Mistagogiczna interpretacja Liturgii św. Jana Chryzostoma w

Mistagogiczna interpretacja Liturgii św. Jana Chryzostoma w

Mistagogiczna interpretacja Liturgii św. Jana Chryzostoma
w Kościele bizantyjskim
1. Pojęcie, pochodzenie i struktura Liturgii św. Jana Chryzostoma
W terminologii Kościoła bizantyjskiego słowo „liturgia”
(λειτουργία) określa wyłącznie liturgię eucharystyczną, czyli
w terminologii Kościoła zachodniego, Mszę św. Inne jest natomiast pojęcie liturgii w Kościele zachodnim. Liturgia określa tu
różne formy kultu publicznego Kościoła1. W niniejszym artykule
słowo „liturgia” występuje w takim znaczeniu, w jakim rozumie go
Kościół bizantyjski.
Liturgia św. Jana Chryzostoma jest najbardziej popularną
i powszechnie stosowaną formą liturgii w Kościołach o tradycji bizantyjskiej. Obok tej liturgii Kościoły bizantyjskie używają
w określonych dniach i okolicznościach jeszcze innych starożytnych formularzy. Do nich należy Liturgia św. Bazylego, Liturgia
Uprzednio Poświęconych Darów, św. Jakuba, czy św. Grzegorza
z Nazjanzu.
W świetle współczesnych badań nie można ustalić ani dokładnego czasu powstania Liturgii św. Jana Chryzostoma, ani też jej
autorstwa. Autorstwo Jana Chryzostoma nie jest całkowicie pewne. Przypuszcza się, że Kościół bizantyjski posłużył się jego imieniem, aby nadać tej Liturgii odpowiedni autorytet2.
Niniejszy artykuł pragnie przedstawić próby mistagogicznej interpretacji Liturgii św. Jana Chryzostoma. Przez mistagogię rozumie się tu wtajemniczenie w sprawowane misterium Liturgii. Mistagogia
oznacza
otwarcie
człowieka
na
sferę
boską
i transcendentną, duchowy ogląd rzeczywistości nadprzyrodzonej
przez znaki, słowa i obrzędy i odkrywanie tą drogą rzeczywistości
zbawczej, która dokonuje się w liturgii. Mistagogiczne przeżywanie
Liturgii zależy jednak od duchowości, czyli od określonej postawy
wewnętrznej, od sposobu mówienia o Bogu, stawania przed Bogiem, nawiązywania z Nim łączności i oddawania Mu czci3. W artykule zostanie więc przedstawiony wpływ duchowości na przeży-
1 J. CZERSKI, Mistagogiczna interpretacja Liturgii bizantyjskiej, w: H. SOBECZKO, Z. SOLSKI (red.), Liturgia w świecie widowisk (Opolska Biblioteka Teologiczna = OBT 82), Opole 2005, 77.
2 Liturgie Kościoła prawosławnego (Biblioteka Ojców Kościoła 20), tł. i oprac. H. Paprocki, Kraków
2002, 64-67.
3 K. GÓRSKI, Duchowość chrześcijańska, Wrocław 1978, 26.
2
wanie Liturgii, a następnie mistagogiczna interpretacja poszczególnych jej części.
Celebrując Ostatnią Wieczerzę z apostołami, czyli pierwszą Liturgię eucharystyczną, Chrystus polecił im, aby powtarzali Jego
gesty i słowa. Kościół wierny temu poleceniu od początku sprawował pamiątkę Ostatniej Wieczerzy. Poszczególne Kościoły, które
powstawały w wyniku misji prowadzonych przez apostołów oraz
ich uczniów, sprawowały Eucharystię według dowolnie ułożonych
obrzędów. Z czasem powstały wielkie centra życia liturgicznego
i pobożności chrześcijańskiej, które swym wpływem obejmowały
mniejsze ośrodki. W ten sposób wyłoniły się wielkie rodziny liturgiczne Wschodu i Zachodu. Wszystkie one zachowały jednak podstawową dwuczęściową strukturę: liturgię katechumenów lub
słowa oraz liturgię wiernych, czyli eucharystyczną. Najbliższą liturgii rodziny zachodniej, rzymskiej jest liturgia bizantyjska.
Wprawdzie określa się ją jako liturgię wschodnią, to jednak jest
ona europejska. Jest to powszechna liturgia takich krajów europejskich, jak Grecja, Rumunia, Bułgaria, czy Ukraina. Poza tym
występuje prawie we wszystkich pozostałych krajach Europy,
w tym również w Polsce
W Liturgii św. Jan Chryzostoma można wyróżnić: (1) obrzęd
przygotowania darów ofiarnych, czyli tzw. proskomidię, który poprzedza liturgię, (2) Liturgię katechumenów (Liturgia słowa) oraz
(3) Liturgię wiernych (Liturgia Eucharystii).
2. Mistagogiczna interpretacja Liturgii i duchowość bizantyjska
Duchowość jest zależna od środowiska i warunków życia. Jest
rezultatem długiego procesu przekazu i rozwoju tradycji, kultury
oraz wychowania narodu i jednostki. Duchowość jest elementem
kultury człowieka, zależy od jego mentalności, zwyczajów i całego
kontekstu życiowego (Sitz im Leben)4. Duchowość bizantyjska posiada również własne specyficzne cechy, które odróżniają ją od
duchowości innych Kościołów Wschodu i Zachodu.
Genezy należy szukać w pierwotnym Kościele palestyńskim,
zwłaszcza jerozolimskim. Kiedy w Palestynie wybuchło powstanie
przeciw okupacji rzymskiej, zakończone klęską powstańców i zburzeniem świątyni oraz Jerozolimy w r. 70, pierwsi chrześcijanie
przenieśli się do Antiochii Syryjskiej, gdzie kontynuowali i rozwija4 J. CZERSKI, Boska Liturgia św. Jana Chryzostoma. Wprowadzenie liturgiczno-biblijne do liturgii
eucharystycznej Kościoła Wschodniego (OBT 28), Opole 1998, 23.
3
li duchowe dziedzictwo Jerozolimy. Odtąd Antiochia stała się na
długie lata ośrodkiem życia duchowego i liturgicznego dla
wschodniego chrześcijaństwa. W miarę rozszerzania się chrześcijaństwa powstały nowe ośrodki życia duchowego zarówno na
Wschodzie, jak i na Zachodzie. Wśród nich wyróżnia się Bizancjum –Konstantynopol, które staje się siedzibą patriarchatu. Tu
też powstaje centrum duchowej kultury bizantyjskiego Wschodu,
który kontynuuje i rozwija tradycje Antiochii Syryjskiej5.
Wśród podstawowych cech duchowości bizantyjskiej wyróżnia
się akcentowanie roli Ducha Świętego, wyczucie sacrum i misterium, centralne znaczenie liturgii oraz kult ikony.
Rola Ducha Świętego jest zauważalna we wszystkich dziedzinach teologii, życia wewnętrznego, kościelnego a zwłaszcza w Liturgii. W obrzędach liturgicznych człowiek Wschodu przeżywa objawienie się Boga w Chrystusie przez Ducha Świętego. Akcja liturgiczna nie jest wspomnieniem wydarzeń, lecz ich uobecnieniem,
aktualizacją. Jest mistagogią wydarzeń biblijnych, wydarzeń z życia i działalności Chrystusa. Uczestnicy liturgii stają się świadkami i zarazem uczestnikami tych wydarzeń. Sprawcą aktualizacji
tych wydarzeń jest Duch Święty, który dopełnia i kontynuuje
dzieło zbawcze Chrystusa. Uobecnia, ożywia i aktywizuje Jego
słowa i dzieła6.
Duchowość wschodnią cechuje następnie wielki szacunek wobec wszystkiego, co święte, co związane z kultem lub ma religijny
charakter. Chrześcijanin wychowany w duchowości wschodniej
ma wyczucie tego, co uważane jest za sacrum. Dlatego wierni bizantyjskiego Wschodu odnoszą się z wielką czcią do świątyni, do
ikon, do ołtarza i całej jego przestrzeni7.
Centralne miejsce w duchowości Kościoła bizantyjskiego zajmuje kult publiczny, jest jej sercem, ukazuje, jaki ten Kościół jest,
w co wierzy, co pragnie ukazać, co sprawia. W liturgii najbardziej
widoczny jest Kościół jako Lud Boży i Ciało Chrystusa. W obrzędach liturgicznych człowiek Wschodu przeżywa objawienie się Boga w Chrystusie przez Ducha Świętego. Jest to centralne miejsce
udzielania życia Bożego i przemiany człowieka, miejsce chwały
Bożej i dziękczynienia, miejscem odpuszczenia grzechów. Pierwszym i bezpośrednim celem liturgii jest wspólna, publiczna modlitwa, celebracja ofiary Chrystusa, sprawowanie sakramentów8.
Nabożeństwa w Kościele bizantyjskim, zwłaszcza liturgia euchary5
6
7
8
H. J. SCHULZ, Die byzantinische Liturgie. Glaubenszeugnis und Symbolgestalt, Trier 19802, 10-11.
J. CZERSKI, Mistagogiczny charakter Liturgii św. Jana Chryzostoma, 200.
Tamże, 30.
S. BUŁGAKOW, Prawosławie, Białystok–Warszawa 1992, 145.
4
styczna, nieszpory, jutrznia, mają charakter dramatu, misterium,
który przedstawia i uobecnia historię zbawienia oraz dzieło zbawcze Chrystusa9.
Liturgiczną funkcję spełniają także ikony. Ikony uroczyście poświęca się, najczęściej w związku z liturgią Mszy św., intronizuje.
Przed ikonami palą się lampki oliwne lub świece na znak czci oraz
jako symbol próśb zanoszonych do Chrystusa, Bogarodzicy lub
świętych. Ikonom oddaje się pokłony i całuje na znak czci oraz
miłości. Podczas sprawowania obrzędów liturgicznych ikony są
okadzane, noszone w procesjach10. Ikona reprezentuje i uobecnia
wydarzenia, które przedstawia, podobnie jak księga Ewangelii
uobecnia słowa i wydarzenia z życia Jezusa. W Ewangelii to
uobecnienie następuje przez słowo, natomiast w ikonie przez linie,
kolory i napisy. Napis ma tu zasadnicze znaczenie, podobnie jak
imię w Biblii. Napis na ikonie nie jest tylko zwykłym podpisem,
znakiem rozpoznawczym, lecz środkiem komunikującym istotne
treści. Ikona przypomina obecność Boga, Chrystusa, Bogarodzicy
i postaci świętych, uobecnia wydarzenia biblijne lub z życia świętych11.
3. Mistagogia proskomidii
Proskomidię odprawia kapłan na początku liturgii, w osobnym
miejscu, przy małym ołtarzu, po lewej stronie ołtarza głównego
lub w absydzie, bez udziału wiernych. Na obrzęd ten składa się
przygotowanie chleba i wina do Eucharystii; wspomnienia świętych, żywych i zmarłych; błogosławienie kadzidła i nakrywanie
przygotowanych darów oraz okadzanie darów i modlitwa nad nimi.
Do Eucharystii używa się chleba z pszennej mąki, pieczonego
tylko na kwasie i wodzie. Na chlebie, który symbolizuje Chrystusa
(prosfora, inaczej: hostia), tzw. Baranek, jest zazwyczaj wyciśnięta
pieczątka z napisem greckim w kształcie krzyża: ΙΣ ΧΣ ΝΙ ΚΑ =
Jezus Chrystus zwycięża. Nad tą prosforą celebrans wykonuje
trzykrotnie znak krzyża przy pomocy tzw. kopii, która symbolizuje
włócznię żołnierza, który przebił bok Jezusa. Przy pomocy kopii
celebrans wyjmuje Baranka z pozostałej prosfory.
Wyjęcie Baranka z prosfory posiada podwójne znaczenie symboliczne. Nawiązuje jednocześnie do wydarzeń Bożego narodzenia,
G. SPITZING, Lexikon byzantinisch-christlicher Symbole, München 1989, 222.
N. THON, Ikone und Liturgie, Trier 1979, 13.
11 J. CZERSKI, Pojęcie, funkcja i symbolika ikony w duchowości bizantyjskiej, w: M. LIS, Z.W. SOLSKI
(red.), Ikony niewidzialnego (OBT 63), Opole 2003, 75.
9
10
5
opisanych w ewangeliach oraz do tematyki pasyjnej. Odłączenie
Baranka z prosfory przypomina naprzód ludzkie pochodzenie
Chrystusa, Jego solidarność z masą ludzką, z której zostaje wydzielony, aby złożyć ofiarę. Dyskos, na którym celebrans składa
Baranka symbolizuje grotę betlejemską. Na symbolikę pasyjną
wskazują natomiast słowa wymawiane przy wyjmowaniu Baranka
z prosfory. Teologia bizantyjska chętnie łączy bowiem symbolikę
groty betlejemskiej z symboliką groty – grobu Chrystusa. Chrystus wychodzi z obydwu grot, z pierwszej jako człowiek, który nas
zbawi, a z drugiej – jako Zbawca i Zwycięzca12. Obydwa symbole
Ojcowie Kościoła rozumieli jako wyobrażenie Ciała Chrystusa, a
nie jako Jego rzeczywiste, realne Ciało. Baranek staje się bowiem
Ciałem Chrystusa dopiero podczas liturgii eucharystycznej13.
Symbolika pasyjno-soteriologiczna powraca przy następnej
czynności. Prosfora ofiarna zostaje położona wierzchem na dół.
Kapłan rozcina jej spód w formie krzyża, mówiąc przy tym: „Zostaje ofiarowany Baranek Boży, który gładzi grzechy świata, za
życie i zbawienie świata”. Przecięcie prosfory ma jednak przede
wszystkim znaczenie praktyczne, ułatwia bowiem jej późniejsze
przełamanie. Następnie prosfora (Baranek) zostaje obrócona znowu napisami do góry, a celebrans kończy przygotowanie chleba
ofiarnego przebiciem kopią prawej jego strony14.
Po przygotowaniu prosfory zw. Barankiem kapłan przygotowuje wino i dolewa do niego wody. Dolewanie do wina wody było
w starożytności powszechnie praktykowane, lecz w liturgii nadano
tej praktyce znaczenie symboliczne. Wino i woda w kielichu
w łączności z obrzędem przebicia Baranka przypomina przebicie
włócznią żołnierza boku Jezusa, z którego wypłynęła krew i woda.
Obrzęd wlewania wody do wina otrzymał jeszcze jedną symbolikę:
wskazuje na podwójną naturę Chrystusa: wino symbolizuje Jego
Boską naturę, a woda – ludzką. Do tej symboliki nawiązywała teologia bizantyjska w polemice z monofizyckimi Ormianami, którzy
nie uznawali ludzkiej natury Jezusa i dlatego nie dolewają wody
do wina15.
Z kolei celebrans wycina z pozostałych prosfor cząsteczki
i układa je na dyskosie w określonym porządku na cześć
i wspomnienie Bogurodzicy, świętych, żywych i zmarłych. Obrzęd
M. QUÊNOT, L’Icône fenêtre sur l’Absolu, Paris 1987, 180.
H.–J. SCHULZ, Die byzantinische Liturgie, 117-118.
14 J. CZERSKI, Boska Liturgia, 69.
15 М. М. СОЛОВІЙ, Божественна Літургія. Історія–розвиток–пояснення (Записки ЧСВВ XX),
Рим 1964, 175.
12
13
6
wspominania pojawił się w XI w.16. M. M. SOŁOWIJ uważa, że jest
to pozostałość pierwotnej praktyki przynoszenia darów ofiarnych
przez wszystkich wiernych17. Ułożone na patenie (dyskosie) obok
centralnej prosfory – Baranka cząstki wyobrażają cały Kościół,
a więc Kościół na ziemi oraz zjednoczony z nim Kościół w niebie18.
Dyskos, to patena, na której układa się prosfory. Jest on wykonany ze złota lub pozłacany. Na jego obrzeżu dyskosu są zazwyczaj wygrawerowane słowa ustanowienia Eucharystii, a we
wgłębieniu przedstawiona Komunia św. apostołów, krzyż, Baranek, Chrystus lub Matka Boża. Dyskos, według starożytnych interpretatorów liturgii bizantyjskiej, wyobraża grotę betlejemską
lub żłóbek, w którym zostało położone po urodzeniu Dziecię Jezus19 oraz cały kosmos20.
Po przygotowaniu kadzidła celebrans przykrywa dary ofiarne,
trzema welonami. Każdej z tych czynności towarzyszy odpowiednia modlitwa. Zwyczaj przykrywania darów pojawia się już w IX
w., lecz do liturgii został powszechnie wprowadzony dopiero
w XIV w.21. Welony te, podobnie zresztą jak gwiazda spełniały początkowo funkcje praktyczne, chroniły dary ofiarne przed zabrudzeniem, pyłem lub owadami. Później komentatorzy liturgii bizantyjskiej usiłowali nadać welonom znaczenie symboliczne. I tak,
welon okrywający gwiazdę i dyskos ma symbolizować pieluszki,
w jakie owinięte zostało Dziecię Jezus po narodzeniu lub prześcieradła użyte do pogrzebu Chrystusa22, albo też – jak proponuje
GERMAN, patriarcha Konstantynopola – symbolizuje chustę, którą
Chrystus ocierał pot23. Symbolika ta jest jednak dowolna i nie potwierdzają jej modlitwy towarzyszące nakrywaniu dyskosu i kielicha24.
Obrzęd przygotowania darów ofiarnych kończy tzw. modlitwa
proskomidii i okadzenie darów. Kadzidło jest wyrazem uwielbienia
Boga i symbolem Jego chwały25. Symbolizuje ofiarę człowieka,
który oddaje Bogu siebie, swój trud, swoje dobre dzieła, których
wykonanie wymaga cierpień i wysiłku26. Jest także symbolem
modlitwy, wznoszonej do Boga podczas liturgii (Ps 140, 2).
N. EDELBY, Liturgikon. „Messbuch” der byzantinischen Kirche, Recklinghausen 1967, 378.
Божественна Літургія, 178.
18 A. SCHMEMANN, Za życie świata, Warszawa 1988, 28.
19 Β.Γ. ΣΚΙΑΓΑ( Λειτοσργικὴ καὶ κατητηςή, Ἀθῆνα 1980, 18.
20 H.–J. SCHULZ, Die byzantinische Liturgie, 196.
21 М.М. СОЛОВІЙ, dz. cyt., 181; K. ONASCH, Liturgie und Kunst, 82.
22 G. SPITZING, Lexikon, 279.
23 N. BORGIA, Il commentario liturgico di S. Germano patriarca Constantinopolitano e la versione latina di Anastasio Bibliotecario, Grottaferrata 1912, 31.
24 J. CZERSKI, Boska Liturgia, 73.
25 D. FORSTNER, Świat symboliki chrześcijańskiej, Warszawa 1990, 219-220.
26 N. EDELBY, Liturgikon, 380.
16
17
7
GERMANOS nadaje symbolice kadzidła sens chrystologiczny. Kadzielnica – według niego – jest obrazem ludzkiej natury Chrystusa, płonące w niej węgle wskazują na Jego Bóstwo, natomiast
unoszący się z kadzielnicy dym jest symbolem obecności Ducha
Świętego27. Symbolika ta jest wprawdzie oryginalna, lecz nie ma
uzasadnienia ani w tradycji biblijnej, ani też w tekstach liturgicznych28.
4. Mistagogia Liturgii słowa
Liturgię słowa poprzedzają obrzędy wstępne, na które składają
się: (1) okadzenie ołtarza, prezbiterium, ikonostasu i wiernych,
(2) modlitwy wstępne celebransa wraz z diakonem, (3) doksologia
wstępna, (4) ektenie (litanie) i antyfony.
Symbolika kadzenia na początku liturgii jest inna, niż
w proskomidii29. Ma charakter aktu powitalnego, pozdrowienia
uczestników zgromadzenia liturgicznego. Wyraża się to przede
wszystkim w okadzaniu wiernych, przez co celebrans okazuje im
szacunek. W starożytności gościom umywano nogi, namaszczano
ich lub okadzano pachnącymi środkami. Jest następnie znak
oczyszczenia, odpowiednik aktu pokuty w liturgii rzymskiej, na co
wskazuje recytacja Ps 50. Symbolika ta łączy się z oczyszczającą
rolą kadzidła. Symbolizuje ofiarę i kult składany Bogu. Jest zewnętrznym znakiem obecności i działania Boga. Kadzidło jest
wreszcie symbolem łask i dóbr, jakimi Chrystus obdarza uczestników liturgii.
Zasadnicze miejsce w obrzędach wstępnych zajmują ektenie
i antyfony. Pojęcie antyfony łączy się ze śpiewem psalmów. Jest to
krótki refren występujący przed lub po psalmie, względnie powtarzany po kolejnych wersetach psalmu. Ten sposób śpiewania sięga jeszcze liturgii synagogalnej. Śpiew antyfon został wprowadzony do liturgii bizantyjskiej dosyć wcześnie30. Komentatorzy liturgii
bizantyjskiej próbowali określić symboliczne znaczenie śpiewu antyfon. Patriarcha Germanos uważał, że antyfony przypominają
proroctwa Starego Testamentu, zapowiadające przyjście Chrystusa31. Natomiast według Mikołaja Kabasilasa wskazują one na na-
27
28
29
30
31
N. BORGIA, Il commentario liturgico, 25.
J. CZERSKI, dz. cyt., 76.
М.М. СОЛОВІЙ, Божественна Літургія, 197-198.
F. J. MOREAU, Les liturgies eucharistiques, Bruxelles 1924, 114.
N. BORGIA, Il commentario liturgico, 21.
8
rodzenie Chrystusa oraz Jego życie ukryte32. Są to jednak dowolne interpretacje i nie mają uzasadnienia w tekstach33.
Początkiem właściwej Liturgii słowa jest procesja z księgą
ewangelii (tzw. małe wejście, mały wchód). W tym miejscu zaczynała się pierwotna liturgia bizantyjska, co do dziś zachowało się
w obrzędach liturgii pontyfikalnej34. Ponieważ księga ewangelii
jest ikoną Chrystusa obecnego w swoim słowie, mały wchód tłumaczy się jako Jego przyjście do zgromadzonych na liturgii, aby
do nich przemówić.
Św. Maksym Wyznawca interpretuje wejście biskupa do prezbiterium jako symbol przyjścia Chrystusa na ziemię35. Według
Sofroniusza celebrans, który podczas małego wchodu niesie księgę Ewangelię przypomina Chrystusa niosącego swój krzyż na
Kalwarię, a diakon – Szymona z Cyreny, pomagającego Chrystusowi w dźwiganiu krzyża. Natomiast w liturgii pontyfikalnej wejście biskupa do prezbiterium symbolizuje objawienie się Trójcy
Przenajświętszej podczas chrztu Jezusa w Jordanie. Celebrans,
wyprzedzający biskupa wyobraża św. Jana Chrzciciela. Patriarcha
Germanos widział znowu w procesji z Ewangelią przyjście Chrystusa i Jego wejście w świat36.
Interpretacje te są jednak dosyć dowolne i słabo uzasadnione.
Niezależnie jednak od symboliki trzeba pamiętać, że w obrzędach
wchodu chodzi przede wszystkim o ruch, o wstępowanie, o przejście od tego, co stare, do tego, co nowe, z tego świata do świata
eschatologicznego; od tego, co nie jest święte, do tego, co święte.
Jest to obraz Kościoła w drodze, Kościoła pielgrzymującego, któremu przewodzi Chrystus (Hbr 3,7-4,13; 6,12; 12,2)37.
Obrzęd wejścia kończy śpiew troparionów38, kondakionów39
i hymnu Trisagionu40. Po Trisagionie następuje śpiew wybranych
wersetów z psalmów, pierwsze czytanie (apostoł) z Nowego Testamentu, śpiew Alleluja41 i proklamacja Ewangelii. Czytanie Pisma
św. w liturgii nie zmierza tylko do pouczenia, lecz posiada moc
oddziaływania na odbiorcę. Forma tego oddziaływania różni się od
H.–J. SCHULZ, Die byzantinische Liturgie, 207.
J. CZERSKI, Mistagogiczny charakter Liturgii, 201-202.
34 H.–J. SCHULZ, dz. cyt., 42*-43*.
35 PG 91, 688.
36 N. BORGIA, Il commentario liturgico, 21.
37 J. CZERSKI, Boska Liturgia, 88.
38 Krótka pieśń liturgiczną o określonej tonacji (według zasady ośmiu tonów) będącą wykładnią
istoty święta lub dnia liturgicznego. Por. A. ZNOSKO, Mały słownik, 324.
39 Krótka pieśń liturgiczna na cześć święta, świętego lub tajemnicy dnia, wskazującą przewodnie
myśli nabożeństwa. Por. Tamże, 154.
40 Nazwa hymnu od trzykrotnie powtarzającego się słowa ἅγιος = święty.
41 Semantycznie „chwalmy Pana”. Jest to nieprzetłumaczalny hebrajski okrzyk radości ze spotkania z Bogiem, wyrażający chwałę i uwielbienie, zachwyt i pozdrowienie. Por. J. CZERSKI, dz. cyt., 91.
32
33
9
dynamiki języka ludzkiego. Pismo św. posiada moc zbawczą nie w
kontekście literackim, psychologicznym, lecz w kontekście Ducha
Świętego, który działa na człowieka wierzącego42. W Ewangelii następuje autentyczne, żywe spotkanie z Chrystusem. Czytania apostoła i Ewangelii są doksologią, adoracją słowa Bożego, stąd teksty te są zasadniczo śpiewane.
5. Mistagogia Liturgii Eucharystii
W Liturgii Eucharystii dokonuje się misterium bezkrwawej
ofiary Chrystusa. Istnieją różne propozycje podziału tej części Liturgii. Współczesny katechizm greckiego Kościoła prawosławnego
dzieli ją na dwie części: (1) od procesji z darami do wyznania wiary i (2) od tzw. anafory do zakończenia43. Wydaje się jednak, że
najbardziej logiczna jest propozycja podziału M.M. Sołowija44. Wyróżnia on w Liturgii Eucharystii trzy główne części: (1) przygotowanie do ofiary eucharystycznej, (2) złożenie ofiary eucharystycznej i (3) spożywanie ofiary eucharystycznej, czyli Komunia św.
5.1. Przygotowanie do Liturgii Ofiary
Przygotowanie do Liturgii ofiary eucharystycznej rozpoczyna
procesja z darami ofiarnym od ołtarza, gdzie zostały one przygotowane, do głównego ołtarza (tzw. wielkie wyjście, wielki wchód).
W tym czasie śpiewa się tzw. Hymn Cherubinów:
Którzy Cherubinów mistycznie przedstawiamy i życiotwórczej
Trójcy, trzykrotnie święty hymn śpiewamy; odłóżmy wszelkie
ziemskie troski.
Abyśmy mogli przyjąć króla wszechświata, którego niewidzialnie na tarczach niosą zastępy aniołów. Alleluja, Alleluja,
Alleluja.
Hymn Cherubinów przypomina, że liturgia eucharystyczna jest
ikoną liturgii niebieskiej, sprawowanej przez aniołów w niebie,
lecz na innej płaszczyźnie i w inny sposób. Liturgię niebieską wyobrażamy sobie w przybliżeniu na sposób obrzędów kościelnych.
Wierni, którzy biorą udział w liturgii Eucharystii reprezentują
Cherubinów (εἰκονίζοντες), którzy nieustannie wysławiają Boga w
42
43
44
L.A. SCHÖKEL, Słowo natchnione. Pismo święte w świetle nauki o języku, Kraków 1983, 264.
Β.Γ. ΣΚΙΑΓΑ, Λειτοσργικὴ καὶ κατητησή, Ἀθῆνα 1980, 64-68.
Божественна Літургія, 286-416.
10
niebie. Starożytni interpretatorzy liturgii bizantyjskiej zacieśniają
jednak znaczenie tej reprezentacji do diakonów, gdyż w pierwotnej
liturgii tylko oni przenosili dary do ołtarza45.
Udział w liturgii stawia również wymogi etyczne, domaga się od
jej uczestników odłożenia wszelkich ziemskich trosk („odłóżmy
wszelkie ziemskie troski”), całkowitego zaangażowania się
w sprawy Boże.
Kolejną ideą hymnu jest obowiązek godnego „przyjęcia” Króla
wszechświata, którego niewidzialnie „na tarczach niosą” zastępy
aniołów. Jest to obraz zaczerpnięty z tradycji wojska rzymskiego,
które nosiło cesarza na tarczy, podtrzymywanej na włóczniach, w
dniu jego cesarskiej aklamacji lub po odniesionym zwycięstwie.
Celebrans i diakon, którzy przynoszą dary ofiarne, wyobrażają
żołnierzy niosących na tarczach swego wodza lub cesarza46.
Symbolice przyniesienia darów ofiarnych interpretatorzy liturgii bizantyjskiej poświęcili najwięcej miejsca, lecz w różny sposób
rozumieją mistagogiczny charakter tej części liturgii. Najstarszą
interpretację przekazał Teodor z Mopsuestii (†428). Uważał on, że
poszczególne obrzędy liturgii eucharystycznej od przyniesienia na
ołtarz darów ofiarnych aż do Komunii św. przedstawiają kolejne
etapy dzieła zbawczego Jezusa, od drogi na śmierć aż do zmartwychwstania. Procesja z darami jest zatem początkiem tej drogi,
a diakoni, którzy niosą dary są obrazem niewidzialnych aniołów,
którzy towarzyszą świętym misteriom Chrystusa. Przemawia za
tym zarówno strój diakonów, jak i ich funkcja liturgiczna47. Zwięzłą symbolikę zaprezentował natomiast Maksym Wyznawca
(†662). Według niego procesja z darami symbolizuje początek nowego życia w niebie i objawienie Bożego zbawienia48.
Patriarcha Germanos interpretuje układ procesji z darami na
podstawie Hymnu Cherubinów. Diakoni, którzy otwierają procesję, symbolizują świętych i sprawiedliwych, którzy kroczą przed
Cherubinami i rzeszą aniołów. Pochód ten przygotowuje drogę
Chrystusowi, przychodzącemu, aby złożyć mistyczną, bezkrwawą
ofiarę. W pochodzie z darami obecny jest Duch Święty, symbolizowany przez kadzidło. Ogień kadzidła jest obrazem Jego Bóstwa,
a unoszący się w powietrzu miły zapach kadzidła – znakiem Jego
obecności. Procesji towarzyszy śpiew, którego akcent spoczywa na
końcowym „Alleluja”, na aklamacji, która przypomina, że Krzyż i
śmierć Chrystusa oraz Jego zstąpienie do Otchłani są etapami
45
46
47
48
H.–J. SCHULZ, Die byzantinische Liturgie, 70-71.
J. CZERSKI, Boska Liturgia, 105.
Homilie katechetyczne 15, 25. Zob. H.–J. SCHULZ, Die byzantinische Liturgie, 41.
М. М. СОЛОВІЙ, Божественна Літургія, 307.
11
Jego drogi do zwycięskiego zmartwychwstania. Wejście procesji do
prezbiterium, położenie darów na ołtarzu oraz ich przykrycie jest
według Germanosa odtworzeniem sceny zdjęcia ciała Chrystusa z
krzyża, owinięcia je w prześcieradło przez Józefa i złożenia do grobu49.
Na mistagogii Germanosa oparł się Teodor biskup Andydy (XI
lub XII w.). Podstawową tezą jego interpretacji jest założenie, że
liturgia eucharystyczna prezentuje poszczególne etapy życia
Chrystusa od wcielenia do wniebowstąpienia. W tym kontekście
interpretacyjnym rozumie on procesję z darami jako odtworzenie
uroczystego wejścia Chrystusa do Jerozolimy w niedzielę palmową50.
Do znakomitych komentatorów liturgii bizantyjskiej zalicza się
Mikołaja Kabasilosa oraz Symeona z Tesalonik. Objaśnienia do
liturgii Mikołaja Kabasilosa (XIV w.)51 uważa H.–J. Schulz za dzieło niezależne i samodzielne52. Mikołaj Kabasilos w całej liturgii
widzi ikonę publicznego życia Jezusa, a w kolejnych jej częściach
odzwierciedlenie poszczególnych etapów Jego życia. Wielkie wejście z darami oznacza więc ostatnie uroczyste i publiczne objawienie się Chrystusa podczas Jego wejścia do Jerozolimy w niedzielę palmową53.
Inny charakter ma komentarz liturgiczny opracowany przez
Symeona metropolitę Tesalonik (†1429) 54. Jego dzieło można
uważać za podręcznik dla duchowieństwa. Procesja z darami
oznacza, według niego, przyjście Królestwa Bożego, które jest
obecne w dziele zbawczym Jezusa Chrystusa. Przez swoje rany
i śmierć Chrystus zaofiarował nam nieśmiertelność i przebóstwienie naszej ludzkiej natury. Stąd wielki wchód symbolizuje jednocześnie złożenie Chrystusa do grobu oraz Jego paruzję.
Wspólne tym autorom jest rozumienie liturgii jako aktualizację
misterium śmierci i zmartwychwstania Chrystusa. W tym kontekście mistagogicznym mieści się również sens procesji z darami
ofiarnymi. Trudno jednak bardziej szczegółowo ustalić symbolikę
wielkiego wejścia. Proponowane przez starożytnych i średniowiecznych autorów znaczenia nie są przekonywujące, a już na
pewno nie można widzieć w złożeniu darów na ołtarzu wspomnie-
49
50
51
52
53
54
N. BORGIA, Il commentario liturgico, 29-31.
PG 140, 417-468.
PG 150, 368-492.
Die byzantinische Liturgie, 202.
PG 150, 420.
PG 155,253-304.
12
nie pogrzebu Chrystusa. Dary nie są jeszcze konsekrowane i nie
można w nich dopatrywać się Ciała i Krwi Jezusa55.
Procesję z darami ofiarnymi kończą modlitwy nad darami,
znak pokoju oraz wyznanie wiary. Wyznaniu wiary towarzyszy obrzęd z welonem, przykrywającym dary. Celebrans odkrywa dary,
podnosi welon i lekko nim potrząsa nad darami, a kiedy lektor
lub chór kończą wyznanie wiary, składa go, całuje i odkłada na
bok. Obrzęd ten jest późniejszego pochodzenia i miał początkowo
raczej praktyczne znaczenie. Chodziło o to, aby do kielicha nic nie
wpadło, lecz z czasem nadano mu symboliczny charakter. Według
P. Evdokimova obrzęd ten symbolizuje zesłanie Ducha Świętego
lub też unoszenie się Ducha Świętego nad wodami chaosu (por.
Rdz 1)56. Tę interpretację najczęściej spotyka się u komentatorów
liturgii bizantyjskiej57.
5.2. Liturgia Ofiara Eucharystycznej
Centralne miejsce w dramacie Liturgii zajmuje niewątpliwie Liturgia Ofiary Eucharystycznej, czyli anafora58. Ta część Liturgii
nie dopuszcza już swobodnej interpretacji, gdyż jej znaczenie
określa wyraźnie przekaz biblijny i tradycja Kościoła. Geneza
anafory sięga tradycji Kościoła popaschalnego, który na swoich
spotkaniach po domach naśladował gesty i słowa Jezusa z Jego
ostatniej wieczerzy z uczniami, zgodnie z poleceniem: „To czyńcie
na moją pamiątkę” (Łk 22, 19c). Te pierwsze spotkania eucharystyczne, na których kształtowała się liturgia Kościoła Dzieje Apostolskie nazywają „łamaniem chleba” (Dz 2, 42; 20, 7. 11; 27, 35).
Najstarsze chronologicznie świadectwo przekazał św. Paweł
w Pierwszym Liście do Koryntian. Wzmianka o sprawowaniu Eucharystii pojawia się tu w kontekście wskazań moralnych odnośnie postaw koniecznych do godnego sprawowania i uczestniczenia w liturgii eucharystycznej (1 Kor 10, 14-22; 11, 17-34). W ramach tych pouczeń św. Paweł przypomina przekaz o ustanowieniu Eucharystii (11, 23-26) i stwierdza, że otrzymał go z tradycji:
„Ja bowiem otrzymałem od Pana [to], co wam przekazałem” (11,
23). Powołanie się na tradycję, która pochodzi od Chrystusa („od
Pana”), a więc jest kontynuacją czynności i słów Jezusa podczas
ostatniej wieczerzy, stanowi tu bardzo ważną wskazówkę. PóźniejJ. CZERSKI, Boska Liturgia, 111-112.
Das Gebet der Ostkirche. Mit der Liturgie des Hl. Johannes Chrysostomos, Graz–Wien–Köln
1986, 123.
57 М. М. СОЛОВІЙ, dz. cyt., 320 podaje też inne tłumaczenia symboliczne tego obrzędu.
58 Od gr. ἀναυέρω = składać ofiary, ofiarować. Zob. K. WEISS, ἀναυέρω κτλ., TWNT IX, 62.
55
56
13
sze chronologicznie przekazy eucharystyczne zawierają ewangelie
synoptyczne (Mk 14, 22-24; Mt 26, 26-28; Łk 22, 9-20).
Liturgię Ofiary rozpoczyna modlitwa dziękczynna (tzw. prefacja) z hymnem Serafinów:
Święty, Święty, Święty, Pan Bóg Zastępów! Pełne jest niebo i
ziemia Twojej chwały! Hosanna na wysokościach! Błogosławiony przychodzący w Imię Pana! Hosanna na wysokościach.
Śpiew uwielbienia Boga rozbrzmiewa w ramach liturgii, sprawowanej w niebie. Szczegółowy jej opis podaje Ap 4–5. Występuje
tu znacznie więcej elementów niż w wizji Izajasza, które podkreślają transcendencję Boga. Są to przede wszystkim kamienie
o znaczeniu symbolicznym, jak: jaspis, krwawnik, szmaragd oraz
morze szklane podobne do kryształu. Na transcendencję Boga
wskazują też błyskawice, grzmoty, siedem lamp ognistych. W otoczeniu Boga znajdują się następnie zwierzęta, symbolizujące cały
wszechświat oraz wszystkie okazy życia organicznego, a więc całość stworzenia, które wielbi Boga. W tej nieustannej niebieskiej
liturgii bierze udział całe stworzenie w niebie i na ziemi. Liturgię
kończy uroczyste: „Amen” (Ap 5,14)59. Śpiew hymnu serafinów
w liturgii, jako dokończenie i reakcja wiernych na modlitwę dziękczynną Kościoła podkreśla łączność sprawowanej liturgii eucharystycznej z liturgią wiekuistą, czyli z tą liturgią, która dokonuje
się w niebie, w sferze przebywania Boga60.
Dziękczynienie i uwielbienie Boga przechodzi z kolei w modlitewne wspomnienie ostatniej wieczerzy Chrystusa z uczniami,
w czasie której nastąpiło ustanowienie Eucharystii. Początek modlitwy eucharystycznej nawiązuje do zakończenia modlitwy dziękczynnej i do hymnu serafinów. Jednak zasadniczym jej przedmiotem jest dzieło zbawcze Jezusa Chrystusa oraz wspomnienie
ostatniej wieczerzy. Centralne miejsce w modlitwie eucharystycznej zajmuje relacja z ostatniej wieczerzy, w której wymienia się
czynności i słowa Jezusa nad chlebem i winem.
Chrystus zachowuje się, jak gospodarz uczty. Zaprasza do
swego stołu i „daje”, dzieli chleb. Wspólne dzielenie się chlebem
jest wyrazem wzajemnej łączności. Spożywanie chleba jest związane z jego łamaniem, gryzieniem i połykaniem, czyli niszczeniem
59 A. JANKOWSKI, Apokalipsa. Wstęp-przekład z oryginału-komentarz (Pismo Święte Nowego Testamentu = PNT XII), Poznań 1959, 165-168.
60 J. CZERSKI, Mistagogiczny charakter Liturgii, 206.
14
chleba. Stąd chleb jest również symbolem cierpienia, ofiary
i śmierci61.
Równie bogata jest symbolika wina. Konsekracja kielicha nastąpiła w trzeciej części uczty paschalnej, w czasie której pito
z jednego wspólnego kielicha, tzw. kielicha błogosławieństwa (por.
1 Kor 10, 16). Wspólny kielich jest wyrazem wspólnoty i zjednoczenia z Jezusem. Kielich w Piśmie św. symbolizuje także los
człowieka (Mk 10, 38-39; 14, 36), doświadczenie (Lb 5,12-28; Mk
14,36), karę, jaką należy odcierpieć (Iz 51, 17; Ap 14, 10)62.
Słownictwo opisujące czynności Chrystusa nad chlebem należy do obiegowej terminologii odnoszącej się do każdej uczty
w Palestynie. Oryginalne są natomiast słowa objaśniające: τοῦτο
ἐστιν τὸ σῶμά μοσ (to jest Ciało moje); τοῦτο ἐστιν τὸ Αἷμά μοσ
(to jest Krew moja). Termin σῶμα (ciało) w znaczeniu semickim nie
oznacza tylko organizmu człowieka, lecz wskazuje także na jego
osobę. Według antropologii biblijnej człowiek nie tylko ma ciało,
on cały jest ciałem. Wyrażenie „Ciało moje” oznacza zatem, że
chodzi o konkretną osobę Jezusa, takiego, z jakim spotykali się
i spotykają Jego uczniowie63.
Chrystus przemienia następnie wino w swoją krew. W myśl pojęć biblijnych krew jest „duszą życia”, dlatego należy do Boga.
Krew posiada sakralny charakter. Podczas uczt kultowych, które
następowały po rytach ofiarnych, krwi nie wolno było spożywać,
lecz rozlewano ją na ołtarzu, który reprezentował Boga. W ten
sposób symbolicznie krew była jakby zwracana Bogu. Chrystus
czyni tu więc wyraźną aluzję do swojej śmierci na krzyżu64.
Wyrażenie „Krew Przymierza” w słowach nad kielichem jest
aluzją do zawarcia przymierza pod Synajem (Wj 24, 6-8). Zawarciu Przymierza towarzyszyła ofiara jako wyraz wspólnoty i zjednoczenia Boga z Jego ludem oraz pokropienie krwią ofiarną ołtarza
i ludu. Te dwie rytualne czynności stanowią ramy układu przymierza Boga z Jego ludem. Bóg zobowiązuje się do opieki, lud – do
wierności65.
W następującej po słowach ustanowienia tzw. anamnezie,
wspomina się śmierć Chrystusa, Jego zmartwychwstanie, wniebowstąpienie, zasiadanie po prawicy Ojca oraz powtórne przyjście.
Słowo „anamneza” od gr. ἀνἀμνησις (przypominanie, wspominaTENŻE, Boska Liturgia, 131.
F. GRYGLEWICZ, Chleb, Wino i Eucharystia w symbolice Nowego Testamentu (Sprawy Biblijne 19),
Poznań–Warszawa–Lublin 1968, 28-33.
63 J. CZERSKI, Jezus Chrystus w świetle Ewangelii synoptycznych (OBT 42), Opole 2000, 273-274.
64 Tamże, 276.
65 Tamże, 277.
61
62
15
nie, pamięć, pamiątka) jest odpowiednikiem hebr. zikkaron wskazują nie tylko na uaktywnienie pamięci, lecz przede wszystkim na
aktualizację, na urzeczywistnienie tego, co było w przeszłości.
Anamneza w liturgii jest zatem nie tyle wspomnieniem, ile aktualizacją wspominanych wydarzeń66.
Ważnym elementem Liturgii jest „epikleza”67, kolejny fragment
Liturgii Ofiary. W terminologii liturgicznej określenie to jest używane w znaczeniu modlitwy, skierowanej do Boga Ojca o zesłanie
Ducha Świętego na zgromadzenie liturgiczne i na dary chleba i
wina. Epikleza jest wyrazem wiary Kościoła, że Duch Święty jest
tym, który przeistacza chleb i wino w Ciało i Krew Chrystusa oraz
jednoczy i uświęca wiernych68.
Modlitwę eucharystyczną kończy doksologia i błogosławienie
zgromadzenia liturgicznego.
5.3. Komunia św.
Do Komunii św. przygotowują uczestników liturgii modlitwy,
z których najważniejszą jest Ojcze nasz. Przygotowaniu towarzyszy pięć symbolicznych gestów:
(1) podniesienie Chleba;
(2) łamanie Chleba;
(3) znak krzyża Chlebem na Kielichem;
(4) zmieszanie konsekrowanych postaci;
(5) dolanie gorącej wody (wrzątku) do Kielicha.
Obrzęd łamania Chleba ma znaczenie symboliczne, wyraża
cierpienia oraz śmierć Chrystusa69. Symbolika zmieszania konsekrowanych Postaci wskazuje na jedność ofiary Chrystusa pod
dwoma postaciami oraz na Jego zmartwychwstanie, podczas którego Ciało Chrystusa połączyło się z duszą70.
Nie jest natomiast jasne znaczenie obrzędu dolewania wrzątku
do Kielicha. Komentatorzy liturgii bizantyjskiej podają różne tłumaczenia, jak na przykład: Nie jest natomiast jasne znaczenie obrzędu dolewania wrzątku do Kielicha. Komentatorzy liturgii bizantyjskiej podają różne tłumaczenia, jak na przykład: (1) symbol
gorliwości wiary; (2) symbol zesłania Ducha Świętego; (3) obraz
wypełnienia się dzieła zbawczego71.
66
67
68
69
70
71
H.–J. SCHULZ, Die byzantinische Liturgie, 28-31.
Od gr. ἐπικλείω = wzywać, chwalić, sławić, opowiadać, nazywać.
J. CZERSKI, Boska Liturgia, 134.
I. BRINKTRINE, La santa messa, Roma 1945, 226.
Tamże, 233.
H.–J. SCHULZ, Die byzantinische Liturgie, 75-81.
16
Po Komunii św. śpiewa się pieśń z nieszporów na święto Pięćdziesiątnicy:
Ujrzeliśmy prawdziwe światło, przyjęliśmy Ducha niebieskiego, znaleźliśmy wiarę prawdziwą, adorując nierozdzielną Trójcę, gdyż Ona nas zbawiła.
Wskazuje ona na aktualizację zesłania Ducha Świętego
w liturgii eucharystycznej. Jest to piękna synteza Eucharystii.
Podczas śpiewu tej pieśni celebrans okadza święte postacie, odmawiając modlitwę, która z kolei nawiązuje do tajemnicy Wniebowstąpienia: „Wznieś się na niebiosa, Boże, a Twoja chwała
[niech rozbrzmiewa] po całej ziemi”. W ten sposób modlitwy
i pieśni po Komunii św. przypominają, że w Eucharystii jest
uobecnione całe dzieło zbawcze Jezusa Chrystusa. Przyjmując
Ciało i Krew Chrystusa dostępujemy udziału w Jego śmierci,
zmartwychwstaniu i wniebowstąpieniu oraz korzystamy z owoców
zesłania Ducha Świętego72.
Przed błogosławieństwem końcowym celebrans rozdaje wiernym „antydoron”. Są to pozostałości chleba, które pozostały po
przygotowaniu darów ofiarnych i nie były konsekrowane. Zastępują one udział we wspólnocie kościelnej tym, którzy nie przystąpili do Eucharystii. Przyjęcie tego chleba jest znakiem wspólnoty
do tego stopnia, że odmowa oznacza – według niektórych teologów
prawosławnych – zerwanie jedności z Kościołem73.
Mistagogische Interpretation der byzantinischen Liturgie
Mit dem Begriff „Liturgie“ ist in der Ostkirche die Heilige Eucharistie gemeint. Die byzantinische Liturgie ist mistagogisch. Die
Liturgie bedeutet und vergegenwärtigt die Heilsgeschichte, das
Heilswerk Christi sowie einzelne Etappen seines Lebens und seiner Wirksamkeit. Mit dem mistagogischen und symbolischen
Charakter der byzantinischen Liturgie haben sich bereits mehrere
antiken
Kommentatoren
beschäftigt,
wie
Johannes
Chrysostomus, Theodor von Mopsuestia, Dionisios Areopagites,
Maximos der Bekenner, Symeon von Thessaloniki, Nikolaos
Kabasilas u. a. Die byzantinische Liturgie besteht aus zwei
Haupteilen: 1) die Liturgie der Katechumenen, das heißt die
J. CZERSKI, Mistagogiczny charakter Liturgii, 208.
K. ONASCH, Liturgie und Kunst der Ostkirche in Stichworten unter Berücksichtigung der Alten Kirche, Leipzig 1981, 110.
72
73
17
Wortgottes Liturgie, in derer Mittelpunkt die Lesungen der Epistel
und des Evangeliums stehen; 2) die Liturgie der Gläubigen, das
heißt die Eucharistische Liturgie, derer Höhepunkt das Eucharistische Gebet und die darauf folgende Kommunion bildet. Der
Wortgottes Liturgie geht Vorbereitung der Gaben voraus, die
Proskomidie heißt. Die Riten der Proskomidie versinnbildlichen
die Geschehnisse der Geburt sowie des Opfertodes Jesu. Die
Symbolik des Wortgottesdienstes ist wesentlich von der Inkarnation bestimmt. Sie stellt die Ankunft des Gottessohnes in die Welt
(der Einzug mit dem Evangelienbuch) und seine Lehrtätigkeit. Die
Eucharistische Liturgie konzentriert sich stärker auf das Erlösungswerk Jesu. Sie beginnt mit der feierlichen Übertragung der
vorbereiteten Gaben und diese Prozession versinnbildlicht der
Einzug Jesu im Palmsonntag in Jerusalem. Das Eucharistische
Gebet umfasst wieder die Symbolik des Abendmahls Jesu mit den
Jüngern, sowie die Ereignisse seiner Passion und Opfer.
Мистагогічний характер візантійської Літургії
Резюме
Грецьке слово „літургія” значить: служба, послуга і в візантійської термінології відноситься до Служби Божої. Структура Літургії пригадує грецьку античну драму, в який виступають три актори: священик, диякон і хор. Літургія має також
глибокий символічний смисл. Літургійна акція не є тільки спомином минулого, вона актуалізує, чинить присутніми біблійні
події. Літургія є мистагогію події життя й діяльності Ісуса Христа. Все це справляє Святий Дух.
Літургія ділиться на обряди вступні, Літургію оглушених,
тобто Слова, Літургію вірних, тобто євхаристичної жертви та
на обряди закінчення. Першим обрядом є кадження престолу,
святилища, іконостасу та вірних. Обряд початкового кадження має значення привітального акту, є висловом поважання;
символом жертви й духових ласк; знаком присутності Бога і
очищення. Літургія починається виголошенням: „Благословенне Царство Отця і Сина і Святого Духа”, по яким слідують ектенії й антифони. По думці патріархи Германа антифони є
пророцтвами про прихід Ісуса Христа на світ. Проте Н.
Кавасил уважав, що вони зображують і символізують дещо з
життя Ісуса. Інтерпретації ці не мають одинак обґрунтування
у текстах.
18
Літургію Слова зачинає малий вхід. Обряд малого входу
має місце підчас співу третього антифону. Служителі виносять
торжественно Євангеліє і входять до святилища. Символіка
малого входу не має однозначної інтерпретації. Малий вхід у
Максима Ісповідника символізує прихід Ісуса Христа на землю, на думку Софронія нагадує хресну дорогу Господа, а згідно з поглядами Германа представляє об’явлення Христа у Йордані. По вході співається гімн Трисвятого: „Святий Боже, святий кріпкий, святий безсмертний, помилуй нас”. Гімн Трисвятого відноситься до Святої Тройці. Кульмінаційною точкою Літургії Слова є читання Апостола і Євангелія. Читання уприсутнюють біблійні події, тому прокламація Божого Слова не є
тільки повчанням, але автентичною зустріччю з Ісусом.
Літургія вірних починається співом Херувимської пісні.
Головною думкою тої пісні є ідея, що вірні, яки на Літургії
представляють самих Херувимів повинні відкинути „всяку
життєву журбу”, щоб „прийняти Царя всіх”. Підчас співу Херувимської пісні довершується великий вхід, тобто врочистий
похід зі святими дарами від проскомідийника до престолу.
Максим Ісповідник інтерпретує символіку великого входу як
початок нового життя; Герман як символічне зображення Христового похорону а Теодор, єпископ Андиди як тріумфальний
в’їзд Господа до Єрусалиму.
Друга частина Літургії вірних, це євхаристична молитва,
яка пригадує, що в Службі Божої єднаються земна і небесна
літургія. Кульмінаційною точкою тої частини є анамнез Таємної Вечері й епіклеза, тобто молитва до Святого Духа про
освячення святих дарів. Після освячення найважнішим моментом Літургії є святе Причастя. До святого Причастя приготовляють молитви, з яких найважніша є Отче наш. Молитвам
супроводять символічні жести, як піднесення і ламання Святого Агнця, покладення одної частини Агнця до чаші й вливання
до чаші трохи теплої води (теплоти). Обряд ламання Агнця і
змішання євхаристійних видів зображує страждання і воскресіння Господа.
Після причастя слідують благодарні молитви й обряди закінчення літургії.