osobowości
Definiując pojęcie komunikacji międzyludzkiej, psychologowie zwracają
uwagę na trzy zasadnicze sprawy:
– „że komunikowanie się w tym znaczeniu, w jakim się posługujemy, dotyczy
ludzi, a zatem jego rozumienie wiąże się ze zrozumieniem występujących między
nimi związków,
– że komunikowanie polega na dzieleniu się znaczeniami, co wskazuje, że jeśli
ludzie mają się porozumiewać ze sobą, to muszą zgodzić się co do definicji terminów, którymi się posługują,
– że komunikowanie się jest symboliczne – gesty, dźwięki, litery, liczby i słowa
mogą jedynie przedstawiać pojęcia, które mają przekazywać lub stanowić ich
przybliżenie.
Przekaz emocjonalny jest podstawą naszej orientacji w świecie stworzonym w trakcie relacji z drugim człowiekiem. ,,Otóż przestrzeń relacji z innymi
organizują nam w pierwszej kolejności informacje wydrukowane przez rodziców,
których […] nazywać będziemy Figurami Emocjonalnymi (FE). W siatce układów
odniesienia są one strażniczkami określonego porządku wartościowania. To FE
decydują co jeść, kiedy spać, jak wyglądać, co myśleć itp.” Relacje z nimi pozwa-
ZN_715.indb 66
1/30/08 1:08:44 PM
Wpływ analizy transakcyjnej na kształtowanie postaw…
67
lają nam na osiągnięcie pewnej, potrzebnej harmonii wewnętrzneji zewnętrznej.
„Osiąganie tej harmonii jest niemożliwe bez systematycznego i codziennego
treningu ról, polegającego na ciągłym uaktywnianiu trzech elementów: pierwszy
to brak możliwości weryfikacji informacji przez nie sygnowanych, drugi, przydawanie im kategorii nieomylności (bo czyż może istnieć doskonalszy lider i mistrz
dla dziecka niż własny rodzic?), trzeci, to ciągła identyfikacja z ich zachowaniami i działaniami, polegająca głównie na systematycznym porównywaniu ich
możliwości z naszymi [Gruszewska 1999, s. 75].”
Jak wynika z powyższych spostrzeżeń, w człowieku zachodzą procesy i działają czynniki, z których on sam nie bardzo zdaje sobie sprawę. Czynniki te, przy
zastosowaniu odpowiednich środków, należy doprowadzić do jego świadomości.
Meritum staje się zaspokajanie nie wewnętrznych potrzeb i popędów człowieka,
ale pokazanie i, co ważne, aktywizowanie jego wewnętrznych możliwości, ujmując
inaczej, chodzi o jego samorealizację. Naczelną przyczyną hamującą ujawnianie
się i rozwój sił wewnętrznych człowieka są społeczno-kulturowe, a zwłaszcza zinstytucjonalizowane, warunki jego życia. Należy więc dążyć do uwolnienia go od
tych hamulców.
Człowiek powinien mieć możliwość realizowania się w określonej sytuacjii
uwalniania się od czynników go blokujących. Każdy z nas ma zdolność przenikania istoty świata i każdy powinien robić to na swój indywidualny sposób.
Wytwarzając własny obraz świata i siebie samego, chcemy ten obraz realizować.
Ważne jest przyjęcie, że istnieje niezmienna natura człowieka, która obok elementów gatunkowych zawiera także elementy indywidualne. Składają się na nią więc
zarówno cele (motywy), jak i możliwości każdego człowieka. Pamiętać też trzeba,
że jest on słaby i to główny powód ulegania nawykom, presji kulturowej i postawom innych ludzi. Natura dążyć będzie do uwolnienia się od tych nacisków i do
własnej samorealizacji. Jeśli się to nie powiedzie, człowiek traci wiarę we własne
siły i wiarę w siebie.
Wśród potrzeb człowieka trzeba także zwrócić uwagę na potrzeby deficytu i potrzeby rozwoju. Te ostatnie motywują nas do osiągania coraz większego
poziomu wewnętrznej integracji i samoakceptacji. Każdą więc jednostkę należy
traktować jako „unikalną strukturę możliwości”. Charakteryzujący współczesnego
człowieka lęk wynika z niezrealizowania możliwości. Każdy tworzy strukturę
swego bytu. Fałszywy obraz własnej osoby, niespełnienie się, będzie bezpośrednio
rzutować, na fałszywy obraz innych. Zamiast bowiem kontaktu z drugą osobą,
będzie miał kontakt z tworami własnej wyobraźni.
Transakcję w rozumieniu analizy transakcyjnej należy pojmować jako podstawową jednostkę stosunków społecznych. Składa się na nią bodziec transakcyjny i odpowiedź transakcyjna. Odpowiedź rozmówcy to nie tylko reakcja na
to, co usłyszał, ale także co sądzi o swoim interlokutorze. Transakcje są więc
ZN_715.indb 67
1/30/08 1:08:44 PM
Andrzej Olak
68
bardzo ważnym składnikiem komunikacji interpersonalnej. E. Berne pisze: „Jeżeli
dwoje lub więcej ludzi spotyka się w gromadzie, prędzej czy później któryś z nich
przemówi lub w inny sposób okaże, że zauważa inne osoby. Nazywa się to bodźcem transakcyjnym. Wówczas inna osoba odezwie się albo uczyni coś, co będzie
w pewien sposób związane z tym bodźcem, a co nazwiemy reakcją transakcyjną”
[Berne 2000, s. 21]. Istotne jest oczekiwanie na aprobatę ze strony innych, impuls,
gest przez nich transponowany.
Stosujący analizę transakcyjną wychodzą z założenia, że każdy z nas znajduje
się w danym momencie w jakimś stanie ego. E. Berne wyróżnił i opisał trzy jego
stany: Rodzica, Dorosłego i Dziecka, uznając, w odróżnieniu od freudowskiego
superego, że są one w pełni świadome i że świadomość, obok wiedzy o sobie,
odgrywa zasadniczą rolę w kierowaniu zachowaniem człowieka. To, jak się zachowujemy w relacjach z innymi, zależy więc od któregoś z tych stanów. Jest rzeczą
prawdopodobną, że pomiędzy tymi stanami toczyć się będzie swoisty wewnętrzny
dialog.
Ego
Rodzicielskie:
krytyczne
(karzące) lub
wspierające
Ego
Dorosłe –
mediator
Ego
Dziecięce:
naturalne,
dostosowane,
zbuntowane
Rys. 1. Model osobowości według analizy transakcyjnej
Źródło: [Berne 2000, s. 17].
Rodzic jest stanem zarysowującym się w wyniku wczesnodziecięcych doświadczeń w kontaktach z osobami ważnymi, znaczącymi i są to najczęściej rodzice.
Używają oni często słów: „powinieneś”, „musisz”, „trzeba”, „koniecznie”, „nigdy”,
które przekładają się na zdania oceniające, wartościujące, zabraniające bądź
karzące. W ten sposób przekazują swoje postawy, które mają wpływ na zachowania dzieci przez całe życie. Nasuwa się w związku z tym myśl, iż Rodzic to element
ZN_715.indb 68
1/30/08 1:08:44 PM
Wpływ analizy transakcyjnej na kształtowanie postaw…
69
„normatywny” w strukturze ego. Od tego, jak często i z jaką siłą te normy i zasady
będą przekazywane, czy pojawi się sankcja (poczucie winy), można przywołać
obraz (stan) Rodzica: opiekuńczego lub karzącego. W związku z tym można
wyróżnić szczególną formę Rodzica określaną jako „bolesny wewnętrzny krzyk”,
powodujący zrodzenie się bardzo niskiej samooceny, a także myśli samobójczych.
Rozwija się on w interakcjach pomiędzy rodzicami i dziećmi, które charakteryzują
się poniżaniem, ośmieszaniem, brakiem najmniejszej choćby akceptacji. Obrazować je mogą zdania: „Nie mogę już na ciebie patrzeć”, „Niczego nie potrafisz
zrobić należycie”, „Jesteś nieudacznikiem”.
Dziecko, zdaniem E. Berne, to „stan psychiczny, w którym przeżywamy różne
emocje i popędy, działając w sposób spontaniczny”. Można wyróżnić kilka stanów
Dziecka: Dziecko spontaniczne – gdy w naszym działaniu niczym nie jesteśmy
krępowani, nie podlegamy żadnym zasadom; Dziecko przystosowane – ten stan
pojawia się wówczas, gdy, doznając różnych emocji, postępujemy tak, by nie spowodować poczucia winy, odtrącenia, czy wstydu; Dziecko zbuntowane – ten stan
pojawia się wtedy, gdy działamy, odrzucając wszelkie zasady.
Ostatnim wyróżnionym stanem ego jest Dorosły. Jemu przypisuje się największą rolę w kształtowaniu osobowości człowieka. Można go nazwać „mediatorem” pomiędzy Dzieckiem, a Rodzicem. Z jednej strony zaspokaja potrzeby
dziecka, a z drugiej kierującego się określonymi normami i zasadami Rodzica.
Pojawi on się także w interakcjach między dwoma osobami. Do zdań właściwych
Dorosłemu należeć będą zwroty: „dostrzegam dla siebie korzyść”, „sądzę, że to
opłacalne”, „rozumiem to tak”, „warto to zrobić”, „muszę na to spojrzeć obiektywnie”, „nie słyszałem tego”, „widzę to”.
Jeśli będziemy wiedzieli, z jakiego stanu ego wynika nasze zachowanie, a także
zachowanie innych, to wówczas pojawi się możliwość świadomego oddziaływania
na przebieg rozmów. Zachowanie zmierzające do rozwiązania problemu wypływa
zazwyczaj z ego dorosłego. Jeżeli pracownik nie potrafi przygotować właściwie
zleconego zadania projektowego, to przełożony może na tę sytuację zareagować
na kilka sposobów:
a) „Niczego nie potrafi Pan wykonać dobrze!”
b) „Proszę przeglądnąć zbliżone projekty i spróbować znaleźć dobre rozwiązanie”.
c) „Sam nie wiem, jak mogę Panu pomóc”.
Reakcja ego rodzicielskiego (a) oraz reakcja ego dziecięcego (c) nie zbliży nas
do rozwiązania problemu. Odniesienie się do zachowania ego dorosłego jest ważnym elementem „treningu zachowania” w analizie transakcyjnej.
ZN_715.indb 69
1/30/08 1:08:45 PM
70
Andrzej Olak
4. Odmienne stany naszego ego. Egogram
Znaczące dla stosunków interpersonalnych będzie rozpoznanie i uświadomienie, jak często i z jakim natężeniem ujawniają się w nas na co dzień odmienne
stany ego. Pomocnym w tej mierze okazać się może egogram, który jest graficznym przedstawieniem tych stanów. Pozwala on na orientację, jak rozkłada się nasza
energia na odmienne obszary naszego działania oraz jak silnie występują w nas
poszczególne stany ego. Powstaje on na podstawie ankiety dotyczącej analizy
transakcyjnej, zawierającej pytania odnoszące się do poszczególnych stanów ego.
Analiza egogramów pokazuje, że wyraźna dominacja jednego ze stanów wskazywać będzie na działanie w sytuacjach nacisku, presji. Wówczas trudno nam zmienić ten stan na inny, a to prowadzi do „selekcji zdolności postrzegania”. W danej
chwili widzę jedynie to, co uzasadnia moje postępowanie i nic poza tym. Niewielkie różnice między stanami ego pozwalają na natychmiastowe przechodzenie
pomiędzy nimi. Należy jednak pamiętać, że wartości, jakie uzyskamy, zależeć
będą również od tego, jakiej dotyczą branży, wykształcenia badanych, a także
wieku, płci, stanowiska itp.
Ankietę analizy transakcyjnej i na jej podstawie egogram można znaleźć
w książce K. Kälina, P. Muriego pt. Kierować sobą i innymi. Zwrócić należy
uwagę także na przykłady zalet i wad bardziej lub mniej wykształconych stanów
ego, które podają wymienieni autorzy.
Kiedy poddajemy egogramy analizie, musimy zawsze mieć na uwadze, że jest
to zawsze stan na teraz, na daną chwilę, a nawet moment. Patrzenie transakcyjne
podkreśla podmiotowość człowieka, a także fakt, że jesteśmy istotami wciąż się
zmieniającymi zarówno zewnętrznie, jak i wewnętrznie. Zdani jesteśmy na ruch,
czy tego chcemy, czy nie. Zmianie ulegają nasze poglądy, idee, uczucia. Musimy to
brać pod uwagę. Kim innym byliśmyw okresie dojrzewania, kim innym jesteśmy
teraz. Zmienia nas szkoła, studia, praca. Doświadczamy wielu relacji, które w zdecydowany sposób czynią nas innymi osobami. Odmienia nas zarówno sukces, jak
i porażka. Odniesienie transakcyjne przyjmuje, że ludzie zmieniają się pod wpływem komunikowania. Transakcję trzeba więc rozumieć jako proces, w którym „istnienie i natura wszystkich części i aspektów konkretnego wydarzenia określana jest
poprzez aktywne uczestnictwo w tym wydarzeniu”. Inaczej, patrzenie transakcyjne
pozwala dostrzec istnienie i naturę drugiego człowieka, z którym się komunikujemy, a także zrozumieć, „że nasze tożsamości są wynikiem negocjacji między
ludźmi [English, Champneey 2002, s. 561].
Mając taki ogląd komunikacji, można przydać jej określenia typu „ekspresyjna”, „instrumentalna”. Pierwsze będzie oznaczało mowę myśli i uczuć
(nasze wnętrze). Drugie określenie to dochodzenie do celu, osiągnięcie efektu,
czy produktu. Trzecie to rozumienie, że w trakcie komunikacji zmieniamy się.
Jeśli tak jest, to oznacza, że komunikacja „buduje osobę”. Jest procesem, który
ZN_715.indb 70
1/30/08 1:08:45 PM
Wpływ analizy transakcyjnej na kształtowanie postaw…
71
ma wpływ na fakt „kim jesteśmy”. Istnieje więc zależność pomiędzy „jakością
komunikacji” i „jakością życia”, między tym, w jaki sposób słuchamy, a tym, kim
jesteśmy. Nasza tożsamość zmienia się w wyniku relacji z innymi. Komunikując
się z innymi współtworzymy ją. Spojrzenie transakcyjne na komunikację polegana obserwacji komunikujących się osób, skupianiu się na kontakcie pomiędzy
nimi, a także obserwowaniu, w jaki sposób ich tożsamości ulęgają zmianie, jak są
definiowalne.
Tabela 1. Przykłady zalet i wad mocno lub słabo wykształconych stanów „ja”
Wyszczególnienie
Krytyczne „ja” rodzicielskie
Zalety
Wady
Wspierające „ja” rodzicielskie
Zalety
Wady
Dorosłe „ja”
Zalety
ZN_715.indb 71
Zachowanie interpersonalne
mocno wykształcone
– potrafi szybko podejmować decyzje w sytuacjach
krytycznych
– przykłada wagę do tradycji
i norm
słabo wykształcone
– nie robi wrażenia autorytatywnego
– jest elastyczny
– nie jest skostniały
– jest otwarty na inne opinie
i zdania
– raczej odrzuca nowości
– nieefektywny
– jest nietolerancyjny
– prowokuje do manipulacji
– gnębi
– mało skuteczny
– jest przesadnie krytyczny
– zniechęca
– reaguje ze złością, przemocą
i agresją
– stwarza poczucie bezpieczeństwa
– wykazuje zrozumienie
– słucha cierpliwie
– wspiera
– jest troskliwy
– wymaga samodzielności
– współpracowników
– pozwala im działać
– zleca wiele spraw
– nadopiekuńczy
– „chce tylko dobra innych”
– uzależnia innych od siebie
– utrudnia bądź uniemożliwia
samodzielność współpracowników
– wykazuje mało zrozumienia
– rzadko chwali
– odnosi wszystko do siebie
– często czuje się samotny
– zadaje wiele pytań
– docieka przyczyn
– przykłada wagę logiki
– konflikty rozwiązuje przez
efektywną kooperację
– słabo wykształcone „ja”
dorosłe nie posiada zalet
1/30/08 1:08:45 PM
Andrzej Olak
72
cd. tabeli 1
Wyszczególnienie
Wady
Dziecięce „ja” naturalne
Zalety
Wady
Dostosowane „ja dziecięce”
Zalety
Wady
Zachowanie interpersonalne
mocno wykształcone
słabo wykształcone
– rzadko okazuje swoje
uczucia
– przesadnie kontroluje
– pracuje jak robot
– ma skłonność do przesadnego perfekcjonizmu
– nie uczy się na doświadczeniach
– jest zmienny
– jest nieobliczalny
– ma małe poczucie własnej
wartości
– pełen fantazji
– robi wrażenie dowcipnego
– szarmancki
– spontaniczny
– otwarty
– okazuje uczucia
– korzysta z życia
– sprawia wrażenie spokojnego
– trzyma się mocno ziemi
– impulsywny
– traci panowanie nad sobą
– bezwzględny
– chaotyczny
– sprzeczny
– choleryczny
– nieczęsto okazuje uczucia
– trzyma się na uboczu
– oschły
– przejawia tendencje do
stanów depresyjnych
– sprawia wrażenie mało
ożywionego
– uwzględnia innych
– potrafi zawierać kompromisy
– postępuje według norm,
praw i wytycznych
– mówi, co myśli
– kroczy własnymi drogami
– broni swego zdania
– jest nieprzekupny
– przesadnie dostosowany
– łatwo się wycofuje
– obawia się, że popełni błąd
– szybko rezygnuje
– łatwo ustępuje
– nie zauważa innych
– brak mu talentów dyplomatycznych
– nie potrafi zawierać kompromisów
– nieuprzejmy
– „Jedni mnie znają, inni
mogą mnie pocałować
gdzieś…”
– mało kooperatywny
Źródło: [Kalin, Muri 1998].
Naiwnością będzie przekonanie, że spostrzega się i obserwuje innych
ludzi w sposób poprawny, rzeczywisty i pozbawiony uprzedzeń. Dlaczego?, bo
nie istnieje obiektywny świat osób. Nasze postrzeganie osób ma wiele wymiarów.
ZN_715.indb 72
1/30/08 1:08:45 PM
Wpływ analizy transakcyjnej na kształtowanie postaw…
73
Nigdy nie poznamy dogłębnie i do końca ludzkiej natury. Patrząc na innych, wygłaszając o nich ocenę, powinniśmy wziąć pod uwagę, że jest to wyłącznie nasza
ocena, nasze spojrzenie i że wcale nie musi być ono zgodne z rzeczywistością.
Z powyższych przemyśleń wynika, że nadrzędnym celem analizy transakcyjnej staje się wzmacnianie ego dorosłego, by przydać mu jak najwięcej energii
tak potrzebnej do samodzielnego decydowania o tym, jaki rodzaj postępowania
wybierze w danej chwili. Egogram naszych oczekiwań co do zachowań interpersonalnych przedstawiałby się w przybliżeniu jak na rys. 2.
100
80
60
40
20
0
krytyczne, karzące ego rodzicielskie
wspierające ego rodzicielskie
ego dorosłe
naturalne ego dziecięce
dostosowane ego dziecięce
Rys. 2. Egogram oczekiwań co do zachowań interpersonalnych
Źródło: opracowanie własne.
Zapewne egogram oczekiwań każdego z nas (co do rozłożenia energii) będzie
przedstawiał się inaczej. Różne bowiem zawody odmiennego wymagają podejścia
do sposobu komunikowania i wzajemnych transakcji. Jednak pewne jest dążenie
każdego, niezależnie czy jest przedsiębiorcą, naukowcem, lekarzem, monterem,
urzędnikiem, czy gospodynią domową do tego, by jego zachowaniem kierowało
ego dorosłe. Zadbamy też zapewne o to, by na dziecięcą radość życia (ego naturalne) oraz dostrzeganie potrzeb innych (opiekuńcze ego rodzicielskie) przypadło
więcej energii, kosztem ego rodzicielskiego krytycznego / karzącego i dziecięcego
dostosowanego.
ZN_715.indb 73
1/30/08 1:08:46 PM
74
Andrzej Olak
5. Przyjmowane postawy egzystencjalne wobec
siebie i innych
Od tego, jakie będziemy przyjmowali postawy wobec siebie i innych, będzie
zależało poczucie własnej wartości i sposób zachowania w organizacji. Zachodzą
bowiem indywidualne czynniki wyboru, czy też pewne społeczne ograniczenia
zachowań. Coś lubimy, a czegoś nie (tego „nie” będziemy unikali), pojawiają
się społeczne ograniczenia (jakiś nacisk grupy / zespołu na zmianę naszej
postawy), w danym czasie mamy inne (sprzeczne) poglądy (w stosunku do grupy / zespołu).
Nie bez wpływu na postawy i zachowania pracownicze, a w efekcie na skuteczność zawodową, pozostaje osobowość człowieka. Do najważniejszych jej cech
zalicza się: ekstrawersję (asertywność), życzliwość (zaufanie), emocjonalność,
otwartość na współpracę. S.P. Robbins w książce pt. Zachowania w organizacji,
zwraca uwagę na jeszcze kilka innych, nie mniej istotnych cech, wpływających na
postawy i zachowania się ludzi w organizacji. Należą do nich: poczucie umiejscowienia kontroli, autorytaryzm, makiawelizm, samokontrola i skłonność do
ryzyka.
Ważną dla organizacji, której podstawą działania jest praca w zespole / grupie,
staje się umiejętność jej członków rozpoznawania i rozumienia cech osobowościowych i związanych z nimi zachowań. Dzięki temu lepiej i skuteczniej analizuje się
problemy merytoryczne, podejmuje decyzje, koordynuje osiągnięcia poszczególnych osób z celami zespołowymi. Wpływa to również na umiejętność dokonywania refleksyjnej analizy zachowań zarówno własnych, jak i innych ludzi, zwiększa
skuteczność w porozumiewaniu się z innymi. Nasz obraz siebie i świata będzie
zatem zależny właśnie od tych podstaw.
E. Berne na oznaczenie głównych postaw życiowych zaproponował określenia
„w porządku” i „nie w porządku” . Zauważył, że są one niezmienne i ujawniają się
wówczas, gdy mamy problem. Zaproponował następujące formuły:
– ja jestem w porządku – ty jesteś w porządku (+ +)
– ja jestem w porządku – ty jesteś nie w porządku (+ –)
– ja nie jestem w porządku – ty jesteś w porządku (– +)
– ja jestem nie w porządku – ty jesteś nie w porządku (– –).
Najbardziej pożądana jest pierwsza z nich. Pozwala bowiem dostrzegać u siebie
i innych pozytywne cechy, jest akceptacją siebie i innych, jest wreszcie dowartościowaniem swoich i cudzych zachowań i działań. Druga postawa wskazuje, że
zazwyczaj u innych, nie u siebie, dostrzegamy błędy i niedomagania, gdy pojawia
się problem. Postawa typu (– +)świadczy o niskiej samoocenie własnych możliwości i działań. Ostatnia postawa (– –) jest najbardziej niepokojąca i wskazuje, że
osoba przyjmująca ją nie wierzy w skuteczność własnych działań i działań innych.
Nie czerpie radości ani z pracy, ani z życia.
ZN_715.indb 74
1/30/08 1:08:46 PM
Wpływ analizy transakcyjnej na kształtowanie postaw…
75
Poddawanie analizie własnych postaw życiowych i postaw innych ma wpływ
na lepsze komunikowanie się, zwiększa nasze poczucie bezpieczeństwa i zadowolenie z podejmowanych życiowych działań i wyzwań, jakie przed nami stają.
Transakcyjna natura postrzegania pozwoli nam na wybór określonej i pożądanej
postawy. Patrząc na innych, wygłaszając o nich ocenę, powinniśmy wziąć pod
uwagę, że jest to wyłącznie nasza ocena, nasze spojrzenie i że wcale nie musi być
ona zgodna z rzeczywistością. Obserwując osoby pozostające z nami w komunikacji, zobaczymy siebie. Trudno nie zgodzić się, że nie istnieje jakaś niezmienna
realność drugiej osoby oczekująca na nasze odkrycie. Cechy, jakie przypisujemy
innym, są oparte na dostępnych nam wskazówkach oraz na niepowtarzalnym
sposobie, w jaki je interpretujemy. Nasza percepcja drugiej osoby, choćby się
wydawała pewna, jest oparta na ciągłej niepewności.
6. Czynniki motywacji
Cenimy sobie pracę dającą możliwość zastosowania własnych umiejętności,
zdolności, stawiającą przed nami różnorakie zadania. Lubimy także mieć poczucie swobody działania i co ważne, chcemy otrzymywać informacje zwrotne, co do
istoty i celowości oraz kierunku naszych działań. W swych działaniach człowiek
dąży do racjonalnościi konsekwencji. Często decydujący wpływ na owe działania
mają czynniki motywacyjne (rys. 3).
Czynniki motywacyjne
Czynniki higieniczne
Motywatory
– płace
– wyniki
– poczucie bezpieczeństwa
– warunki pracy
– przepisy prawne
– działania administracyjne
– pozycja
– atmosfera
„Ja”
rodzicielskie
– pochwały
– możliwość własnego rozwoju
– odpowiedzialność
– możność awansu
„Ja”
dorosłe
„Ja”
dziecięce
Rys. 3. Czynniki motywacyjne
Źródło: [Kalin, Muri 1998, s. 59].
ZN_715.indb 75
1/30/08 1:08:47 PM
Andrzej Olak
76
7. Analiza transakcyjna
Transakcja z łac. dosłownie znaczy dokonanie. W rozumieniu psychologii stosunków społecznych jest to porozumienie się bądź układ będący wynikiem rozmów, przetargów i ustępstw w jakiejś sprawie. To najogólniej rzecz ujmując kontekst, w jakim znajdują się osoby. Mogą one wysyłać bodźce i reakcje z poziomu
znanych stanów ego: Rodzica, Dorosłego, czy Dziecka. Transakcje te można
sklasyfikować na komplementarne i skrzyżowane, proste i ukryte, a te ostatnie
można dzielić na kątowe i podwójne. Pierwsze oznaczają reakcję właściwą i oczekiwaną, zgodną z naturalnym porządkiem stosunków międzyludzkich. Nazywa się
je reakcjami komplementarnymi (rys. 4).
R
R
D
D
Dz
Dz
(R-R) „Sądzę, że obecna sytuacja firmy musi budzić niepokój i niezadowolenie”
(R-R) „Myślę, że tak właśnie jest”
Rys. 4. Reakcje komplementarne
Źródło: [Berne 2000, s. 22].
R
R
D
D
Dz
Dz
(R-D) „Sadzę, że sytuacja firmy musi budzić niepokój i niezadowolenie”
(R-Dz „Nie jest tak źle”
Rys. 5. Reakcje złożone
Źródło: [Berne 2000, s. 22].
ZN_715.indb 76
1/30/08 1:08:48 PM
Wpływ analizy transakcyjnej na kształtowanie postaw…
77
Zaprezentowana komunikacja ma przebieg właściwy. Transakcje są komplementarne. Nic ich nie zakłóca i mogą zachodzić wciąż. Nieistotne jest, że dwoje
ludzi rozwiązuje problem (D-D), bawi się (R-Dz), (Dz-Dz), czy też rozmawia
o rzeczach nieistotnych (R-Dz). Reakcja kierowana jest do tych samych stanów
ego. Jest to sytuacja idealna.
Kiedy jednak mamy do czynienia z transakcją złożoną (rys. 5), czyli skrzyżowaną, komunikacja ulega przerwaniu. Pojawiają się trudności, mogące prowadzić
do rozwoju napięć i konfliktów. Znika aprobata, na jej miejscu pojawia się odczuwanie negatywnej oceny ze strony rozmówcy.
8. Potrzeba uznania
Często nie zdajemy sobie sprawy z faktu, że umiejętność porozumiewania się,
to wpływ na życie prywatne i zawodowe każdego człowieka. Nasz sukces, bądź
porażka, satysfakcja, czy stres są w znacznej mierze zależne od faktu, czy potrafimy nawiązywać kontakty, prowadzić rozmowy, czyli czy w ogóle komunikujemy
się z innymi.
W relacjach społecznych zaspokajamy wiele ważnych potrzeb, by wspomnieć
choćby o bezpieczeństwie, akceptacji, miłości, przyjaźni, uznaniu, czy też uzależnieniu lub dominacji. Realizujemy się dzięki współdziałaniu i nieustannemu
komunikowaniu się. Wymusza to na nas otwartość. To z kolei wzmacnia więzi
międzyludzkie. Uświadomienie sobie tych potrzeb jest bardzo istotne w naszym
zmaterializowanym, zagonionym świecie.
Oto jakie można przyjmować postawy wobec innych osób, a także jakich
można doświadczać:
– uznanie pozytywne bez żadnych warunków – całkowita akceptacja drugiej
osoby,
– uznanie pozytywne, ale pod pewnym warunkiem – akceptacja drugiej osoby,
przy spełnieniu określonych zobowiązań / warunków – „Mam dla Pana uznanie
pod warunkiem, że dochowa Pan terminu wykonania zlecenia”,
– uznanie warunkowe negatywne – mieści w sobie groźbę – „Nie cenię Pana,
ponieważ nie dotrzymuje Pan terminów wykonania zleceń”,
– uznanie negatywne bez żadnych warunków – całkowite odrzucenie drugiej
osoby – „Nie mam dla Pana uznania, bo nie jest Pan wiarygodny”. – To nie jest
źle, to jest bardzo źle,
– całkowita obojętność okazywana drugiej osobie – niezauważenie innego
człowieka, traktowanie go „jak powietrze”, manifestowanie odrzucenia.
Niepożądana, bo nie budująca, jest całkowita obojętność, która doprowadza
do izolacji drugiej osoby, zmniejsza bądź niszczy jej poczucie własnej wartości, a w konsekwencji doprowadza do zaburzeń psychosomatycznych. By się
ZN_715.indb 77
1/30/08 1:08:48 PM
78
Andrzej Olak
przed tym bronić człowiek wymyśla różne działania, które zapewnią mu choćby
„uznanie negatywne”. Takie formy nazywane są grami / intrygami.
9. Sfera emocjonalna transakcji. Gry
Serią transakcji są gry zazwyczaj równoległe z pewną zamaskowaną motywacją. Powodem ich rozpoczynania jest niska samoocena, która powoduje, że danej
osobie bardzo trudno wejść w głęboki kontakt z ludźmi. Istotne jest też przekonanie, że osiąganie aprobaty staje się trudne bądź wręcz niemożliwe. Cel gry staje
się więc dość przejrzysty. Chodzi o:
– uzyskanie potwierdzenia swojego życiowego scenariusza (skryptu),
– zdobycie określonych „głasków”: poczucia wyjątkowości, biorącego się
z przeświadczenia, że jest się najbardziej chorą osobą na świecie; poczucia satysfakcji z poniżenia drugiej osoby lub też doprowadzenia jej do zupełnej bezsilności,
– otrzymanie potwierdzenia posiadania przymiotów czy cech, o które nie
chcemy zagadnąć wprost,
– uniknięcie trwałych więzi.
Celów, dla których stosujemy gry, jest dużo, dokładnie tyle, ile jest „skryptów” i problemów emocjonalnych. Gry mogą być rozpoczynane w określonych
sytuacjach lub też całe życie osoby może być im podporządkowane. Niejednokrotnie zdarza się tak, że prowadzenie gry uniemożliwia zdobycie satysfakcji, na
której osobie tak bardzo zależy. Opisywanie gier jest rzeczą trudną ze względu
na ich podwójną motywację. Nasze działanie powinno zmierzać do rozpoznania
czy w rozmowie, którą prowadzimy, faktycznie toczy się jakaś gra. „Wsłuchiwanie
się” w towarzyszące rozmowie emocje pozwoli określić, czy wdaliśmy się w jakąś
grę. Sygnałem będzie narastające uczucie zniecierpliwienia, złości, czy wreszcie
bezradności. Stawiamy wówczas pytania: „co się dzieje? o co chodzi?” Dlaczego
mimo pozornego zrozumienia sprawa, na temat której toczy się rozmowa, nie
zmierza ku rozwiązaniu. Poddajemy się wtedy myśli, by się wycofać, przerwać tę
nieprzyjemną dla nas sytuację. Nie umiemy bowiem nabrać dystansu do tego, co
się toczy. Nie przyjmujemy, że może to być moment wychodzenia z gry. Być może
nami kieruje również jakiś ukryty motyw. Kiedy jednak udaje się nam znaleźć
odpowiedź jaka to gra, najczęściej poszukujemy różnego rodzaju rad, recept na
wyjście z sytuacji.
Spowodowany destabilizacją kryzys zmierza wprost do transakcji skrzyżowanej. Nie należy bać się mówić o przeżywanych emocjach w związku z tą sytuacją.
Jest to sygnał dla rozmówcy, by nam zaufał. To pierwsza próba mówienia o ukrytych motywach pojawiających się w rozmowie. Taka postawa daje rozmówcy
szansę skonfrontowania z realnymi faktamii emocjami i zmierza do rozwiązania
trudnej sytuacji. Pojawi się w związku z tym uczucie satysfakcji, opanowania
ZN_715.indb 78
1/30/08 1:08:48 PM
Wpływ analizy transakcyjnej na kształtowanie postaw…
79
lęku. Analiza gier umożliwia powstanie wspólnej płaszczyzny rozmowy. Jest więc
niezmiernie istotna. Pozwala nawiązać prawdziwy kontakt w sferze emocjonalnej, dający rzeczywistą pomoc, wsparcie, satysfakcję i poczucie własnej wartości. Proces gry można przeanalizować, posługując się „trójkątem Karpmana”
(rys. 6).
Prześladowca
Wybawca
W
P
O
Ofiara
Rys. 6. Trójkąt Karpmana
Źródło: [Kalin, Muri 1998, s. 70].
Rola prześladowcy:
– „to wszystko przez Pana”,
– „tego można się było spodziewać”,
– „nie dał mi Pan żadnej możliwości wyboru”,
– „nie potrafi Pan niczego przewidzieć”,
– „potrafię lepiej to zrobić”.
Uwidacznia się tu postawa „zasadnicza” (+ –) – wiem lepiej, postępuję rozsądniej, umiem więcej, „jestem górą”. Ma ona na celu dokuczenie innym, ich krytykę.
Dochodzi do głosu autorytaryzm.
Rola wybawcy:
– „proszę się zastanowić i spróbować zrobić to tak”,
– „moja propozycja rozwiązania tego problemu okaże się dla Pana lepsza”,
– „proszę pozwolić mi to zrobić za Pana”.
Działanie z dwóch pozycji – tego, który chce wspierać i tego, który wie
lepiej i jest nastawiony krytycznie (– +), (+ –). Wybawca stwarzając pozory
pomocy, uzależnia w ten sposób innych od siebie. To odwrotność powiedzenia
„Nie ma ludzi niezastąpionych”. Owszem są – w jego mniemaniu.
Rola ofiary:
– „przykro mi , ale nie jestem w stanie tego pojąć”,
– „jestem za słabym człowiekiem, nie potrafię walczyć”,
– „od dziecka byłem nieudacznikiem”,
ZN_715.indb 79
1/30/08 1:08:49 PM
80
Andrzej Olak
– „wciąż prześladuje mnie pech”.
Rola ofiary sprowadza się do tego, że osoba, która stosuje tę grę, tak naprawdę
nie potrzebuje wsparcia, a jedynie kontaktu emocjonalnego. Nie jest zainteresowana rozwiązaniem problemu, bo wówczas gra zostałaby przerwana.
10. Zakończenie
Analiza transakcyjna jest jedną z koncepcji w badaniach nad komunikacją
interpersonalną. Wprowadza aspekt partnerskości w relacjach międzyludzkich
(dotyczy głównie dorosłych). Należy się do niej odnosić, badać, udoskonalać,
pamiętając równocześnie, że nie zapobiegnie wszystkim problemom, z „bólem
istnienia” włącznie.
Literatura
Berne E. [2000], W co grają ludzie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
Elliot A., Wieczorkowska G. [2001], Kontrola naszych myśli i uczuć, Jacek Santorski
& CO Wydawnictwo, Warszawa.
PsychoEnglish H.B., Champneey A., A Comprehensive Dictonary of Psychological and �������
analytical������
Terms, New York, Longmans, 1958 [w]: Mosty zamiast murów. O komunikowaniu się między ludźmi [2002], Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Gruszewska A. [1999], Konflikt w aspekcie psychologiczno-etycznym, Wydawnictwo
Kijów.
Kalin K., Muri P. [1998], Kierować sobą i innymi, Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły
Biznesu, Kraków.
Oatley K., Jenkins J.M. [2000], Zrozumieć emocje, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Stankiewicz J. [1998], Komunikowanie się w organizacji, Wydawnictwo Astrum.
The Impact of Transactional Analysis on the Shaping of Interpersonal
Attitudes in an Organisation
This paper attempts to draw the reader’s attention to transactional analysis, the
application of which in economic life significantly contributes to better, more efficient
communication.
As it introduces an aspect of partnership (mainly relevant to adults), transactional
analysis should be viewed as a comprehensive and coherent concept that belongs to the
science of interpersonal communication. Transactional analysis enables better teamwork
without the need for one to abandon his or her individual style. It also allows for the
elimination of obstacles in communication with a skilful presentation of unintelligible
or contradictory information. The application of transactional analysis results in a better
ZN_715.indb 80
1/30/08 1:08:49 PM
Wpływ analizy transakcyjnej na kształtowanie postaw…
81
understanding of other people’s problems and, importantly, makes it possible to overcome
difficulties in discussing them (accessible terminology).
Therefore, transactional analysis should be referred to, investigated and improved.
ZN_715.indb 81
1/30/08 1:08:49 PM